Tumuli

Tumuli ili tumulusi su prahistorijski nadgrobni spomenici sagrađeni od skupine kamena i zemlje. Riječ tumulus je latinskog porijekla u značenju malo brdo, a u raznim sredinama različito se nazivaju (tumulus, Hügel, barrow, kurgan, mogila, gomila, humka).

Tumul u Turskoj

Danas tumuli spadaju u red najbrojnijih kulturnohistorijskih spomenika na području starog svijeta. Ovi markantni i nijemi svjedoci prošlih vremena i nestalih kultura mogu se sresti na svim geografskim prostorima. U Europi je to prostor od Trakije do Lamanša, koji su naseljavali Tračani, Iliri i Kelti, prostor Dnjepra i Kubana, gdje su nekada živjeli Skiti, pa sve do Altajskih planina u Aziji (kurganske grobnice). Ima ih i u Sjevernoj Americi.

U arheološkom kontekstu tumul je nalazište iz domena kulta mrtvih, odnosno mjesto pojedinačnog ili višekratnog sahranjivanja i karakterističan grobni spomenik. Bio je i simbol moći sahranjenog i čitave zajednice, i mjesto za obavljanje različitih kultnih rituala. Predstavlja prvu monumentalnu kultnu građevinu za koju se sa sigurnošću može reći da nije posvećena bogu već čovjeku.

Do nastanka ovakvog, višestruko simboličkog monumenta, moglo je doći samo u jednom višem stadiju kulturnoistorijskog razvoja, u dobu u kome su bile sazrele sve odgovarajuće ideološke, ekonomske i organizacione pretpostavke, neophodne za ovakav duhovni iskorak. U starom svijetu takvi inicijalni faktori po prvi put u dovoljnoj mjeri koincidiraju u početnim fazama evropskog bakarnog doba (Kupferzeit), odnosno u 5. milenijumu pne.

U 4. milenijumu tumuli su prisutni u srednjoj i zapadnoj Evropi (Kultura ljevkastih pehara, Kultura megalita). U vrijeme ekspanzije kulture jamnih grobova (Grubengrab-Kultur) tokom zadnje četvrtine 4. i u prvoj polovini 3. milenija došlo je do širenja tumula na prostoru od Kaspijskog mora do Panonije. Tokom 3. milenija tumuli se pojavljuju na Jadranu, u Grčkoj i u sjevernoj Africi, a u 2. i 1. milenijumu ovi grobni spomenici su prisutni na čitavom prostoru starog svijeta, uključujući Kinu i Japan.

Prvi tumuli na Balkanu

Najstariji otkriveni tumuli, sa čisto stepskim karakteristikama grobova Jamna kulture iz područja crnomorske obale, bez lokalnih uticaja, su: humke iz sela Rogojevci i Bare kod Kragujevca i Vojlovici u Srbiji i nekoliko tumula u Bugarskoj i Rumuniji. Prečnika su 13,5–25 m. visine 1,5 m. i karakteristikama: pokojnici na leđima, zgrčenih nogu oborenih na stranu, djelimično poprskani okerom, orijentavija prema zapadu, kremeni nožići kao prilog, Keramika iz grobova smješta nalaze u vrijeme prije Kostolačke kulture (kraj IV milenijuma pne.)

U Barama su istražene dvije humke, jedna sa skeletom, a druga iz kasnijeg perioda, sa tragovima sahrane spaljivanjem, što je dokaz povezivanja stepskih sa lokalnim elementima, pa se ova humka vezuje za Kostolačku kulturu. Obe su bogate keramičkim prilozima. U prvoj humci su nađene perle, cjevčice i privjesci u kombinovanom nakitu za prsa i na ogrlici. Ovi nalazi odgovaraju nalazima iz Troje i Tepe Hisara, oko 2300. god. pne.

Analiza nalazišta pokazuje da je istočni i srednji dio Balkana u tri maha bio izložen etnokulturnim kretanjima koja su polazila iz stepskih prostora istočno od Dnjestra. Prvi pokreti padaju u prva stoljeća III milenijuma pne, u vrijeme prve velike krize lokalnih kultura Panonije i Balkanskog poluostrva, izazvanih širenje Černavoda kulture. oko 2500. god. pne dolazi do novih migracija koji se manifestuju nalazima Kulture vrpčaste keramike i tumula tipa Vrace. Oko 2300. god. pne ovaj isti takas se širi po cijeloj Srbiji (Bare I), Crnoj Gori (humka u Tivljanskom polju), ostrvima Jonskog mora i u zapadnu Grčku. Početkom II milenijuma dolazi do treće talasa migracija (humke kompleksa Belotić - Bela Crkva), kojim je obilježen početak bronzanog doba na Balkanu.

