Evropa
Evropa je kontinent koji zauzima zapadni dio Evroazije i u potpunosti je na sjevernoj hemisferi, odnosno većim dijelom unutar istočne hemisfere. Izraz "kontinent" obično podrazumijeva fizičku geografiju velike kopnene mase s potpunim ili gotovo potpunim vodenim okruženjem na njenim granicama. Međutim, granica Evrope i Azije donekle je proizvoljna i nedosljedna po toj definiciji zbog djelomičnog naslanjanja na Ural i Kavkaz, a ne zbog niza djelomično spojenih vodenih puteva, što je 1715. predložio kartograf Herman Moll.[3]
| Evropa | |
|---|---|
.svg) | |
| Površina | 10.180.000 km2 |
| Br. stanovnika | 746.419.440 (2018) |
| Gustoća stanovništva | 72,9 km2 |
| Nominalni BDP | 21,79 biliona $[1] |
| BDP (PPP) | 29,01 biliona $ (2019)[2] |
| Demonim | Evropljani |
| Države | 50 |
Te vodene granice idu od turskih moreuza do gornjeg toka Oba, gdje se ta rijeka ulijeva u Arktički okean. Granica između Evrope i Azije mijenjana je nekoliko puta od svoje prve koncepcije iz vremena klasične antike kao niz rijeka, mora i moreuza za koje se vjerovalo da se protežu do nepoznate udaljenosti istočno i sjeverno od Sredozemnog mora, bez uključivanja bilo kojih planinskih lanaca.
Sadašnja podjela Evroazije na dva kontinenta odražava kulturološke, jezičke i etničke razlike između Istoka i Zapada, koji se razlikuju po spektru osobina, a ne po oštroj razdijelnoj liniji. Geografska granica između Evrope i Azije ne slijedi nikakve državne granice i sada slijedi samo nekoliko vodenih površina. Turska je transkontinentalna zemlja koja je u cijelosti odvojena vodom, dok su Rusija i Kazahstan samo dijelom odvojeni vodenim tokovima. Prema sadašnjoj konvenciji, Gruzija i Azerbejdžan transkontinentalne su zemlje u kojima su planine potpuno zamijenile vodene puteve kao prirodna granica između kontinenata.
Granice evropskog kontinenta određuju Arktički okean na sjeveru, Atlantski okean na zapadu, Azija na istoku i Sredozemno more na jugu. Od oko 1850. Evropa se najčešće smatra zasebnim kontinentom, odvojenim od Azije rijekom Ural, planinama Uralom i Kavkazom, Kaspijskim jezerom i Crnim morem, kao i turskim moreuzima.[3] S površinom 10.180.000 km2, osim Australije, najmanji je kontinent i čini približno 2% Zemljine površine i 6,8% njenog kopna. Poslije Azije i Afrike Evropa je sa 742.452.000 stanovnika (2018) treći najnaseljeniji kontinent (11% svjetskog stanovništva).[4]
Na klimu Evrope uveliko utječu tople atlantske struje, koje ublažavaju zime i ljeta na većem dijelu kontinenta, čak i na geografskim širinama na kojima su klimatski uvjeti u Aziji i Sjevernoj Americi hladni. Dalje od mora vidljivije su sezonske razlike. Politički, Evropa je podijeljena na pedesetak nezavisnih država, od kojih je Rusija najveća i najmnogoljudnija s približno 39% učešća u površini (evropski dio Rusije) i 15% učešća u stanovništvu. S druge strane, Vatikan je i po broju stanovnika i po površini njena najmanja država.
Evropa, a posebno antička Grčka i stari Rim, rodno su mjesto zapadne civilizacije.[5][6] Pad Zapadnog Rimskog Carstva 476. i kasnija Velika seoba naroda označili su kraj starog i početak srednjeg vijeka. Renesansni humanizam, velika geografska otkrića umjetnost i nauka doveli su do modernog doba. Otkad su Portugalsko i Špansko Carstvo počeli doba velikih geografskih otkrića, Evropa je imala glavnu ulogu u svjetskim poslovima. Između 16. i 20. stoljeća evropske sile kontrolirale su u različitim vremenima američki kontinent, gotovo cijelu Afriku i Okeaniju te većinu Azije.
Doba prosvjetiteljstva i kasnija Francuska revolucija i Napoleonovi ratovi oblikovali su kontinent kulturno, politički i ekonomski od kraja 17. do prve polovine 19. stoljeća. Industrijska revolucija, koja je počela u Velikoj Britaniji krajem 18. stoljeća, dovela je do radikalnih ekonomskih, kulturnih i društvenih promjena u zapadnoj Evropi, a na kraju i u većem dijelu svijeta. Oba svjetska rata odvijala su se većim dijelom u Evropi, doprinoseći padu prevlasti zapadne Evrope u svjetskim poslovima do sredine 20. stoljeća, dok su Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države zauzeli vodeće pozicije. Tokom hladnog rata Evropa je bila podijeljena duž željezne zavjese između NATO-a na zapadu i Varšavskog pakta na istoku sve do revolucija 1989. i pada Berlinskog zida.
Godine 1949. osnovano je Vijeće Evrope s idejom objedinjavanja Evrope u postizanju zajedničkih ciljeva. Daljnje evropsko objedinjavanje dovelo je do formiranja Evropske unije (EU) kao zasebnog političkog entiteta, koja je negdje između konfederacije i federacije.[7] Evropsa unija nastala je u zapadnoj Evropi, ali se širi prema istoku od raspada Sovjetskog Saveza 1991. Valuta većine zemalja Evropske unije, euro, najčešće se koristi među Evropljanima, a Šengenska zona EU-a ukida graničnu i imigracijsku kontrolu između većine država članica Unije.
Porijeklo imena
uredi
U klasičnoj grčkoj mitologiji Evropa (starogrčki: Εὐρώπη) bila je feničanska princeza, koju je oteo Zeus u liku bika.[8] Ipak, mit ne objašnjava zašto je kontinent nazvan po njoj. U Grčkoj se taj pojam prvi put spominje u 6. stoljeću p. n. e. Čini se da su u početku tako zvali kontinentalni dio Grčke sjeverno od Korintskog zaliva, a zatim i sve zemlje sjeverno od Sredozemnog mora. Postoji i drugo objašnjenje – da ime kontinenta potječe od riječi ereb, koja na semitskim jezicima znači "zalazak Sunca", tj. mjesto zalaska Sunca. Naime, za semitske (bliskoistočne) narode Sunce zalazi nad Evropom.[9]
Definicija
urediModerna definicija
uredi
Preovladavajuća definicija Evrope kao geografskog naziva koristi se od sredine 19. stoljeća. Smatra se da je Evropa ograničena velikim vodenim tijelima na sjeveru, zapadu i jugu. Kao granice Evrope na krajnjem istoku obično se smatraju planina Ural, rijeka Ural i Kaspijsko more. Na jugoistočnim su granicama Kavkaz, Crno more i vodeni putevi koji povezuju Crno i Sredozemno more.[10]
Ostrva su uglavnom grupisana s najbližim kontinentalnom kopnom, pa se Island smatra dijelom Evrope, dok je obližnje ostrvo Grenland obično dodijeljeno Sjevernoj Americi, iako politički pripada Danskoj. Ipak, postoje neke iznimke koje se temelje na sociopolitičkim i kulturološkim razlikama. Kipar je najbliži Anadoliji (ili Maloj Aziji), ali se političkim dijelom smatra dijelom Evrope i član je EU. Malta se stoljećima smatrala ostrvom koje pripada Magribu, ali sada se smatra i dijelom Evrope.[11]
"Evropa" (kako se izričito koristi u britanskom engleskom), može se odnositi i isključivo na kontinentalnu Evropu.[12]
Historija pojma Evropa
uredi
.
Rana historija
urediPrva zabilježena upotreba Evrope kao geografskog pojma može se pronaći u Homerovoj himni Delian Apolonu o zapadnoj obali Egejskog mora. Kao naziv za dio poznatog svijeta prvi put ga koriste u 6. vijeku p. n. e. Anaksimandar i Hekatej Milećanin. Anaksimandar je postavio granicu između Azije i Evrope uz rijeku Fazis (današnja rijeka Rioni na teritoriji Gruzije) na Kavkazu, ustaljeni naziv koji je još uvijek slijedio Herodot u 5. vijeku p. n. e.[13] Herodot je spomenuo da su nepoznate osobe svijet podijelile u tri dijela, Evropu, Aziju i Libiju (Afrika), s tim da rijeke Nil i Faza sačinjavaju njihove granice. On je također izjavio da su neki smatrali rijeku Don, a ne Fazis kao granicu između Evrope i Azije. Istočnu granicu Evrope odredio je u 1. vijeku p. n. e. geograf Strabon na rijeci Don. U drevnom jevrejskom tekstu Knjiga jubileja opisani su kontinenti kao zemlje koje je Noa dao svojoj trojici sinova. Prema ovom tekstu, Evropa se proteže od Herkulovih stubova na Gibraltarskom moreuzu, razdvajajući ih od Sjeverozapadne Afrike pa sve do rijeke do Dona, razdvajajući ih od Azije.[14]
Ovaj ustaljeni običaj određivanja evropskih granica nastavljen je i u Srednjem vijeku, a današnje određivanje granica koje je u upotrebi potječe iz vremena Antčkog Rima, koju su koristili autori iz tog vremena poput Posidonija,[15] Strabona [16] i Ptolomeja,[17] koji su smatrali Tanais (današnja rijeka Don) kao prirodnu evropsku granicu.
Izraz Evropa prvi se put koristi za kulturnu sferu u Karolinškoj renesansi u 9. vijeku. Od tada je ovaj naziv označavao sferu utjecaja zapadne crkve, nasuprot istočnjačkim pravoslavnim crkvama i islamskom svijetu.
Kulturna definicija Evrope kao zemalja latinskog hrišćanstva nastala je u 8. vijeku, označavajući novu kulturnu zajednicu nastalu spajanjem njemačkih tradicija i hrišćansko-latinske kulture, koji je djelomično definiran u kontrastu s Bizantom i Islamom. Ograničen je na sjeverno Pirinejsko poluostrvo, Britanskih ostrva, Francuske, kristijaniziranog dijela zapadne Njemačke, alpske regije te sjeverne i središnje Italije.[18]
Savremene definicije
uredi
Pitanje određivanja precizne istočne granice Evrope postavlja se u ranom modernom razdoblju, budući da je istočni nastavak preko Velike Moskovske Kneževine počeo uključivati i Sjevernu Aziju.
Kroz Srednji vijek pa sve do 18. vijeka, tradicionalna podjela kopnene evroazije na dva kontinenta, Evropu i Aziju, pratila je Ptolomejevu podjelu, s granicom koja slijedi Turski tjesnac, Crno more, Kerčki tjesnac, Azovsko more i rijeku Don (drevni grad Tanais). Ali karte proizvedene tokom 16. do 18. vijeka obično su se razlikovale u tome kako nastaviti granicu izvan zavoja rijeke Don kod Kalača na Donu (gdje je najbliža Volgi, a sad joj je pridružen i kanal Volga-Don), na teritoriju koju drevni geografi nisu detaljno opisali. Oko 1715. godine, kartograf Herman Moll izradio je mapu na kojoj je prikazan sjeverni dio rijeka Ob i njene glavne pritoke Irtiš, kao komponente niza djelomično spojenih vodotokova koji su graničili između Evrope i Azije od rijeke Don pa sve do Arktičkog okeana. Godine 1721. izradio je noviju kartu koja se lakše čitala. Međutim, njegovu ideju da se velike rijeke koriste gotovo isključivo kao razgraničenje nikada nije preuzelo Rusko Carstvo.
Četiri godine kasnije, 1725, švedski kartograf Philip Johan von Strahlenberg prvi je odstupio od klasične granice na rijeci Don. Umjesto toga, predlažio je da se planinski lanci uključe kao granice između kontinenata, kad god se smatra da ne postoje odgovarajući plovni putovi, bez obzira na Ob i Irtiš. Nacrtao je novu liniju duž Volge, slijedeći Volgu prema sjeveru do Samare, između Obšijeg Sirta (vododijelnica između Volge i Urala), a zatim na sjever uz Uralske planine.[19] To je usvojila Ruska Imperija i ovaj dogovor je vremenom postao opšteprihvaćen, ali ne bez kritika mnogih modernih analitičkih geografa poput Halforda Mckindera, koji su u Uralskim planinama vidjeli malu valjanost kao granicu između kontinenata.[20] Kartografska izdanja sve do 19. stoljeća i dalje su se razlikovala po graničnoj liniji između donjeg toka rijeke Don i Samare. Atlas iz 1745. koji je objavila Ruska akademija nauka ima granicu koja slijedi tok rijeke Don, iza Kalača pa sve do Serafimoviča prije nego što zasiječe sjeverno prema Arhangelsku. Međutim, kartografski crtači od 18. do 19. vijeka, poput engleskog kartografa Johna Caryja, slijedili su Strahlenbergov recept. Na jugu je Kumo-maničku dolinu koju je 1773. godine njemački prirodoslovac Peter Simon Pallas identificirao kao dolinu, koja je nekada spajala Crno i Kaspijsko more[21][22] , a potom je predložena kao prirodna granica između kontinenata.
Sredinom 19. vijeka postojale su 3 glavne konvencije: jedna je slijedila Don, kanal Volga-Don i Volgu, druga je slijedila Kumo-maničku udolinu do Kaspijskog mora, zatim rijeku Ural, a treća je napuštala Don sveukupnim slijedom Velikog Kavkaza koji se slivao u Kaspijsko more. Pitanje je i dalje bilo tretirano kao "kontroverza" u geografskoj literaturi tokom 1860-ih. Jedan od osnivača Geografskog udruženja, Douglas Freshfield zagovarao je granicu kavkaskog grebena kao "najbolju moguću", pozivajući se na podršku raznih "modernih geografa."[23] U Rusiji i Sovjetskom Savezu, granica duž Kumsko–maničke udoline najčešće se koristila već 1906.[24] 1958. Sovjetsko geografsko društvo službeno je preporučilo da se granica u udžbenicima između Evrope i Azije povuče od Bajdarackog zaljeva, na Karskom moru, uz istočno podnožje Uralskih planina, zatim slijedeći preko Urala do Mugodžarskog gorja, pa tokom rijeke Emba i Kumo-maničke udoline,[25] čime bi se Kavkaz potpuno smjestio u Aziju, a Ural u Evropu.[26] Međutim, većina geografa u Sovjetskom Savezu zalagala se za granicu duž kavkaskog grebena[27] i to je postao uobičajeni sporazum u kasnijem 20. vijeku, iako je "Kumo-manička" granica ostala u upotrebi na nekim kartama iz 20. vijeka.
Historija
urediPrahistorija
uredi
Homo erectus georgicus, koji je živio prije otprilike 1,8 miliona godina u Gruziji, najraniji je hominid koji je otkriven u Evropi.[28] Ostali ostaci hominida, stari oko 1 milion godina, otkriveni su u arheološkom nalazištu Atapuerca u Španiji.[29] Neandertalski čovjek (nazvan po dolini neandertalaca u Njemačkoj) pojavio se u Evropi prije 150.000 godina (prije 115.000 godina nalazi se već u Poljskoj) i nestao je iz fosilnog zapisa prije otprilike 28.000 godina, s tim da je njihovo konačno utočište bilo u Portugalu. Neandertalce su zamijenili Kromanjonci, koji su se u Evropi pojavili prije otprilike 43.000 do 40.000 godina.[30] Najstarija nalazišta u Evropi od prije 48. 000 godina su Balzi Rossi (Italija), Geissenklösterle (Njemačka) i Isturitz (Francuska).[31][32]
Evropski period neolita obilježen je uzgojem usjeva i stoke, te povećanim brojem naselja i širokom upotrebom keramike. Počeo je oko 7000. godine p. n. e. u Grčkoj i na Balkanu, vjerovatno pod utjecajem ranijih poljoprivrednih praksi u Anadoliji i na Bliskom istoku.[33] Širio se od Balkana duž doline Dunava i Rajne (Kultura trakaste keramike) i duž mediteranske obale (Impresso kultura). Između 4500. i 3000. p. n. e. ove srednjoevropske neolitske kulture razvijale su se dalje ka zapadu i sjeveru, prenoseći novostečene vještine izrade bakrenih predmeta. U Zapadnoj Evropi razdoblje neolita obilježavaju: nevelika poljoprivredna naselja, vanjski spomenici, poput ogradnih zavoda, tumuli i megalitske grobnice.[34] Kulturni horizont Kulture vrpčaste keramike procvjetao je na prijelazu iz neolita u Bakarno doba. U tom su razdoblju širom Zapadne i Južne Evrope izgrađeni gigantski megalitski spomenici, poput megalitskih hramova na Malti i Stonehengeu.[35][36] Oko 3200. godine p. n. e. počelo je evropsko bronzano doba s Minojskom civilizacijom na ostrvu Kritu u Grčkoj, prvom naprednom civilizacijom u Evropi.[37] Za njom je slijedila Mikenska kultura, koja je iznenada propala oko 1200. p. n. e, pokrenuvši evropsko željezno doba.[38] Naseljavanjem Grka i Feničana na području Sredozemlja tokom željeznog doba nastali su rani mediteranski gradovi. Rano željezno doba u Italiji i Grčkoj započelo je otprilike u 8. vijeku p. n. e. i postepeno je rađalo historijsku klasičnu antiku, za čiji početak se ponekad uzima 776. godina p. n. e, kada su održane prve Olimpijske igre.[39]
Klasična Antika
uredi
Stara Grčka se smatra kolijevkom evropske kulture, kojoj se često pripisuju zasluge za razvoj evropske demokratske i racionalističke kulture. Prema Homeru, u početku je samo srednja Grčka bila Evropa. Kasnije je cijela teritorija Grčka nazivana "Evropa", da bi 500. p. n. e. naziv Evropa označavao cijelo područje sjeverno od Grčke. Grčki grad država (polis), bila je osnovna politička jedinica klasične Grčke.[40] 508. godine p. n. e, Klisten je u Atini uspostavio prvi demokratski sistem vlasti na svijetu.[41] Grčke političke ideale ponovno su otkrili evropski filozofi i idealisti u kasnom 18. vijeku. Grčka je također dala brojne kulturne doprinose: u filozofiji, humanizmu i racionalizmu pod Aristotelom, Sokratom i Platonom; u historiji s Herodotom i Tukididom; u dramskim i narativnim stihovima, počevši od Homerovih epskih pjesama; u drami sa Sofoklom i Euripidom, u medicini s Hipokratom i Galenom; i u nauci s Pitagorom, Euklidom i Arhimedom.[42][43][44] Tokom 5. vijeka p. n. e., nekoliko grčkih polisa uspjeli su da zaustave ahemenidski perzijski vojni prodor u Evropi kroz Grčko-perzijske ratove, što se smatralo jednim od glavnih događaja u svjetskoj historiji. Pedesetogodišnji period mira koji je uslijedio poznat je kao Zlatno doba Atine. Bilo je to jedno od najvažnijih razdoblja drevne Grčke, koje je postavilo mnoge temelje Zapadne civilizacije. Osvajanja Aleksandra Velikog dovela su i Bliski Istok u grčku kulturnu sferu.
Grčku je slijedio Rim, koji je ostavio svoj trag u zakonu, politici, jeziku, inženjerstvu, arhitekturi, vladi i mnogim drugim ključnim aspektima zapadne civilizacije. Rim je započeo kao grad-država, osnovan, prema tradiciji, 753. p. n. e. kao izborno kraljevstvo. Tradicija kaže da je s Romulom, osnivačem bilo 7 kraljeva Rima i zadnjim Lucijem Tarkvinijem Oholim, koji je bio svrgnut nakon republičkog ustanka predvodenim Lucijem Junijem Brutom. Međutim, današnji naučnici sumnjaju u mnoge od tih priča, pa čak i sami Rimljani priznaju da je pljačka Rima od strane Gala 390. p. n. e. nakon bitke na Aliji, uništila mnoge izvore iz njihove rane historije.
Proširivši se iz baze u središnjoj Italiji počevši od 3. vijeka p. n. e., Rimljani su se postepeno proširili da bi na kraju milenijuma vladali čitavim mediteranskim bazenom i Zapadnom Evropom. Rimska Republika završila je 27. godine p. n. e, kada je Oktavijan August proglasio Rimsko Carstvo. Dva stoljeća koja su uslijedila poznata su kao Pax Romana (bosanski: Rimski mir), razdoblje neviđenog mira, prosperiteta i političke stabilnosti u većem dijelu Evrope.[45]
Carstvo je nastavilo sa širenjem pod carevima poput Antonina Pija i Marka Aurelija, koji su se za vrijeme njihove vladavine na sjevernoj granici Carstva borili protiv germanskih, piktskih i škotskih plemena.[46][47] Konstantin Veliki je legalizirao hrišćanstvo 313. godine poslije tri stoljeća carskih progona. On je također trajno preselio glavni grad carstva iz Rima u grčki grad-državu Bizantijum, koji je 330. godine preimenovan u Konstantinopolj u njegovu čast (današnji Istanbul). Hrišćanstvo je postalo jedina službena religija carstva 380. godine n. e, a 391-392. n. e. car Teodozije zabranio je paganske religije.[48] Ova odluka se ponekad smatra krajem perioda antike. Međutim, također se smatra da se period antike završava padom Zapadnog Rimskog Carstva 476. godine i zatvaranjem paganske Platonove Akademije u Atini 529. godine n. e.[49] ili usponom Islama početkom 7. vijeka n. e.
Rani Srednji vijek
uredi
Rimsko Carstvo, a s njim i hrišćanstvo, ujedinilo je veliki dio evropskog kontinenta s težištem na Sredozemlju. Za vrijeme pada Rimskog Carstva, Evropa je ušla u dugo razdoblje promjena koje je proizišlo iz onoga što historičari nazivaju "Velikom seobom naroda". Bilo je brojnih upada i seoba među Gotima, Vandalima, Hunima, Francima, Anglima, Saksonicma, Slavenima, Avarima, Bugarima, a kasnije i Vikinzima, Pečenezima, Kumanima i Madžarima. Renesansni mislioci poput Petrarke ove događaje će kasnije nazvati "mračnim dobom".[50]
Izolirane samostanske zajednice bile su jedino mjesto za zaštitu i sakupljanje prethodno prikupljenih pisanih znanja. Osim ovog, vrlo malo pisanih djela iz područja literature, filozofije, matematike i drugih dostignuća iz klasičnog razdoblja je sačuvano u Zapadnoj Evropi, iako su bili sačuvani na istoku, u Bizantijskom Carstvu.[51]
Dok je Rimsko Carstvo na zapadu nastavilo opadati, rimske tradicije i rimska država ostale su snažne u pretežno grčkom govornom istočnom dijelu rimskog carstva, poznatom i kao Bizantijsko Carstvo. Tokom većeg dijela svoga postojanja, Bizantijsko Carstvo je bilo najmoćnija ekonomska, kulturna i vojna sila u Evropi. Car Justinijan I predsjedavao je prvim zlatnim dobom u Konstantinopolju: uspostavio je pravni zakonik (Justinijanov zakonik) koji čini osnovu mnogih modernih pravnih sistema, finansirao izgradnju Haja Sofije i stavio hrišćansku crkvu pod državnu kontrolu. Ponovo je osvojio Sjevernu Afriku, južnu Španiju i Italiju.[52] Ostrogotsko Kraljevstvo koje je nastojalo sačuvati rimsku kulturu i usvojiti njene vrijednosti, kasnije je promijenilo kurs i postalo protivnik Konstantinopolja. Zbog toga je Justinijan 30 godina vodio rat protiv Ostrogota i uništio veći dio gradskog života u Italiji, a poljoprivredu sveo na egzistencijalnu poljoprivredu.[53]
Od 7. vijeka nadalje, Bizantinci i susjedno Sasanidsko Carstvo bili su oslabljeni zbog dugotrajnih, viševjekovnih i učestalih Bizantijsko-perzijskih ratova, muslimanski Arapi počeli su vojnički upadati u historijsko rimsko područje, zauzimajući Levant i Sjevernu Afriku i čineći upade u Malu Aziju. Sredinom 7. vijeka nakon muslimanskog osvajanja Perzije, islam je proširio na područje Kavkaza.[54] Tokom narednih vijekova muslimanske snage zauzele su: Kipar, Maltu, Krit, Siciliju i dijelove južne Italije.[55]
Između 711. i 726. godine, Omajadski halifat osvojio je Visigotsko kraljevstvo, koje je okupiralo Iberijsko poluostrvo i Septimaniju (jugozapadna Francuska). Neuspješna druga opsada Konstantinopolja 717-718 (717. godine) oslabila je dinastiju Omajada i smanjila njihov ugled. Omajadi su tada poraženi od franačkog vođe Karla Martela u bici kod Poitiersa 732, čime je okončan njihov napredak prema sjeveru. U udaljenijim dijelovima sjeverozapadne Iberije i srednjih Pirineja muslimanske vojne snage nisu dospjele. Ovdje su postavljeni temelji hrišćanskih kraljevina Asturija, Leon i Galicija, odakle će započeti ponovno osvajanje Iberijskog poluostrva. Međutim, nije bio učinjen nikakav koordinirani pokušaj izbacivanja Maura. Hrišćanska kraljevstva su uglavnom bila usredotočena na svoje vlastite borbe za vlast. Kao rezultat toga, rekonkvista je trajala više od 800 godina, u kom razdoblju će se dugački popis vladara Alfonsoa, Sanchosa, Ordoñosa, Ramirosa, Fernandosa i Bermudasa podjednako boriti protiv svojih hrišćanskih suparnika i protiv muslimanskih okupatora.
Jedna od najvećih prijetnji tokom mračnog doba bili su Vikinzi, norveški moreplovci koji su vršili racije, silovanja i pljačke širom zapadnog svijeta. Mnogi su Vikinzi poginuli u bitkama u kontinentalnoj Evropi, a 844. godine izgubili su mnoge ratnike i brodove u borbi protiv kralja Ramira I od Asturije na sjeveru Španije.[56] Nekoliko mjeseci kasnije, druga vikinška flota zauzela je Sevilju, samo da bi malo kasnije bili poraženi sa velikim gubicima.[57] 911. Vikinzi su napali Pariz, a Franci su odlučili dati kralju vikinga Rollou zemlju uz obalu La Manchea u zamjenu za mir. Kasnije je ova zemlja dobila ime po staronordijskom "Normandija" (bosanski: sjevernjaci). Norveški doseljenici postali su poznati kao Normani, te su usvojili francusku kulturu i jezik i postali francuski vazali. Normani su 1066. krenuli u osvajanje Engleske u prvoj uspješnoj vojnoj invaziji preko engleskog kanala još od rimskih vremena.[58]
Za vrijeme mračnog doba Zapadno Rimsko Carstvo je palo pod kontrolu raznih plemena. Germanska i slavenska plemena uspostavila su svoja područja nad Zapadnom i Istočnom Evropom. Na kraju su se franačka plemena ujedinila pod Klodvigom I. Klodvig je 507. porazio Vizigote u bici kod Vouilléa, pogubivši kralja Alarika II i osvojivši južne dijelove Galije za Franke. Njegova osvajanja postavila su temelj Franačkom kraljevstvu. Karlo Veliki, franački kralj iz dinastije Karolinga, koji je osvojio veći dio Zapadne Evrope, papa ga je 800. godine pomazao "svetim rimskim carem". To je 962. godine dovelo do osnivanja Svetog Rimskog Carstva, koje je s vremenom postalo rasprostranjeno u njemačkim kneževinama Srednje Evrope. Karlo Veliki je na taj način udario temelje jedne nove, Zapadne Evrope, čije središte više nije bilo u Rimu. Međutim, Evropa ostaje rascjepkana zbog pokušaja njemačkih careva Svetog Rimskog Carstva da prošire svoju vladavinu na ostatak kontinenta. Riječ Evropa se gubi, a umjesto nje preovladava pojam hrišćanski svijet i jedinstveni poduhvati u tom smislu (Krstaški ratovi, katedrale).