Kneževski tumuli

U početku su to bile male humke, ali su, sudeći po dobro opremljenim grobovima, u njima već bili sahranjivani posebno odabrani, zaslužni članovi tadašnjih zajednica. Procesom socijalnog raslojavanja i stvaranjem društvene elite, grade se monumentalne humke sa veoma bogatim grobovima („kneževski“ kurgani iz okvira kultura Majkop i Usatovo, tumul iz Baalberge). Osobe koje su u takvim „kneževskim“ humkama bile sahranjene, očigledno su posjedovale veliku moć i poštovanje u svom okruženju, i sahranom prelazili su u svijet heroja i bogova. Može se pretpostaviti da su te osobe u svojim očima i u očima svojih sljedbenika umjesto smrti doživljavale božanski preobražaj.

Za arheološku nauku je to i veoma značajan pokazatelj da su snažna društvena raslojavanja postojala već u 5. i 4. milenijumu pne, odnosno u dobu u kome veći dio Evrope još uvijek naseljavaju neolitske zajednice koje se smatraju egalitarnim.

Oblik kruga i simbolika

Tumuli predstavljaju nasute objekte po pravilu kružne osnove (ponekad i eliptične). Dimenzije promjera su nekoliko do nekoliko desetina metar. Visina je i do 7 metara. Podizani su od kombinacije zemlje i kamena, a u našim kraškim krajevima samo od kamena.

Oblik kruga predstavlja suštinu tumula. Krug istovremeno razdvaja i spaja, on je najjednostavniji, ali ujedno i najsadržajniji simbol od svih simbola koje je čovjek zamislio i stvorio. Krug je jedina geometrijska forma koja je u prirodi permanentno prisutna (sunčev disk ili mjesečeva ploča). Njegova jednostavna savršenost, odnosno savršena jednostavnost, predstavljaju idealni prostor, koji pruža magičnu zaštitu i u ovozemaljskom životu i u vječnosti. I najranije ljudske građevine (logor homo erectusa iz Bilzingslebena u Türingenu, SR Njemačka), su skromne, kružne ili ovalne kolibe i šatoraste konstrukcije paleolitskog čovjeka. Bilo je to intuitivno imitiranje nekih prirodnih oblika (spontana kopija vidljivog nebeskog svoda), koji su palelolitskom čovjeku davali osjećaj udobnosti i sigurnosti.

Ilirski tumuli

Najstarije sahrane pod tumulima potječu iz eneolita (XX – XVIII st. p.n.e.): Ljeskova Glavica u Ljubomiru kod Trebinja, Rudine u Rusanovićima i Gosinja planina na glasinačkom području (kod Rogatice), Naklo u Grabovici u Buškom Blatu (kod Duvna) i neki drugi.

Veliki broj tumula pripada ranom bronzanom dobu (XVIII i XVII st. p.n.e.) i to na stotine kamenih tumula sa skeletima u zgrčenom položaju u kamenim sanducima, na većem broju lokaliteta glasinačkog područja i dr.

Sahrane iz srednjeg bronzanog doba (XVI – XIII st. p.n.e.) nađene su u većem broju humki glasinačkog područja te srednjeg i donjeg Podrinja (podrinjska grupa), a jedan specifičan tip niske dosta velike humke s brojnim ukopima (karakterističan je za grupu Barice – Gređani u sjevernoj Bosni).

Najveći broj tumula pripada kasnom bronzanom dobu (XIII – VIII st. p. n. e.) i posebno željeznom dobu (VIII – V st. p. n. e.). Tačan broj nije utvrđen, pa procjene variraju od nekoliko hiljada do nekoliko desetina hiljada.

Glavni nosioci “kulture tumulusa” na području današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije bili su Iliri - najstariji poznati narod ovih područja za koji je nauka utvrdila ime i osnovne činjenice iz istorije, života i kulture. Na osnovu ostataka materijalne kulture koji su u njima pronađeni, podizani su, zajedno sa gradinama, od srednjeg ili kasnog bakarnog doba (od oko 1600. godine p.n.e.) do kraja željeznog doba, odnosno do rimske prevlasti. Neznatan dio potiče iz eneolita.

Osobenost spomenutih grobnica je da se njihovim podizanjem obilježava vidljivo mjesto gdje su sahranjivani pokojnici. Prilikom sahranjivanja na humkama vršene su određene vrste obreda što se zaključuje na osnovu pronađenih priloga npr. hrana, piće i posude koje su korištene prilikom obreda i ostavljane na humkama ili razbijane. Zanimljivo je da se i danas kod stanovništva istočne Hercegovine susreće pojava razbijanja posuđa prilikom pokapanja.

Među stanovništvom Bosne i Hercegovine teško se prekidalo s praksom sahranjivanja u tumule, tako da je i većina srednjovjekovnih nekropola nastajala na tumulima ili uz njih. Stoga se pored tumula u srednjovjekovnim grobljima često nalaze hramovi, a najčešče su podizani stećci.