U istočnom dijelu Srednje Evrope stvorene su prve slavenske države koje su prihvatile hrišćanstvo (oko 1000. n. e.). Moćna zapadnoslavenska država Velika Moravska proširila je svoje područje sve do Balkana, dosegnuvši svoj najveći teritorijalni obim za vrijeme vladavine Svjatopluka I, prouzrokujući niz oružanih sukoba s Istočnom Franačkom. Dalje na jugu pojavile su se prve, južnoslavenske države krajem 7. i 8. stoljeća, koje su prihvatile hrišćanstvo: Prvo Bugarsko Carstvo, Kneževina Srbija (kasnije Kraljevina i Dušanovo Carstvo) i Kneževina Hrvatska (kasnije Kraljevina Hrvatska). Na istoku, Kijevska Rusija se proširila od svog glavnog grada u Kijevu, da bi do 10. vijeka postala najveća država u Evropi. Godine 988. Vladimir I, veliki knez Kijeva prihvatio je pravoslavno hrišćanstvo kao državnu religiju. Dalje na istoku, Povolška Bugarska je postala islamska država u 10. vijeku, ali je na kraju pripojena u Rusiju nekoliko stoljeća kasnije.
Visoki i Kasni srednji vijek
uredi
Razdoblje između 1000. i 1300. godine poznato je kao Visoki srednji vijek, tokom kojeg je stanovništvo Evrope doživjelo značajan privredni rast, a vrhunac je dostignut tokom renesanse u 12. stoljeću. Ekonomski rast, zajedno s nedostatkom sigurnosti na trgovačkim kopnenim putevima, omogućio je razvoj glavnih trgovačkih ruta duž obale Sredozemnog i Baltičkog mora. Rastuće bogatstvo i nezavisnost nekih primorskih gradova davali su pomorskim republikama vodeću ulogu na evropskoj sceni. Tokom Srednjeg vijeka u Evropi su dominirala dva gornja sloja društvene strukture: plemstvo i sveštenstvo. Feudalizam se razvio u Francuskoj u ranom Srednjem vijeku i ubrzo se proširio po cijeloj Evropi. Borba za utjecaj između plemstva i monarhije u Engleskoj dovela je do pisanja Magna Carte i uspostave parlamenta. Glarni izvor kulture u ovom razdoblju potječe iz Rimokatoličke crkve, koja je kroz manastire i katedralne škole bila odgovorna za obrazovanje u većem dijelu Evrope.
Papinstvo je dostiglo vrhunac svoje moći tokom Visokog srednjeg vijeka. Crkveni raskol 1054. godine podijelio je nekadašnje Rimsko Carstvo po vjerskoj osnovi, s Istočnom pravoslavnom crkvom u okviru Bizantijskog Carstva i Rimokatoličkom crkvom u bivšem Zapadnom Rimskom Carstvu. Godine 1095. papa Urban II pozvao je na krstaški rat protiv muslimana koji su okupirali Jerusalem i Svetu zemlju. U samoj Evropi Crkva je organizovala inkviziciju protiv heretika. Na Iberijskom poluostrvu, rekonkvista je zaključila padom Granade 1492. godine, okončavši više od 700 godina islamske vladavine na jugozapadnom evropskom poluostrvu.
Na istoku je ponovo ustaljeno Bizantijsko Carstvo muslimanima oduzelo ostrva Krit i Kipar i osvojilo Balkan. Konstantinopolj je bio najveći i najbogatiji grad u Evropi od 9. do 12. vijeka, sa oko 400.000 stanovnika. Carstvo je oslabilo nakon poraza u bici kod Manzikerta, a posebno nakon Pada Konstantinopolja 1204. godine, tokom Četvrtog krstaškog rata.[61][62][63][64][65][66][67][68][69] Iako će uspjeti da obnovi Konstantinopolj 1261. godine, Bizantija je pala 1453. godine kada je Osmanlijsko Carstvo uspjelo da zauzme ovaj grad.[70][71][72]
U 11. i 12. stoljeću, stalni napadi nomadskih turkijskih naroda, poput Pečenega, Kumana i Kipčaka, uzrokovali su masovnu seobu slavenskog stanovništva u sigurnije, šumovitija sjeverna područja i privremeno zaustavili širenje ruske država ka jugu i istoku.[73][74] Kao i u mnogim drugim dijelovima Evroazije, ovom teritorijom su nadvladali Mongoli osvajanjem Kijevske Rusije.[74] Osvajači koji su postali poznati kao Tatari, bili su uglavnom narodi turskog govornog područja pod mongolskim suzerenstvom. Uspostavili su državu pod nazivom Zlatna horda sa sjedištem na Krimu, koja je kasnije prihvatila islam kao religiju i vladala današnjom južnom i srednjom Rusijom više od 3 stoljeća.[75][76] Nakon pada mongolske vladavine, u 14. vijeku, pojavile su se prve rumunske države (kneževine): Moldavija i Vlaška. Ranije su ta područja bila pod naismjeničnom kontrolom Pečenega i Kumana.[77] Od 12. do 15. vijeka, Velika Moskovska Kneževina prerasla je iz malene kneževine pod mongolskom vlašću u najveću evropsku državu, svrgnuvši Mongole 1480. godine. S vremenom je postala Rusko Carstvo, a učvrstila se za vrijeme vladavine Ivana III Velikog i Ivana Groznog, neprestano se širivši na istok i jug tokom sljedećih stoljeća.
Početkom 13. stoljeća Atina je postala vojvodstvo kojim je upravljao francuski krstaški vitez, čiji je nasljednik angažirao katalonske plaćenike da se bore protiv suparničke države, da bi ih oni svrgli tek 1311. Iako je jezgra njihove vojske bila lahka naoružana pješadija, nije u vojnoj opremi bila toliko nadmoćna kao legije iz vremena starog Rima. Međutim, katalonska vojska je u svom vojnom pohodu na Orijent srela i porazila vojske Turaka, Kavkazaca, balkanske gorštake, đenovačke strijelce i konjicu, tračansku, makedonsku, te azijsku Bizantijsku vojsku i reprezentativni niz francuskog viteštva. Na taj način su osvojili velike teritorije i vladali većinom Grčke tokom velikog dijela 14. stoljeća.[78]
Velika glad (1315–1317) bila je prva kriza 14. stoljeća koja je pogodila Evropu u kasnom Srednjem vijeku.[79] Razdoblje između 1348. i 1420. godine bilo je svjedokom najtežih gubitaka. Broj stanovnika Francuske smanjen je za polovinu.[80][81] Srednjovjekovnu Britaniju pogodilo je 95 kriza gladi,[82] a Francuska je u istom periodu pretrpjela 75 ili više posljedica kriza gladi.[83] Sredinom 14. vijeka Evropu je opustošila crna smrt, jedna od najsmrtonosnijih pandemija u ljudskoj historiji, koja je ubila oko 25 miliona ljudi samo u Evropi - trećinu evropskog stanovništva u to vrijeme.[84]
Kuga je imala razorni učinak na evropsku socijalnu strukturu, a to je navelo ljude da uživaju i žive za dati trenutak, kao što je to ilustrirao Giovanni Boccaccio u svom djelu pod nazivom Dekameron (1353). Bio je to ozbiljan udarac Rimokatoličkoj crkvi i doveo je do pojačanog progona Jevreja, prosjaka i gubavaca. Smatra se da se kuga pojavljivala tokom svake generacije s različitim stepenom virulencije i smrtnosti sve do 18. stoljeća.[85] U tom periodu više od 100 epidemija kuge pojavilo se širom Evrope.[86]
Rano moderno doba
uredi
Evropa se redefiniše u 16. vijeku pod utjecajem Renesanse i prekookeanskih kolonija. Renesansa je bilo razdoblje kulturnih promjena koje su počele iz Firence, a kasnije su se proširila i na ostatak Evrope. Uspon novog humanizma popraćen je obnavljanjem zaboravljenih klasičnih grčkih i arapskih znanja iz samostanskih biblioteka, često prevedenih s arapskog na latinski jezik.[87][88] Renesansa se proširila Evropom između 14. i 16. vijeka, a bila je propraćena: cvjetanjem umjetnosti, filozofije, muzike i nauke koju je doživjela pod zajedničkim pokroviteljstvom kraljeva, plemstva, rimokatoličke crkve i nove trgovačke klase.[89][90] Pokrovitelji u Italiji, među koje spadaju i porodica firentinskih bankara Medici i pape u Rimu, finansirali su plodne umjetnike iz perioda Rane renesanse (quattrocento) i Visoke renesanse (cinquecento) poput: Rafaela, Michelangela i Leonarda da Vincija.[91][92]
Politička spletka unutar Crkve sredinom 14. stoljeća izazvala je zapadni raskol. Tokom ovog četrdesetogodišnjeg perioda, dvojica papa - jedan u francuskom gradu Avignonu i jedan u Rimu - preuzeli su vlast nad Crkvom. Iako su doktrinarna neslaganja koja su izazvala raskol na kraju riješena 1417. godine, duhovni autoritet pape pretrpio je velike gubitke. U 15. stoljeću Evropa se počela širiti izvan svojih geografskih granica. Španija i Portugal, najveće pomorske sile tog vremena, preuzele su ulogu u istraživanju svijeta.[93] Istraživanje je doseglo južnu hemisferu Atlantskog okeana i najjužniji obod Afrike. Kristofer Kolumbo stigao je do Novog svijeta 1492. godine, a Vasco da Gama otvorio je okeansku rutu prema Istoku povezujući Atlantik i Indijski okean. Godine 1498. Ferdinand Magellan stigao je do Azije zapadno preko Atlantskog i Tihog okeana u španskoj ekspediciji Magellan-Elcano, što je dovelo do prvog putovanja oko svijeta, koji je završio Juan Sebastián Elcano (1519–1522). Ubrzo nakon toga, Španija i Portugal započeli su osnivanje velikih globalnih carstava u Americi, Aziji, Africi i Okeaniji. Francuska, Holandija i Engleska uskoro su slijedile u izgradnji velikih kolonijalnih carstava sa velikim imanjima u Africi, Americi i Aziji. Italijanski ratovi (1494–1559) doveli su do razvoja prve moderne profesionalne vojske u Evropi, Tercija. Njihova nadmoćnost postala je očita u bici kod Bicocca-e (1522.) protiv francusko-švicarsko-italijanskih vojnih snaga. Ovo je označilo kraj masovnih napada kopljima nakon što su hiljade švicarskih kopljanika poginuli od španskog streljačkog vatrenog oružja, arkebuza, a da potonji nisu pretrpjeli ni jednu jedinu žrtvu.[94] Tokom 16. vijeka španske i italijanske trupe krenule su na sjever kako bi se borile na holandskim i njemačkim ratištima, gdje su izginuli u velikom broju.[95][96]
Moć Crkve dodatno je oslabljena protestantskom reformacijom 1517. godine, kada je njemački teolog Martin Luther zakucao na vrata crkve svojih Devedeset i pet teza kritizirajući prodaju oproštaja (indulgencija). Nakon toga ekskomuniciran je 1520. godine papinskom bulom Exsurge Domine, a njegovi sljedbenici osuđeni su u Wormskom Reichstagu 1521. godine, koji je njemačke knezove podijelio između protestantske i rimokatoličke vjere. Vjerske borbe i ratišta širili su se sa širenjem protestantizma. Prvi rat je izbio u Njemačkoj, gdje su španske trupe porazile protestantsku vojsku Schmalkaldskog saveza u bici kod Mühlberga, čime je okončan Schmalkaldski rat (1546–1547).[98] Između 2 i 3 miliona ljudi ubijeno je u Hugenotskim ratovima (1562–98). Osamdesetogodišnji rat (1568–1648) između katoličke Španije i holandskih kalvinista doveo je do smrti stotina hiljada ljudi.[99] Tokom Kölnskog rata (1583–88), španske i bavarske snage suočile su se sa njemačkim kalvinističkim i holandskim trupama. Tridesetogodišnji rat (1618–48) osakatio je Sveto rimsko carstvo i opustošio veći deo Njemačke, ubivši između 25 i 40 % stanovništva.[100] Tokom Tridesetogodišnjeg rata, u kojem su se razne protestantske snage borile protiv carskih vojski, Francuska je davala subvencije neprijateljima Habsburga, posebno Švedskoj. Uništavanje švedske vojske od strane španskih terciosa u bici kod Nördlingena prisililo je Francusku da vojno intervenira u Tridesetogodišnjem ratu. Francuska i stara švedska plemićka porodica Oxenstierna su 1638. pristale na ugovor u Hamburgu, produžujući godišnju francusku subvenciju od 400.000 riksdalera na tri godine, ali Švedska se neće boriti protiv Španije. Francuzi su 1643. godine porazili jednu od najboljih španskih armija u bici kod Rocroi. Nakon mira iz Westfalije, Francuska je prevladala u Evropi. Ista država je vodila niz ratova zbog dominacije nad Zapadnom Evropom, uključujući Francusko-španski rat, Francusko-holandski rat, Rat velike alijanse i Rat za špansko naslijeđe. Ovi ratovi koštali su Francusku preko milion vojnih žrtava.[101][102] 17. stoljeću Srednjoj i Istočnoj Evropi bilo je razdoblje opšteg pada.[103] Srednja i Istočna Evropa doživjela je više od 150 gladi u 200-godišnjem razdoblju između 1501. i 1700.[104] Nakon potpisivanja Krevske unije (1385) Srednja i Istočna Evropa bila je pod vlašću Kraljevine Poljske i Velikog vojvodstva Litvanije. Između 1648. i 1655. u Srednjoj i Istočnoj Evropi završila se nadmoćnost Poljsko-litvanske unije. Od 15. do 18. vijeka, kada su Rusiju osvojili raspadajući kanati Zlatne horde, Tatari iz Krimskog kanata često su vršili prepade na istočnoslavenske zemlje kako bi zarobili robove.[105] Dalje prema istoku, Nogajska horda i Kazahstanski kanat često su stoljećima napadali slavenska područja Rusije, Ukrajine i Poljske, sve do ruskog širenja i osvajanja većine sjeverne Evroazije (tj. Istočne Evrope, Srednje Azije i Sibira).
Renesansa i Novi monarsi označili su početak ere otkrića, razdoblje istraživanja, pronalazaka i naučnog razvoja.[106] Među velikim ličnostima zapadne naučne revolucije tokom 16. i 17. vijeka bili su: Kopernik, Kepler, Galileo Galilei i Isaac Newton.[107] Prema Peteru Barrettu:
Opšte je prihvaćeno da je "moderna nauka" nastala u Evropi u 17. vijeku (pred kraj renesanse), uvodeći novo razumijevanje prirodnog svijeta.
18. i 19. vijek
uredi
Doba prosvjetiteljstva bio je snažan intelektualni pokret tokom 18. stoljeća, koji je unapređivao naučne i na razumu temeljene misli.[109][110][111] Nezadovoljstvo monopolom aristokratije i klera na političku vlast u Francuskoj dovelo je do izbijanja Francuske revolucije i uspostavljanja Prve Francuske Republike, uslijed čega je monarhija i veliki dio plemstva propalo za vrijeme početnog stadija Jakobinske diktature i vladavine terora.[112] Napoleon Bonaparte došao je na vlast nakon Francuske revolucije i osnovao Prvo Francusko Carstvo koje je za vrijeme Napoleonskih ratova preraslo u opseg velikih dijelova Evrope prije nego što se 1815. godine srušilo nakon bitke kod Waterlooa.[113][114] Napoleonova vladavina dovela je do daljnjeg širenja ideala Francuske revolucije, uključujući i nacionalne države, kao i širokog usvajanja francuskih modela uprave, zakona i obrazovanja.[115][116][117] Nastaju jaka kraljevstva i budi se nacionalizam. Francuska revolucija i industrijska revolucija donose inovacije kojima će Evropa u 19. vijeku zavladati cijelim svijetom. Bečki kongres koji je bio sazvan nakon Napoleonovog pada, uspostavio je novu ravnotežu snaga u Evropi usredsređenu na pet "velikih sila": Veliku Britaniju, Francusku, Prusku, Austriju i Rusiju. Ova ravnoteža je ostala na snazi do revolucije 1848. godine, tokom koje su liberalni ustanci zahvatili cijelu Evropu, osim Rusije i Velike Britanije. Ove revolucije su na kraju srušili konzervativni elementi i došlo je do malo reformi. Godine 1859. došlo je do ujedinjenja Rumunije kao nacionalne države s manjim kneževinama. 1867. osnovano je Austrougarsko Carstvo, a 1871. došlo je do ujedinjenja Italije i Njemačke, koje su ranije bile nacionalne države sa manjim kneževinama.[118] Paralelno s tim, Istočno pitanje postajalo je složenije još od osmanlijskog poraza u Rusko-turskom ratu (1768–1774). Kako se raspad Osmanlijskog Carstva činio neizbježnim, velike sile su se borile da očuvaju svoje strateške i trgovačke interese u osmanskim oblastima. Ruska Imperija je imala koristi od pada, dok su Habsburško Carstvo i Britanija shvatili da je očuvanje Osmanlijskog Carstva u njihovom najboljem interesu. U međuvremenu, Prvi iz 1804, te Drugi srpski ustanak iz 1815. i Grčki rat za nezavisnost (1821.) označili su početak kraja osmanlijske vladavine na Balkanu, koji se završio Balkanskim ratovima 1912–1913.[119] Formalno priznanje faktički nezavisnih kneževina Crne Gore, Srbije i Rumunije uslijedilo je na Berlinskom kongresu 1878. Mnogi osmanlijski muslimani su se suočili ili s istrebljenjem od strane novih nezavisnih država ili su protjerani na sve manje osmanske posjede u Evropi ili u Anadoliju. Samo između 1821. i 1922. godine, više od 5 miliona osmanskih muslimana prognano je iz svojih domova, dok je još 5,5 miliona umrlo u ratovima ili zbog gladi i bolesti.[120]
Industrijska revolucija započela je u Velikoj Britaniji krajem 18. stoljeća i proširila se po cijeloj Evropi. Izum i primjena novih tehnologija doveli su do brzog urbanog rasta, masovne zaposlenosti i porasta nove radničke klase.[121] Uslijedile su reforme u socijalnoj i ekonomskoj sferi, uključujući prve zakone o dječijem radu, legalizaciji sindikata,[122] i ukidanja ropstva.[123] U Britaniji je donesen Zakon o javnom zdravstvu iz 1875. godine koji je značajno poboljšao životne uslove u mnogim britanskim gradovima.[124] Stanovništvo Evrope povećalo se sa oko 100 miliona 1700. na 400 miliona do 1900. godine.[125] Posljednja velika glad zabilježena u Zapadnoj Evropi (velika glad u Irskoj, izazvala je smrt i masovno iseljavanje miliona Iraca.[126] U 19. stoljeću 70 miliona ljudi napustilo je Evropu u migracijama u različite evropske kolonije u inostranstvu i u Sjedinjene Američke Države.[127] Demografski rast značio je da je do 1900. godine udio Evrope u svjetskom stanovništvu iznosio 25%.[128]
20. vijek pa do danas
uredi
Dva svjetska rata (koja su se najvećim dijelom vodila na evropskom tlu) i ekonomska depresija bili su preovladavajući događaji tokom prve polovine 20. vijeka. Prvi svjetski rat vodio se između 1914. i 1918., a počeo je kada je austrijskog nadvojvodu Franza Ferdinanda ubio jugoslavenski nacionalista[131] Gavrilo Princip.[132] Većina evropskih naroda je nakon tog događaja bila uvučena je u rat, koji se vodio između sila Antante (Francuska, Belgija, Srbija, Portugal, Rusija, Velika Britanija, a kasnije Italija, Grčka, Rumunija i Sjedinjene Države) i Centralnih sila (Austrija Mađarska, Njemačka, Bugarska i Osmansko carstvo). Rat je ostavio više od 16 miliona ubijenih civila i vojnika, a više od 60 miliona evropskih vojnika bilo je mobilizirano od 1914. do 1918. godine.[133]
U Rusiji se dogodila Ruska revolucija, koja je srušila carsku monarhiju i zamijenila je komunističkim Sovjetskim Savezom. Austro-Ugarska i Osmanlijsko Carstvo propadali su i raspali se u odvojene nacije, a mnoge su druge države prekrajale svoje granice. Versajski ugovor, kojim je 1919. godine i zvanično okončan Prvi svjetski rat, bio je oštar prema Njemačkoj, na koju je stavio punu odgovornost za rat i uveo teške sankcije.[134] Prekomjerni broj mrtvih u Rusiji tokom Prvog svjetskog rata i Ruskog građanskog rata (uključujući i poslijeratnu Glad u Povolžju (1921-1922)) odnijela je ukupno 18 miliona života.[135] U 1932-1933. godini, pod Staljinovim vođstvom, konfiskacija žita od strane sovjetskih vlasti doprinijela je drugoj sovjetskoj gladi koja je prouzrokovala milionske žrtve.[136] Preživjeli kulaci bili su progonjeni, a mnogi su poslani na prisilni rad u gulage. Staljin je bio odgovoran i za veliku čistku 1937–38. u kojoj je NKVD pogubio 681.692 ljudi,[137] a milioni ljudi bili su deportovani i protjerani u udaljena područja Sovjetskog Saveza.[138]
Socijalne revolucije koje su zadesile Rusiju zahvatile su i druge evropske narode nakon Velikog rata: 1919. godine s Vajmarskom Republikom u Njemačkoj i Prvom Austrijskom Republikom, zatim 1922. godine Mussolinijevom jednopartijskom fašističkom vladom u Kraljevini Italiji i u Ataturkovoj Turskoj Republici koja je usvojila zapadnu azbuku i državni sekularizam. Ekonomska nestabilnost, dijelom uzrokovana dugovima koji su nastali u Prvom svjetskom ratu i "zajmovi" Njemačkoj, uzrokovali su pustoš u Evropi krajem 1920-ih i 1930-ih. Sve ovo kao i Berzovni krah 1929. doveo je do Velike svjetske depresije. Uz pomoć ekonomske krize, socijalne nestabilnosti i prijetnje komunizmom, fašistički pokreti razvili su se širom Evrope stavljajući Adolfa Hitlera. na vlast, čime je nastala Nacistička Njemačka.[144][145]
Godine 1933. Hitler je postao vođa Njemačke i počeo je raditi na svom cilju izgradnje Velike Njemačke, koja se ponovo proširila i preuzela Saarland i Rheinland 1935. i 1936. godine. 1938. Austrija je postala dio Njemačke nakon Anschlussa. Kasnije te iste godine, nakon Minhenskog sporazuma koji su potpisale Njemačka, Francuska, Ujedinjeno Kraljevstvo i Italija, Njemačka je anektirala Sudete, koji su bili dio Čehoslovačke naseljene etničkim Nijemcima, a početkom 1939. ostatak Čehoslovačke podijeljen je u Protektorat Češke i Moravske, pod kontrolom Njemačke i Slovačke Republike. U to vrijeme Britanija i Francuska su se zalagale za politiku smirivanja.
S napetostima između Njemačke i Poljske zbog spora o budućnosti Gdanjska (njem. Danzig), Nijemci su se okrenuli Sovjetima i potpisali Molotov-Ribbentrop pakt, koji je omogućio Sovjetima da napadnu baltičke države i dijelove Poljske i Rumunije. Njemačka je napala Poljsku 1. septembra 1939, zbog čega su Francuska i Ujedinjeno Kraljevstvo 3. septembra objavile rat Njemačkoj, čime je započeo Drugi svjetski rat u Evropi.[146][147] Sovjetska invazija na Poljsku započela je 17. septembra i Poljska je ubrzo pala nakon toga. 24. septembra Sovjetski Savez napao je baltičke zemlje, a kasnije i Finsku. Britanci su se nadali da će se spustiti u Narvik i poslati trupe da pomognu Finskoj, ali njihov glavni cilj u iskrcavanju bio je opkoliti Njemačku i odsjeći Nijemce od skandinavskih prirodnih resursa. Otprilike u isto vrijeme, Njemačka je premjestila trupe u Dansku. čije vojne snage su osvojile Dansku u jednom danu. Lažni rat se nastavio.
U maju 1940. godine Njemačka je napala Francusku sa sjevera preko Niskih Zemalja (zemlje Beneluksa). Francuska je kapitulirala u junu 1940. Do augusta iste godine, Njemačka je započela ofanzivu na Britaniju, ali nije uspjela uvjeriti Britance da odustanu od odbrane. Veliki dio Londona je uništen, a u "blitzu" tokom bombardovanja je uništeno ili oštećeno 1.400.245 zgrada. Njemačka je 1941. godine napala Sovjetski Savez u vojnoj operaciji pod kodnim nazivom Barbarossa. Dana 7. decembra 1941. napad carskog Japana na Pearl Harbor uvukao je Sjedinjene Države u sukob kao saveznika Britanskog Carstva i drugih savezničkih snaga.[148]
_(B%26W).jpg)
Nakon velike bitke za Staljingrad 1943. godine, njemačka ofanziva na Sovjetski Savez pretvorila se u stalno povlačenje. Bitka kod Kurska, koja je obuhvatila najveću tenkovsku bitku u historiji, bila je posljednja velika njemačka ofanziva na Istočnom frontu. U junu 1944. godine, britanske i američke snage napale su Francusku iskrcavanjem u Normandiji. U pokušaju da ublaže napade njemačkih vojnih snaga, saveznici su bombardovali 1.570 francuskih gradova i sela između juna 1940. i maja 1945, ubivši 68.778 civila.[149] Berlin je konačno pao 1945. godine, čime je okončan Drugi svjetski rat u Evropi, koji je bio najveći i najrazorniji u ljudskoj historiji, sa 60 miliona mrtvih širom svijeta. Više od 40 miliona ljudi u Evropi umrlo je od posljedica Drugog svjetskog rata,[150] uključujući između 11 i 17 miliona ljudi koji su poginuli za vrijeme holokausta.[151] Sovjetski Savez je tokom rata izgubio oko 27 miliona ljudi (uglavnom civila), otprilike polovinu svih žrtava Drugog svjetskog rata.[152] Do kraja Drugog svjetskog rata Evropa je imala više od 40 miliona izbjeglica.[153] Nekoliko poslijeratnih protjerivanja iz Srednje i Istočne Evrope raselilo je ukupno oko 20 miliona ljudi,[154] posebno etničkih Nijemaca iz cijele Istočne Evrope.
Nakon Prvog, a posebno nakon Drugog svjetskog rata Evropa gubi svjetsku vlast i kolonije. Karta Evrope je izmijenjena na Konferenciji u Jalti, a hladni rat stvara jaku podjelu na kapitalističku Zapadnu Evropu pod kontrolom SAD-a i komunističku Istočnu Evropu pod kontrolom Sovjetskog Saveza, razdvojene onim što je Winston Churchill kasnije nazvao "željeznom zavjesom". Dvije nove supersile, Sjedinjene Države i Sovjetski Savez bile su uključene u pedesetogodišnjem hladnom ratu usredotočenom na širenje nuklearnog naoružanja. U isto vrijeme, Dekolonizacija Afrike, koja je započela već nakon Prvog svjetskog rata, postepeno je dovela do nezavisnosti većine evropskih kolonija u Aziji i Africi. Tokom 1980-ih, reforme Mihaila Gorbačova i pokreta Solidarnost u Poljskoj ubrzale su raspad istočnog bloka i kraj hladnog rata. Njemačka je ponovno ujedinjena, nakon simboličnog pada Berlinskog zida 1989. godine, a karte Srednje i Istočne Evrope ponovo su iznova izrađene.
Evropska integracija je također bila u usponu nakon Drugog svjetskog rata. Godine 1949. osnovano je Vijeće Evrope nakon govora Winstona Churchilla, s idejom objedinjavanja Evrope u postizanju zajedničkih ciljeva. Obuhvaća sve evropske države osim Bjelorusije i Vatikana. Rimskim ugovorom 1957. uspostavljena je Evropska ekonomska zajednica (EEZ) između šest zapadnoevropskih država s ciljem jedinstvene ekonomske politike i zajedničkog tržišta. 1967. godine EEZ, Evropska zajednica za ugalj i čelik i Evropska zajednica za atomsku energiju (Euratom) osnovali su Evropsku ekonomsku zajednicu koja je 1993. postala Evropska unija. EU je uspostavila parlament, Evropski sud pravde i Evropsku centralnu banku i uvela euro kao jedinstvenu valutu. Između 2004. i 2013, više zemalja Srednje i Istočne Evrope počelo se pridruživati, proširivši EU na trenutnih 27 evropskih zemalja i ponovno učinivši Evropu velikim ekonomskim i političkim središtem moći. Međutim, u junu 2016. godine narod Velike Britanije je na neobavezujućem Referendumu o članstvu Ujedinjenog Kraljevstva u EU glasao za izlazak iz Evropske unije (Brexit).
Geografija
uredi
Evropa čini zapadnu petinu evroazijske kopnene površine. [23] Evropa ima veći omjer obale i kopnene mase od bilo kojeg drugog kontinenta ili potkontinenta.[156] Njene morske granice su na Arktičkom okeanu na sjeveru, Atlanskom okeanu na zapadu, te Sredozemnom, Crnom i Kaspijskom moru na jugu. Reljef zemljišta u Evropi pokazuje velike razlike na relativno malim područjima. Južna područja su planinska, dok se krećući prema sjeveru teren spušta od visokih Alpa, Pirineja i Karpata preko brdovitog gorja, u široke, niske sjeverne nizine, koje su na istoku veoma prostrane. Ova proširena nizina poznata je kao Evropska nizija, a u njenom središtu leži Sjevernonjemačka ravnica. Uz sjeverozapadnu obalu mora lučno se proteže uzvisina, koja počinje na zapadnim dijelovima ostrva Britanije i Irske, a zatim se nastavlja duž planinske, fjordovske kičme Norveške.
Ovaj je opis pojednostavljen, jer podregije poput Iberijskog i Apeninskog poluostrva sadrže svoje složene značajke. Isti slučaj je i sa kontinentalnim dijelom Srednje Evrope, gdje reljef sadrži mnogo visoravni, riječnih dolina i slivova, koji kompliciraju opći trend. Podregije poput Islanda, Britanije i Irske su posebni slučajevi. Island je zemlja sama za sebe u sjevernom okeanu koja se ubraja u dio Evrope, dok su posljednje dvije bila planinska područja koja su nekada bila pripojena kopnu dok ih porast mora nije odsjekao.
Klima
uredi
Evropa leži uglavnom u klimatskim zonama sa umjerenom klimom, a izložena je zapadnim vjetrovima umjerenog pojasa. Klima je blaža u odnosu na druga područja iste geografske širine u drugim krajevima svijeta, zbog utjecaja golfske struje.[158] Golfska struja je dobila naziv "evropsko centralno grijanje", jer klimu čini toplijom i vlažnijom u Evropi nego što bi to inače bila. Ona ne samo da nosi toplu vodu do evropske obale, već i zagrijava preovladavajuće zapadne vjetrove koji pušu preko kontinenta iz Atlantskog okeana.
Stoga je prosječna temperatura u Napulju tokom godine 16 °C, dok je u New Yorku samo 12 °C, iako su gotovo na istoj geografskoj širini. Berlin, Calgary u Kanadi i Irkutsk u azijskom dijelu Rusije, leže na približno istoj geografskoj širini. Januarske temperature u Berlinu prosječno su za oko 8 °C više od onih u Calgaryju, a gotovo su 22 °C više od prosječnih temperatura u Irkutsku. Slično tome, sjeverni dijelovi Škotske imaju umjerenu morsku klimu. Godišnja prosječna temperatura u gradu Inverness je 9.05 °C. Međutim, grad Churchill iz Manitobe u Kanadi približno je iste geografske širine i ima prosječnu temperaturu od –6,5 °C, što mu daje gotovo subarktičku klimu.
Evropa nije samo hladnija prema sjeveru u odnosu na jug, već postaje hladnija i od zapada prema istoku. Klima je više okeanska na zapadu, nego u istočnom dijelu Evrope. To se može ilustrirati u sljedećoj tablici prosječnih temperatura na lokacijama koje slijede otprilike 60., 55., 50., 45. i 40. geografske širine. Nijedan se ne nalazi na velikoj nadmorskoj visini i većina ih je blizu mora. (lokacija, približna širina i dužina, najhladniji prosječni mjesec, najtopliji prosjek mjeseca i prosječne godišnje temperature u stupnjevima C)
| Lokacija | Latituda | Longituda | Najhladniji mjesec |
Najtopliji mjesec |
Godišnja prosječna temperatura |
|---|---|---|---|---|---|
| Lerwick | 60 S | 1 Z | 3.5 | 12.4 | 7.4 |
| Stockholm | 59.5 S | 19 I | −1.7 | 18.4 | 7.4 |
| Helsinki | 60 S | 25 I | −4.7 | 17.8 | 5.9 |
| Sankt Petersburg | 60 S | 30 I | −5.8 | 18.8 | 5.8 |
| Edinburgh | 55.5 S | 3 Z | 4.2 | 15.3 | 9.3 |
| Kopenhagen | 55.5 S | 12 I | 1.4 | 18.1 | 9.1 |
| Klaipeda | 55.5 S | 21 I | −1.3 | 17.9 | 8.0 |
| Moskva | 55.5 S | 30 I | −6.5 | 19.2 | 5.8 |
| Scilly | 50 S | 6 Z | 7.9 | 16.9 | 11.8 |
| Bruxelles | 50.5 S | 4 I | 3.3 | 18.4 | 10.5 |
| Krakow | 50 S | 20 I | −2.0 | 19.2 | 8.7 |
| Kiev | 50.5 S | 30 I | −3.5 | 20.5 | 8.4 |
| Bordeaux | 45 S | 0 | 6.6 | 21.4 | 13.8 |
| Venecija | 45.5 S | 12 I | 3.3 | 23.0 | 13.0 |
| Beograd | 45 S | 20 I | 1.4 | 23.0 | 12.5 |
| Astrahan | 46 S | 48 I | −3.7 | 25.6 | 10.5 |
| Coimbra | 40 S | 8 Z | 9.9 | 21.9 | 16.0 |
| Valencia | 39.5 S | 0 | 11.9 | 26.1 | 18.4 |
| Napulj | 40.5 S | 14 I | 8.7 | 24.7 | 15.6 |
| Istanbul | 41 S | 29 I | 6.0 | 23.8 | 11.4 |
Primjetno je kako se prosječne temperature za najhladnijeg mjeseca, kao i godišnje prosječne temperature, spuštaju sa zapada na istok. Na primjer, Edinburgh je topliji od Beograda tokom najhladnijeg meseca u godini, mada je Beograd udaljen oko 10° geografske širine prema jugu.
Geologija
uredi
Geološka historija Evrope seže do nastanka Baltičkog štita (Fennoscandia) i Sarmatskog kratona, prije otprilike 2,25 milijarde godina, a potom Volgo-uralskog štita. Sva tri zajedno vode u Istočnoevropski kraton (baltika) koji je postao dio superkontinenta Kolumbija. Prije otprilike 1,1 milijardu godina, Baltika i Arktika (kao dio Laurentijine ploče) pridružile su se Rodiniji, kasnije se ponovno presijecajući prije oko 550 miliona godina da bi se preobrazile kao kontinent Baltika. Prije otprilike 440 miliona godina, Evroamerika (Laurussia) je nastala iz Baltike i Laurentie. Daljnjim spajanjem s Gondvanom tada je dovelo do nastanka Pangee. Prije otprilike 190 miliona godina, Gondvana i Laurussia razdvojile su se zbog širenja Atlantskog okeana. Ubrzo nakon toga, Laurussia se opet podijelila, u Laurentiu (Sjeverna Amerika) i Evroazijski kontinent. Njihova kopnena veza trajala je dugo vremena, preko Grenlanda, što je dovelo do razmjene životinjskih vrsta. Otprilike prije 50 miliona godina, porast i pad nivoa mora odredili su stvarni oblik Evrope i njene veze s kontinentima kao što je Azija. Sadašnji oblik Evrope potječe još iz kasnog tercijarnog perioda prije oko pet miliona godina..[159]
Geologija Evrope vrlo je raznolika i složena i sačinjava široku raznolikost pejzaža koji se nalaze širom kontinenta, od škotskog gorja do ravnica Mađarske.[160] Najznačajnija karakteristika Evrope je dihotomija između visočja i planinske Južne Evrope i ogromne, djelimično podvodne, sjeverne ravnice koja se proteže od Irske na zapadu do Uralskih planina na istoku. Ove su dvije polovice razdvojene planinskim lancima Pirineja, Alpa i Karpata. Sjeverne ravnice su na zapadu ograničene Skandinavskim planinama i planinskim dijelovima Britanskih ostrva. Glavna plitka vodena tijela koja potapaju dijelove sjevernih nizina su Keltsko more, Sjeverno more, kompleks Baltičkog mora i Barentsovo more.
Sjeverna ravnica sadrži stari geološki kontinent Baltika, pa se stoga geološki može smatrati "glavnim kontinentom", dok periferne brdske i planinske regije na jugu i zapadu predstavljaju dijelove s raznih drugih geoloških kontinenata. Većina starije geologije Zapadne Evrope postojala je kao dio drevnog mikrokontinenta Avalonia.
Flora
urediBudući da su milenijima živjele rame uz rame sa poljoprivrednim narodima, evropske životinje i biljke su snažno bile pogođene prisustvom i aktivnostima čovjeka. S izuzetkom Fennoscandie i sjeverne Rusije, malo je područja netaknute divljine u Evropi, osim različitih nacionalnih parkova.
Glavni prirodni vegetacijski pokrov u Europi je miješana šuma. Uslovi za rast su vrlo povoljni. Na sjeveru Golfska struja i Sjevernoatlantska struja zagrijavaju kontinent. Južna Evropa mogla bi se opisati kao da ima toplu, ali blagu klimu. U ovom su području česte ljetne suše. Gorski grebeni također utječu na uslove za rast vegetacije. Neki od ovih (Alpe, Pirineji) orijentisani su u pravcu istok - zapad i omogućavaju vjetru da u unutrašnjost nosi velike vodene mase iz okeana. Drugi su orijentirani u pravcu jug-sjever (Skandinavske planine, Dinaridi, Karpati, Apenini) i zato što kiša pada prvenstveno na onoj strani planina koje su orijentirane prema moru. Šume s ove strane dobro rastu, dok su s druge strane uslovi su mnogo manje povoljni. Malobrojne dijelove kopnene Evrope u nekom vremenskom periodu stoka nije koristila za ispašu, a sječa šuma prije nastanka poljoprivrede uzrokovala je poremećaje u izvornom biljnom i životinjskom ekosistemu.
.png)
Vjerovatno je 80-90% Evrope nekada bilo pokriveno šumom.[161] Šumski pojas se protezao od Sredozemnog mora do Arktičkog okeana. Iako je više od polovine izvornih šuma u Evropi nestalo kroz višestoljetno krčenje šuma, Evropa i dalje posjeduje preko četvrtine svog kopnenog područja pokrivenog šumama, poput širokolisnih i mješovitih šuma, tajge u Skandinaviji i Rusiji, miješanih kišnih šuma Kavkaza i hrasta plutnjaka u šumama zapadnog Sredozemlja. U novije vrijeme krčenje šuma je usporeno i posađeno je mnogo stabala. Međutim, u mnogim slučajevima monokultura plantaža četinara zamijenila je prvobitne mješovite prirodne šume, zbog bržeg rasta. Sadnice pokrivaju ogromne površine zemlje, ali nude siromašnija staništa mnogim evropskim životinjskim vrstama koje zahtijevaju mješavinu raznih vrsta drveća i raznolike strukture šuma. Količina prirodne šume u Zapadnoj Evropi je samo 2–3% ili manja, u evropskoj Rusiji 5–10%. Zemlja s najmanjim postotkom pošumljenih površina je Island (1%), dok je zemlja sa najviše šuma Finska (77%).[162]
U dijeu Evrope sa umjerenom temperaturom preovadava mješovita šuma sa listopadnim i crnogoričnim drvećem. Najznačajnije vrste u Srednjoj i Zapadnoj Evropi su bukva i hrast. Na sjeveru je tajga sa mješovitim šumama smrče,smreke i breze, a dalje na sjeveru Rusije i krajnjoj sjevernoj Skandinaviji, tajga ustupa mjesto tundri kako se približava Arktiku. Na Sredozemlju je posađeno mnogo stabala maslina koje su veoma dobro prilagođene njenoj sušnoj klimi, a mediteranski čempres također se sadi po cijeloj Južnoj Evropi. Polusušnim mediteranskim područjima preovladavaju grmovite šume. Uzak istočno-zapadni jezičak evroazijskih travnjaka (stepa) proteže se na istoku od Ukrajine i južne Rusije i završava u Mađarskoj, te prelazi u tajgu na sjeveru.
Fauna
uredi
Glacijacija tokom najnovijeg ledenog doba i prisustvo čovjeka utjecalo je na distraspodjelu evropske faune. Kod životinja, u mnogim dijelovima Evrope većina velikih životinja i razne vrste grabežljivaca lovljena je do istrebljenja. Dlakavi mamut (latinski: Mammuthus Primigenius) je izumro prije kraja neolita. Danas su ugroženi vukovi (mesožderi) i medvjedi (svaštojedi). Nekada su obitavali u većem dijelu Evrope. Međutim, krčenje šuma i lov uzrokovalo je da se ove životinje povlače sve dalje i dalje u nepristupačnije krajeve. Do Srednjeg vijeka staništa medvjeda bila su ograničena na manje ili više nepristupačne planine s dovoljnim šumskim pokrivačem. Danas evroazijski smeđi medvjed živi uglavnom na Balkanskom poluostrvu, Skandinaviji i u Rusiji. Mali broj je opstao i u drugim zemljama širom Evrope (Austrija, Pireneji i dr), ali na ovim su područjima populacije smeđeg medvjeda raštrkane i marginalizirane zbog uništavanja njihovih staništa. Pored toga, polarni medvjedi mogu se naći na Svalbardu, norveškom arhipelagu krajnje sjeverno od Skandinavije. Vuk, drugi najveći grabežljivac u Evropi nakon smeđeg medvjeda, može se naći prije svega u Srednjoj i Istočnoj Evropi i na Balkanu, s velikim brojem čopora u udaljenim područjima Zapadne Evrope (Skandinavija, Španija, itd).
Evropska divlja mačka, lisice (posebno crvena lisica), šakal i različite vrste kuna, ježeva, različitih vrsta gmizavaca (poput zmija kao što su viperidae i travne zmije) i vodozemaca, različite vrste ptica (sove, jastrebi i ostale grabljivice).
Važni evropski biljojedi su: puževi, ličinke, ribe, različite vrste ptica i sisari, poput glodara, jelena i srna, svinja koji žive u planinama, mrmota, stenoboka, divokoza i drugih. Brojni insekti, poput malog leptira kornjače, pridodaju biološkoj raznolikosti.[165]
Izumiranje Kritskog nilskog konja (latinski: Hippopotamus creutzburgi) i patuljastih slonova povezano je s najranijim dolaskom ljudi na mediteranska ostrva.[166] Morska bića također su važan dio evropske flore i faune. Morska flora uglavnom je fitoplankton. Važne životinje koje žive u evropskim morima su zooplankton, mekušci, iglokožci, različiti rakovi, lignje i hobotnice, ribe, delfini i kitovi. Biološka raznolikost u Evropi je zaštićena Bernskom konvencijom Vijeća Evrope, koju su potpisale i Evropska zajednica, kao i neevropske države.
Politika
uredi
Politička karta Evrope u osnovi potječe od reorganizacije Evrope nakon Napoleonovih ratova 1815. godine. Preovladavajući oblik vlasti u Evropi je predstavnička demokratija, a u većini slučajeva je to republika. Godine 1815. preovladavajući oblik vlasti još uvijek je bila monarhija. Preostalih jedanaest monarhija u Evropi su ustavne monarhije.
Evropska integracija je proces političke, pravne, ekonomske (a u nekim slučajevima i društvene i kulturne) integracije evropskih država, jer je od kraja Drugog svjetskog rata slijedila sile koje su sponzorisale Vijeće Evrope. Evropska Unija je bila središte ekonomske integracije na kontinentu od njenog osnivanja 1993. U novije vrijeme, Evroazijska ekonomska unija je uspostavljena kao protuteža koju čine bivše sovjetske države.
27 evropskih država članice su političko-ekonomske Evropske Unije, od toga, 26 ih pripada Schengenskoj zoni bez granica i 19 članica monetarne unije Eurozone. Među manjim evropskim organizacijama su Nordijsko vijeće, Beneluks, Baltička skupština i Višegradska grupa.
Privreda
uredi
Gledajući evropski kontinent kao cjelinu, njena privreda je trenutno najveća na svijetu i to je najbogatija regija mjerena imovinom pod njenim upravljanjem s preko 32,7 triliona dolara u odnosu na 27,1 triliona dolara u Sjevernoj Americi u 2008.[167] U 2009. godini Evropa je ostala najbogatija regija, a njena imovina od 37,1 triliona dolara pod njenim upravljanjem predstavljala je trećinu svjetskog bogatstva. Bila je to jedna od nekoliko regija u kojoj je bogatstvo nadmašilo predkrizni vrhunac s kraja te godine.[168] Kao i kod drugih kontinenata, i Evropa ima veliku raznolikost bogatstva među svojim zemljama. Bogatije države imaju tendenciju da budu na zapadu, dok neke privrede Srednje i Istočne Evrope još uvijek imaju nisku stopu privrednog razvoja nakon raspada Sovjetskog Saveza i raspada Jugoslavije.
Evropska unija je politički subjekt sastavljen od 28 evropskih država i čini najveće jedinstveno privredno područje na svijetu. 19 zemalja EU dijeli euro kao zajedničku valutu. Pet evropskih zemalja svrstano je u prvih deset najvećih svjetskih nacionalnih ekonomija po BDP-u (bruto domaćem proizvodu), a to su (poredak prema izvještaju CIA): Njemačka (5. mjesto), Velika Britanija (6. mjesto), Rusija (7. mjesto), Francuska (8. mjesto) i Italija (10. mjesto).[169] Postoji ogromna razlika između mnogih evropskih zemalja u pogledu njihovih prihoda. Najbogatiji u pogledu bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika je Monako sa 172.676 dolara po glavi stanovnika (2009), a najsiromašnija je Moldavija sa bruto domaćim proizvodom od 1.631 dolara po glavi stanovnika (2010).[170] Monako je najbogatija zemlja u pogledu bruto domaćeg proizvoda po glavi stanovnika, prema izvještaju Svjetske banke.
U cjelini, evropski bruto domaći proizvod po glavi stanovnika je 21.767 dolara prema procjeni Međunarodnog monetarnog fonda iz 2016. godine.[171]
Stanovništvo
urediPrema procjenama UN-a u Evropi je 2007. godine živjelo 731 milion stanovnika,[172] što je nešto više od 11% svjetske populacije. Precizna brojka zavisi o tačnoj geografskoj definiciji Evrope. U članicama Evropske unije u 2008. godini je živjelo oko 499 miliona stanovnika. Pet transkontinentalnih evropskih država broji ukupno 240 miliona stanovnika, od čega oko pola njih žive na teritoriji koja geografski pripada Evropi.[173] Prije stotinjak godina, Evropa je bila dom za oko 25% svjetske populacije. Iako je broj stanovnika kontinenta kontinuirano rastao nije ni blizu dostigao tempo rasta kao u Aziji ili Africi. Opadanja nataliteta (posebno u Njemačkoj) i visok životni vijek u većini evropskih zemalja znači da će problem sve starijeg stanovništva i pad populacije biti problem za mnoge evropske ekonomije, političke i društvene institucije. Države na rubovima Evrope, izuzev država južne Evrope, imaju općenito snažniji rast populacije u odnosu na države Srednje Evrope. Albanija (iako je u jugoistočnoj Evropi) i Irska imaju snažan rast broja stanovnika, više od 1% godišnje.[174]
Etničke manjine
urediPan i Pfeil su 2004. izbrojali 87 različitih "evropskih naroda", od kojih 33 čine većinsko stanovništvo u najmanje jednoj suverenoj državi, dok preostalih 54 čine etničke manjine.[175] Prema projekciji stanovništva UN-a, stanovništvo Evrope bi moglo pasti na oko 7% svjetskog stanovništva do 2050. godine, ili 653 miliona ljudi. U tom kontekstu postoje značajne razlike između regija u odnosu na stope plodnosti. Prosječan broj djece po ženskoj osobi rodne dobi je 1,52.[176] Prema nekim izvorima,[177] ta je stopa viša među muslimanima u Evropi. UN predviđaju stalni pad stanovništva u Srednjoj i Istočnoj Evropi kao rezultat emigracije i niskog nataliteta.[178]
Jezici
uredi
Većina evropskih jezika spada u jednu od tri grupe Indoevropskih jezika: Romanski jezici su izvedeni iz latinskog jezika koji je bio službeni jezik Rimskog carstva, germanski jezici, vode porijeklo od jezika koji se svojevremeno koristio na prostoru današnje južne Skandinavija, te slavenskih jezika.[159] [159] Romanski jezici se govore prije svega u jugozapadnoj Evropi, kao i u Rumuniji i Moldaviji, u srednjoj i istočnoj Evropi. Germanski jezici govore u Sjevernoj Evropi, na Britanskom ostrvu i nekim dijelovima srednje Evrope. Slavenski jezici se govore u srednjoj, istočnoj i jugoistočnoj Evropi.[159] Mnogi drugi evropski jezici su izvan ove tri glavne grupe jezika. Ostali indoevropski jezici uključuju baltičku grupu jezika (litvanski i latvijski), keltsku grupu (irski, škotski galski, velški, bretonski i dr.[159]), grčki, armenski, i albanski. Pored toga, postoji i posebna grupa uralskih jezika (estonski jezik, finski i mađarski) koji se govore uglavnom u Estoniji, Finskoj, i Mađarskoj. Turska grupa jezika jezika uključuju azerbejdžanski jezik i turski.
Jezik koji je najviše uticao na ostale jeste latinski, koji je prvo bio službeni jezik Rimskog carstva, zatim jezik crkve i napokon jezik intelektualaca, da bi danas nestao kao živi jezik, ali se sačuvao kao korijen hiljada riječi u mnogim evropskim jezicima.
Kultura
uredi"Evropa" kao kulturni koncept u osnovi je izvedena iz zajedničkog naslijeđa Rimskog Carstva i njegove kulture. Granice Evrope bile su historijski shvaćene kao hrišćanske (ili preciznije latinske hrišćanske), kakve su uspostavljene ili branjene kroz srednjovjekovnu i ranu modernu historiju Evrope. Ovo se posebno odnosi na period borbi protiv širenja islama u Evropi, kao na primjerima rekonkviste i osmanskih ratova u Evropi.[179] Ovo zajedničko kulturno naslijeđe kombinirano je preklapanjem autohtonih nacionalnih kultura i folklora, otprilike podijeljenih na slavenske, latinske (romanske) i germanske, ali s nekoliko sastavnih dijelova koji nisu dio nijedne od ovih grupa (posebno grčke i keltske). Kulturni kontakt i mješavine karakteriziraju veliki dio evropskih regionalnih kultura. Skulptura, slikarstvo, književnost, arhitektura i muzika u Evropi imaju dugu tradiciju. Mnogi gradovi, poput Pariza, Beča, Rima, Berlina i Moskve, danas se smatraju svjetskim kulturnim centrima. Osim toga, mnogi evropski gradovi imaju važna pozorišta, muzeje, orkestre i druge važne institucije.
Obrazovanje
uredi
Sve evropske zemlje imaju obavezno školovanje ili barem obavezno osnovno obrazovanje, koje često traje od 6 do 7 do 15 ili 16 godina. Osnovna škola traje četiri do pet godina u većini zemalja - sedam ili osam godina u nekoliko zemalja. Obično je prati srednja škola, koja također može obuhvatati različite vrste škola. Stopa nepismenosti vrlo je niska u gotovo svim zemljama zahvaljujući različitim subvencijama obrazovnog sistema. U mnogim evropskim zemljama postoje poznati fakulteti i univerziteti, a neki su specijalizovani predmetnim područjima.
Religija
urediHistorijski gledano, religija u Evropi je u velikoj mjeri utjecala na evropsku umjetnost, kulturu, filozofiju i druge ljudske djelatnosti. U Evropi je najviše kršćana (76,2%)[180] uključujući katoličke, pravoslavne i protestantske kršćane. Nakon kršćana najviše je muslimana (6%)[181] koncentrisani uglavnom na Balkanu i istočnoj Evropi (Bosna i Hercegovina, Albanija, Kosovo, Kazahstan, Sjeverni Kipar, Turska, Azerbejdžan, te na području Sjevernog Kavkaza i regije Volga-Ural). Osim ove dvije religije tu su i: judaizam, hinduizam, budizam i neke druge manjinske religije. Evropa sve više postaje relativno sekularni kontinent, uz sve veći broj i udio nereligioznog stanovništva, ateista i agnostika. Postoji izuzetno veliki broj religiozno nedeklarisanih stanovnika od kojih je najviše u Češkoj, Estoniji, Švedska, Njemačkoj i Francuskoj.[182]
Sport
urediSport je imao posebnu ulogu u konceptu jedinstvenog evropskog prostora, jer su evropska prvenstva (prvo 1891. u umjetničkom klizanju) postojala od kraja 19. vijeka. Budući da je Evropska unija u velikoj mjeri napustila vlastiti dizajn sporta, u nogometnim ligama se održavaju nacionalna takmičenja, koja se također strogo razlikuju od ostalih evropskih zemalja.[183]
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "GDP Nominal, current prices". MMF. 2019. Pristupljeno 6. 3. 2019.
- ^ "GDP PPP, current prices". MMF. 2019. Pristupljeno 20. 4. 2019.
- ^ a b National Geographic Atlas of the World (7. izd.). Washington, DC: National Geographic. 1999. ISBN 978-0-7922-7528-2. "Europe" (str. 68–69); "Asia" (str. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
- ^ http://esa.un.org/unpd/wpp/ Podaci o svjetskoj populaciji
- ^ Kim Covert (2011). Ancient Greece: Birthplace of Democracy. Capstone. str. 5. ISBN 978-1-4296-6831-6.
Ancient Greece is often called the cradle of western civilization. ... Ideas from literature and science also have their roots in ancient Greece.
- ^ Ricardo Duchesne (2011). The Uniqueness of Western Civilization. Brill. str. 297. ISBN 978-90-04-19248-5.
The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)
- ^ "The European union—a federation or a confederation?" (PDF).
- ^ εὐρύς, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, on Perseus.
- ^ Michael A. Barry: "L'Europe et son mythe : à la poursuite du couchant", u: Revue des deux Mondes (novembar / decembar 1999), str. 110; ISBN 978-2-7103-0937-6
- ^ Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007. Europe. Arhivirano s originala, 28. 10. 2009. Pristupljeno 27. 12. 2007.
- ^ Falconer, William; Falconer, Thomas. Dissertation on St. Paul's Voyage, BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.), p. 50, ISBN 1-113-68809-2 These islands Pliny, as well as Strabo and Ptolemy, included in the African sea
- ^ "Europe — Noun". Princeton University. Pristupljeno 9. 6. 2008.
- ^ Histories 4.38. C.f. James Rennell, The geographical system of Herodotus examined and explained, Volume 1, Rivington 1830, p. 244
- ^ Franxman, Thomas W. (1979). Genesis and the Jewish antiquities of Flavius Josephus. Pontificium Institutum Biblicum. str. 101–102. ISBN 978-88-7653-335-8.
- ^ W. Theiler, Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.
- ^ I. G. Kidd (ed.), Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004, ISBN 978-0-521-60443-7, p. 738.
- ^ Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845, vol. 2, p. 178) Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. "And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."
- ^ Norman F. Cantor, The Civilization of the Middle Ages, 1993, ""Culture and Society in the First Europe", pp185ff.
- ^ Philipp Johann von Strahlenberg (1730). Das Nord-und Ostliche Theil von Europa und Asia (jezik: German). str. 106.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
- ^ Davies, Norman (1996). Europe: A History. str. 8. ISBN 978-0-19-820171-7. Pristupljeno 23. 8. 2010.
- ^ "Boundary of Europe and Asia along Urals" (jezik: Russian). Arhivirano s originala, 8. 1. 2012.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
- ^ Peter Simon Pallas, Journey through various provinces of the Russian Empire, vol. 3 (1773)
- ^ Douglas W. Freshfield, "Journey in the Caucasus", Proceedings of the Royal Geographical Society, Volumes 13–14, 1869. Cited as de facto convention by Baron von Haxthausen, Transcaucasia (1854); review Dublin University Magazine
- ^ "Europe"[mrtav link], Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, 1906
- ^ "Do we live in Europe or in Asia?" (jezik: Russian).CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
- ^ Orlenok V. (1998). "Physical Geography" (jezik: Russian). Arhivirano s originala, 16. 10. 2011.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
- ^ E.M. Moores, R.W. Fairbridge, Encyclopedia of European and Asian regional geology, Springer, 1997, ISBN 978-0-412-74040-4, p. 34: "most Soviet geographers took the watershed of the Main Range of the Greater Caucasus as the boundary between Europe and Asia."
- ^ A. Vekua; D. Lordkipanidze; G.P. Rightmire; J. Agusti; R. Ferring; G. Maisuradze; et al. (2002). "A new skull of early Homo from Dmanisi, Georgia". Science. 297 (5578): 85–89. Bibcode:2002Sci...297...85V. doi:10.1126/science.1072953. PMID 12098694.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- ^ The million year old tooth from Atapuerca, Spain, found in June 2007
- ^ National Geographic, 21.
- ^ Fu, Qiaomei; et al. (23. 10. 2014). "The genome sequence of a 45,000-year-old modern human from western Siberia". Nature. 514 (7523): 445–449. Bibcode:2014Natur.514..445F. doi:10.1038/nature13810. hdl:10550/42071. PMC 4753769. PMID 25341783.
- ^ 42.7–41.5 ka (1σ CI). Katerina Douka et al., A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy), Journal of Human Evolution 62(2), 19 December 2011, 286–299, doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009.
- ^ Borza, E.N. (1992), In the Shadow of Olympus: The Emergence of Macedon, Princeton University Press, str. 58, ISBN 978-0691008806
- ^ Scarre, Chris (1996). Fagan, Brian M. (ured.). The Oxford Companion to Archaeology. Oxford University Press. str. 215–216. ISBN 978-0-19-507618-9. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- ^ Atkinson, R.J.C., Stonehenge (Penguin Books, 1956)
- ^ Peregrine, Peter Neal; Ember, Melvin, ured. (2001). "European Megalithic". Encyclopedia of Prehistory. 4 : Europe. Springer. str. 157–184. ISBN 978-0-306-46258-0.
- ^ "Ancient Greece". British Museum. Arhivirano s originala, 15. 6. 2012.
- ^ "Periods – School of Archaeology". University of Oxford. Arhivirano s originala, 19. 11. 2018. Pristupljeno 25. 12. 2018.
- ^ Short, John R. (1987), An Introduction to Urban Geography, Routledge, str. 10, ISBN 978-0710203724
- ^ Jonathan Daly (2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black. str. 7–9. ISBN 978-1-4411-1851-6.
- ^ Dunn, John (1994), Democracy: the unfinished journey 508 BC – 1993 AD, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-827934-1
- ^ Heath, Thomas Little (1981). A History of Greek Mathematics, Volume I. Dover Publications. ISBN 978-0-486-24073-2. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
- ^ Heath, Thomas Little (1981). A History of Greek Mathematics, Volume II. Dover publications. ISBN 978-0-486-24074-9. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ Pedersen, Olaf. Early Physics and Astronomy: A Historical Introduction. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
- ^ McEvedy, Colin (1961). The Penguin Atlas of Medieval History. Penguin Books.
- ^ National Geographic, 123.
- ^ Foster, Sally M., Picts, Gaels, and Scots: Early Historic Scotland. Batsford, London, 2004. ISBN 0-7134-8874-3
- ^ Gerard Friell; Peabody Professor of North American Archaeology and Ethnography Emeritus Stephen Williams; Stephen Williams (2005). Theodosius: The Empire at Bay. Routledge. str. 105. ISBN 978-1-135-78262-7.
- ^ Hadas, Moses (1950). A History of Greek Literature. Columbia University Press. str. 273, 327. ISBN 978-0-231-01767-1.
- ^ Journal of the History of Ideas, Vol. 4, No. 1. (Jan. 1943), pp. 69–74.
- ^ Norman F. Cantor, The Medieval World 300 to 1300.
- ^ Corbishley, Mike. Illustrated Encyclopedia of Ancient Rome. str. 82.
- ^ Martin, Michael (2017). City of the Sun: Development and Popular Resistance in the Pre-Modern West. str. 146.
- ^ Hunter, Shireen; et al. (2004). Islam in Russia: The Politics of Identity and Security. M.E. Sharpe. str. 3.
(..) It is difficult to establish exactly when Islam first appeared in Russia because the lands that Islam penetrated early in its expansion were not part of Russia at the time, but were later incorporated into the expanding Russian Empire. Islam reached the Caucasus region in the middle of the seventh century as part of the Arab conquest of the Iranian Sassanian Empire.
- ^ Kennedy, Hugh (1995). "The Muslims in Europe". In McKitterick, Rosamund, The New Cambridge Medieval History: c. 500 – c. 700, pp. 249–272. Cambridge University Press. 052136292X.
- ^ Haywood, John (2015). Northmen: The Viking Saga, AD 793–1241. str. 166.
- ^ Brink, Stefan; Price, Neil (2008). The Viking World. Routledge. str. 464.
- ^ Grant, R.G. Battle at Sea: 3,000 Years of Naval Warfare.
- ^ Whitton "Society of Northern Europe" Oxford Illustrated History of Medieval Europe p. 134
- ^ thumb|200px|desno|Gainty and Ward Sources of World Societies str. 352
- ^ William J. Duiker; Jackson J. Spielvogel (2010). The Essential World History. Cengage Learning. str. 330. ISBN 978-0-495-90227-0. Pristupljeno 20. 1. 2013.
The Byzantine Empire also interacted with the world of Islam to its east and the new European civilization of the west. Both interactions proved costly and ultimately fatal.
- ^ Ronald Findlay (2006). Eli Heckscher, International Trade, And Economic History. MIT Press. str. 178–179. ISBN 978-0-262-06251-0. Pristupljeno 20. 1. 2013.
These Christian allies did not accept the authority of Byzantium, and the Fourth Crusade that sacked Constantinople and established the so-called Latin Empire that lasted until 1261 was a fatal wound from which the empire never recovered until its fall at the hands of the Ottoman Turks in 1453 (Queller and Madden 1997).
- ^ Robert Browning (1992). The Byzantine Empire (Revised Edition). CUA Press. str. 253. ISBN 978-0-8132-0754-4. Pristupljeno 20. 1. 2013.
And though the final blow was struck by the Ottoman Turks, it can plausibly be argued that the fatal injury was inflicted by the Latin crusaders in 1204.
- ^ Ted Byfield (2008). A Glorious Disaster: A.D. 1100 to 1300: The Crusades: Blood, Valor, Iniquity, Reason, Faith. Christian History Project. str. 136. ISBN 978-0-9689873-7-7. Pristupljeno 20. 1. 2013.
continue to stand for another 250 before ultimately falling to the Muslim Turks, but it had been irrevocably weakened by the Fourth Crusade.
- ^ Cornelia Golna (2004). City of Man's Desire: A Novel of Constantinople. Go-Bos Press. str. 424. ISBN 978-90-804114-4-9. Pristupljeno 20. 1. 2013.
1204 The Fourth Crusade sacks Constantinople, destroying and pillaging many of its treasures, fatally weakening the empire both economically and militarily
- ^ John Powell (2001). Magill's Guide to Military History: A-Cor. Salem Press. ISBN 978-0-89356-015-7. Pristupljeno 20. 1. 2013.
However, the fifty-seven years of plunder that followed made the Byzantine Empire, even when it retook the capital in 1261, genuinely weak. Beginning in 1222, the empire was further weakened by a civil war that lasted until 1355. ... When the Ottomans overran their lands and besieged Constantinople in 1453, sheer poverty and weakness were the causes of the capital city's final fall.
- ^ Dale T. Irvin (10. 1. 2002). History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453. Continuum International Publishing Group. str. 405. ISBN 978-0-567-08866-6. Pristupljeno 20. 1. 2013.
Not only did the fourth crusade further harden the resentments Greek-speaking Christians felt toward the Latin West, but it further weakened the empire of Constantinople, many say fatally so. After the restoration of Greek imperial rule the city survived as the capital of Byzantium for another two centuries, but it never fully recovered.
- ^ Richard C. Frucht (2004). Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture. ABC-CLIO. str. 856. ISBN 978-1-57607-800-6. Pristupljeno 20. 1. 2013.
Although the empire was revived, the events of 1204 had so weakened Byzantium that it was no longer a great power.
- ^ William J. Duiker; Jackson J. Spielvogel (2010). The Essential World History. Cengage Learning. str. 386. ISBN 978-0-495-90227-0. Pristupljeno 20. 1. 2013.
Later they established themselves in the Anatolian peninsula at the expense of the Byzantine Empire. ... The Byzantines, however, had been severely weakened by the sack of Constantinople in the Fourth Crusade (in 1204) and the Western occupation of much of the empire for the next half century.
- ^ National Geographic, 211.
- ^ Ralph Peters (29. 8. 2006). New Glory: Expanding America's Global Supremacy. Sentinel. ISBN 978-1-59523-030-0. Pristupljeno 20. 1. 2013.
Western Christians, not Muslims, fatally crippled Byzantine power and opened Islam's path into the West.
- ^ Chronicles. Rockford Institute. 2005. Pristupljeno 20. 1. 2013.
two-and-a-half centuries to recover from the Fourth Crusade before the Ottomans finally took Constantinople in 1453, ... They fatally wounded Byzantium, which was the main cause of its weakened condition when the Muslim onslaught came. Even on the eve of its final collapse, the precondition for any Western help was submission in Florence.
- ^ Klyuchevsky, Vasily (1987). The course of the Russian history. v.1: "Myslʹ. ISBN 978-5-244-00072-6.CS1 održavanje: lokacija (link)
- ^ a b "The Destruction of Kiev". University of Toronto. Arhivirano s originala, 27. 4. 2011. Pristupljeno 10. 6. 2008.
- ^ "Golden Horde", in Encyclopædia Britannica, 2007.
- ^ "Khanate of the Golden Horde (Kipchak)". Alamo Community Colleges. Arhivirano s originala, 7. 6. 2008. Pristupljeno 10. 6. 2008.
- ^ Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century, Brill, 2009, ISBN 978-9004175365
- ^ Infantry Warfare in the Early Fourteenth Century: Discipline, Tactics, and Technology. Boydell & Brewer Ltd. str. 58.
- ^ The Late Middle Ages Arhivirano 2. 11. 2015. na Wayback Machine. Oglethorpe University.
- ^ Baumgartner, Frederic J. France in the Sixteenth Century. London: Macmillan Publishers, 1995. ISBN 0-333-62088-7.
- ^ Don O'Reilly. "Hundred Years' War: Joan of Arc and the Siege of Orléans". TheHistoryNet.com. Arhivirano 9. 11. 2006. na Wayback Machine
- ^ Poor studies will always be with us[mrtav link]. By James Bartholomew. Telegraph. 7 August. 2004.
- ^ Famine. Encyclopædia Britannica.
- ^ "Plague: The Black Death". National Geographic. Arhivirano s originala, 28. 11. 2007. Pristupljeno 1. 4. 2012.
- ^ "Epidemics of the Past: Bubonic Plague — Infoplease.com". Infoplease.com. Pristupljeno 3. 11. 2008.
- ^ Jo Revill (16. 5. 2004). "Black Death blamed on man, not rats | UK news | The Observer". The Observer. London. Pristupljeno 3. 11. 2008.
- ^ Weiss, Roberto (1969) The Renaissance Discovery of Classical Antiquity, ISBN 1-59740-150-1
- ^ Jacob Burckhardt (1990) [1878]. The Civilisation of the Renaissance in Italy (translation by S.G.C Middlemore izd.). London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-044534-3. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ Jensen, De Lamar (1992), Renaissance Europe, ISBN 0-395-88947-2
- ^ Levey, Michael (1967). Early Renaissance. Penguin Books.
- ^ National Geographic, 292.
- ^ Levey, Michael (1971). High Renaissance. Penguin Books.
- ^ John Morris Roberts (1997). Penguin History of Europe. Penguin Books. ISBN 978-0-14-026561-3.
- ^ Joseph, Paul (2016). The SAGE Encyclopedia of War: Social Science Perspectives.
- ^ Nolan, Cathal J. (2008). Wars of the Age of Louis XIV, 1650-1715: An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization. str. 442.
- ^ Paoletti, Ciro (2008). A Military History of Italy. str. 27.
- ^ Kamen, Henry. Spain's Road to Empire: The Making of a World Power, 1492–1763. str. 221.
- ^ Mortimer, G. (2004). Early Modern Military History, 1450-1815. str. 32.
- ^ "Victimario Histórico Militar".
- ^ History of Europe – Demographics. Encyclopædia Britannica.
- ^ Europe's Tragedy: A New History of the Thirty Years War.
- ^ Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492-2015, 4th ed.
- ^ "The Seventeenth-Century Decline". The Library of Iberian resources online. Pristupljeno 13. 8. 2008.
- ^ "Food, Famine And Fertilisers". Seshadri Kannan (2009). APH Publishing. str. 51. ISBN 81-313-0356-X
- ^ W.G. Clarence-Smith (2006). "Islam And The Abolition Of Slavery". Oxford University Press. p. 13. ISBN 0-19-522151-6 — "Lands to the north of the Black Sea probably yielded the most slaves to the Ottomans from 1450. A compilation of estimates indicates that Crimean Tartars seized about 1,750,000 Ukrainians, Poles, and Russians from 1468 to 1694."
- ^ Hunt, Shelby D. (2003). Controversy in marketing theory: for reason, realism, truth, and objectivity. M.E. Sharpe. str. 18. ISBN 978-0-7656-0932-8.
- ^ "Scientific Revolution: Chronological Timeline: Copernicus to Newton Arhivirano 23. 7. 2013. na Wayback Machine". Retrieved 23 June 2012.
- ^ Peter Barrett (2004), Science and Theology Since Copernicus: The Search for Understanding, pp. 14–18, Continuum International Publishing Group, ISBN 0-567-08969-X
- ^ Goldie, Mark; Wokler, Robert (2006). The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-37422-4.
- ^ Cassirer, Ernst (1979). The Philosophy of the Enlightenment. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01963-5.
- ^ National Geographic, 255.
- ^ Schama, Simon (1989). Citizens: A Chronicle of the French Revolution. Knopf. ISBN 978-0-394-55948-3. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
- ^ National Geographic, 360.
- ^ McEvedy, Colin (1972). The Penguin Atlas of Modern History. Penguin Books. ISBN 978-0-14-051153-6.
- ^ Lyons, Martyn (1994). Napoleon Bonaparte and the legacy of the French Revolution. St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-12123-5.
- ^ Grab, Alexander (2003). Napoleon and the Transformation of Europe (European History in Perspective). Palgrave MacMillan. ISBN 978-0-333-68275-3.
- ^ National Geographic, 350.
- ^ Davies, Norman (1996). Europe: A History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820171-7.
- ^ [1], Ottoman Empire – 19th century, Historyworld
- ^ Travis, Hannibal. The Assyrian Genocide: Cultural and Political Legacies.
- ^ Trevelyan, George Macaulay (1988). A shortened history of England. Penguin Books. ISBN 978-0-14-010241-3.
- ^ Webb, Sidney (1976). History of Trade Unionism. AMS Press. ISBN 978-0-404-06885-1.
- ^ Slavery, Historical survey – Ways of ending slavery, Encyclopædia Britannica
- ^ Trevelyan, George Macaulay (1942). English Social History. Longmans, Green.
- ^ Modernisation – Population Change. Encyclopædia Britannica.
- ^ "The Irish Famine". BBC – History.
- ^ The Atlantic: Can the US afford immigration?. Migration News. December 1996.
- ^ PoPulation – Global Mapping International Arhivirano 2. 2. 2014. na Wayback Machine
- ^ French Conquest of Algeria (1829-47)
- ^ Etemad, Bouda (2007). Possessing the World: Taking the Measurements of Colonisation from the 18th to the 20th Century. str. 87.
- ^ "Assassin Gavrilo Princip gets a statue in Sarajevo". Prague Post. 28. 6. 2014. Pristupljeno 11. 7. 2014.
- ^ National Geographic, 407.
- ^ "The Treaty of Versailles and its Consequences". James Atkinson. Arhivirano s originala, 12. 5. 2008. Pristupljeno 10. 6. 2008.
- ^ National Geographic, 443.
- ^ Mark Harrison (18. 7. 2002). Accounting for War: Soviet Production, Employment, and the Defence Burden, 1940–1945. Cambridge University Press. str. 167. ISBN 978-0-521-89424-1.
- ^ "Legacy of famine divides Ukraine". BBC News. 24 November 2006.
- ^ Abbott Gleason (2009). A companion to Russian history. Wiley-Blackwell. str. 373. ISBN 978-1-4051-3560-3.
- ^ Geoffrey A. Hosking (2001). Russia and the Russians: a history. Harvard University Press. str. 469. ISBN 978-0-674-00473-3.
- ^ "Los Angeles Times: Archives – Fourth of Serbia's Population Dead". pqarchiver.com. Arhivirano s originala, 21. 7. 2013. Pristupljeno 8. 3. 2020.
- ^ "Asserts Serbians Face Extinction; Their Plight in Occupied Districts Worse Than Belgians', Says Labor Envoy" (PDF). Pristupljeno 19. 1. 2017.
- ^ "Serbia Restored" (PDF). Pristupljeno 19. 1. 2017.
- ^ "Serbia and Austria" (PDF). New York Times. 28. 7. 1918.
- ^ "Appeals to Americans to pray for Serbians" (PDF). New York Times. 27. 7. 1918.
- ^ Hobsbawm, Eric (1995). The Age of Extremes: A history of the world, 1914–1991. Vintage. ISBN 978-0-679-73005-7.
- ^ National Geographic, 438.
- ^ National Geographic, 465.
- ^ Taylor, A. J. P. (1996). The Origins of the Second World War. Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-82947-0.
- ^ National Geographic, 519.
- ^ Eddy Florentin: Quand les Alliés bombardaient la France, Perrin, Paris 1997.
- ^ "Europe honours war dead on VE Day". BBC News. 9 May 2005.
- ^ Niewyk, Donald L. and Nicosia, Francis R. The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 2000, pp. 45–52.
- ^ "Leaders mourn Soviet wartime dead". BBC News. 9. 5. 2005. Pristupljeno 4. 1. 2010.
- ^ "Refugees: Save Us! Save Us! Arhivirano 24. 4. 2011. na Wayback Machine". Time. 9 July 1979.
- ^ Schechtman, Joseph B. (1953). "Postwar Population Transfers in Europe: A Survey". The Review of Politics. 15 (2): 151–178. doi:10.1017/s0034670500008081. JSTOR 1405220.
- ^ The European flag, Council of Europe. Retrieved 27 October 2016.
- ^ Kuper, Simon (23. 5. 2014). "Why Europe works". www.ft.com (jezik: engleski). Pristupljeno 17. 2. 2020.
- ^ Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30. 10. 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062. PMID 30375988.
- ^ "European Climate". World Book. World Book, Inc. Arhivirano s originala, 9. 11. 2006. Pristupljeno 16. 6. 2008.
- ^ a b c d e "Europe". Encyclopædia Britannica. 2007. Arhivirano s originala, 4. 12. 2007. Pristupljeno 10. 6. 2008.
- ^ "Geology map of Europe". University of Southampton. 1967. Pristupljeno 9. 6. 2008.
- ^ "History and geography". Save America's Forest Funds. Pristupljeno 9. 6. 2008.
- ^ "State of Europe's Forests 2007: The MCPFE report on sustainable forest management in Europe" (PDF). EFI Euroforest Portal. str. 182. Arhivirano s originala (PDF), 24. 6. 2008. Pristupljeno 9. 6. 2008.
- ^ "European bison, Wisent". Arhivirano s originala, 26. 12. 2016. Pristupljeno 19. 1. 2017.
- ^ Walker, Matt (4. 8. 2009). "European bison on 'genetic brink'". BBC News.
- ^ Bryant, S., Thomas, C. and Bale, J. (1997), Nettle-feeding nymphalid butterflies: temperature, development and distribution. Ecological Entomology, 22: 390–398. doi:10.1046/j.1365-2311.1997.00082.x
- ^ Savona-Ventura, C.; Mifsud, A. (9. 4. 1997). "Paleolithic Man and his Environment in Malta". Arhivirano s originala, 18. 10. 2009. Pristupljeno 19. 7. 2014.
- ^ Fineman, Josh (15. 9. 2009). "Bloomberg.com". Bloomberg.com. Arhivirano s originala, 28. 1. 2015. Pristupljeno 23. 8. 2010.
- ^ "Global Wealth Stages a Strong Comeback". Pr-inside.com. 10. 6. 2010. Arhivirano s originala, 20. 5. 2011. Pristupljeno 23. 8. 2010.
- ^ "The CIA World Factbook – GDP (PPP)". CIA. 15. 7. 2008. Arhivirano s originala, 4. 6. 2011. Pristupljeno 19. 7. 2008.
- ^ "The World Bank DataBank". worldbank.org.
- ^ Some data refers to IMF staff estimates but some are actual figures for the year 2017, made in 12 April 2017. World Economic Outlook Database–April 2017, International Monetary Fund. Accessed on 18 April 2017.
- ^ "World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database". UN — epartment of Economic and Social Affairs. Pristupljeno 17. 10. 2011.
- ^ Russia 142, Georgia 4.7, 8.6
- ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 10. 3. 2013. Pristupljeno 10. 9. 2013.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
- ^ Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil, Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen (2002). Living-Diversity.eu Arhivirano 20. 7. 2011. na Wayback Machine, English translation 2004.
- ^ "White Europeans: An endangered species?". Yale Daily News. Arhivirano s originala, 19. 5. 2008. Pristupljeno 10. 6. 2008.
- ^ "Brookings Institution Report". Arhivirano s originala, 11. 10. 2007. See also: "Muslims in Europe: Country guide". BBC news. 23. 12. 2005. Pristupljeno 4. 1. 2010.
- ^ UN predicts huge migration to rich countries. Telegraph. 15 March 2007.
- ^ Hilarie Belloc, Europe and the Faith, Chapter I
- ^ "Christianity in Europe". Arhivirano s originala, 4. 1. 2012. Pristupljeno 10. 9. 2013.
- ^ Globalni pregled religija: Muslimani Pristupljeno 22.3.2016.
- ^ Dogan, Mattei (1998). "The Decline of Traditional Values in Western Europe". International Journal of Comparative Sociology. Sage. 39: 77–90. doi:10.1177/002071529803900106.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- ^ vgl. James Riordan, Arnd Krüger: European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions. Inellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3 (Google-Buch, Zugriff 10. November 2016).
Vanjski linkovi
uredi
