Wikipedia

Indijski okean

okean

Indijski okean je treći po veličini okean na svijetu (nakon Atlantskog i Tihog okeana) i najtopliji okean. Zauzima oko 19,8% vodene površine na Zemlji.[1][2][3] Na sjeveru se graniči sa jugoistočnom Azijom (Indijski potkoninent), sa zapada sa Arapskim poluostrvom i Afrikom, sa istočne strane je Indonezijski arhipelag i Australija, a sa južne strane nalazi se Južni okean (Južni pol) ili Antarktikom, ovisno o definiciji koja se koristi.[4] Prostire se dužinom od skoro 10.000 km od Afrike do Australije na površini od 70.560.000 km2 ili približno 20% vodene površine Zemljine površine,[5] uključujući Crveno more i Perzijski zaliv. Na jugu je omeđen Južnim okeanom, Indijski okean ima velika rubna ili regionalna mora, kao što su Andamansko more, Arapsko more, Bengalski zaliv i Lakadivsko more.

Indijski okean

Nekada se nazivao Istočni okean, a sada je nazvan po Indiji, koja strši u njega, i poznat je pod svojim sadašnjim imenom od najmanje 1515. To je jedini okean nazvan po nekoj državi. Ima prosječnu dubinu od 3.741 m. Cijeli Indijski okean nalazi se na istočnoj hemisferi. Za razliku od Atlantika i Pacifika, Indijski okean je omeđen kopnenim masama i arhipelagom sa tri strane, što ga čini više poput okeana koji se nalazi na Indijskom poluostrvu. Njegove obale i pojas razlikuju se od ostalih okeana, s posebnim karakteristikama, kao što je uži epikontinentalni pojas. Što se tiče geologije, Indijski okean je najmlađi od velikih okeana, sa aktivnim rasprostranjenim grebenima i karakteristikama kao što su podmorske planine i grebeni formirani od vrućih tačaka.

Klimu Indijskog okeana karakterišu monsuni. To je najtopliji okean, sa značajnim uticajem na globalnu klimu zbog interakcije sa atmosferom. Na njegove vode utječe Walkerova cirkulacija u Indijskom okeanu, što rezultira jedinstvenim okeanskim strujama i obrascima uzdizanja. Indijski okean je ekološki raznolik, sa važnim morskim životom i ekosistemima kao što su koralni grebeni, mangrove i korita morske trave. U njemu se nalazi značajan dio svjetskog ulova tune i dom je ugroženih morskih vrsta. Suočava se s izazovima poput prekomjernog ribolova i zagađenja, uključujući i značajnu površinu pokrivenu plutajućim smećem.

Historijski gledano, Indijski okean je od davnina bio središte kulturne i komercijalne razmjene. Imao je ključnu ulogu u ranim ljudskim migracijama i širenju civilizacija. U modernim vremenima, on ostaje ključan za globalnu trgovinu, posebno naftom. Ekološki i geopolitički problemi u regionu uključuju efekte klimatskih promjena, piraterije i strateške sporove oko ostrvskih teritorija.

Zapremina okeana se procjenjuje na 292.131.000 km3. Predstavlja značajnu vezu između Afrike i Azije pomorskim putem. Zbog njegove veličine, kroz historiju nijedna nacija nije bila u stanju da ga kontroliše, sve do početka 19. vijeka kada je Velika Britanija kontrolisala veliki broj okolnih ostrva.

U okeanu se nalaze ostrvske države: Madagaskar (četvrto po veličini ostrvo na svijetu), Bahrein, Komori, Maldivi, Mauricijus, Sejšeli i Šri Lanka. Arhipelag Indonezija se nalazi na istočnoj granici okeana.

Pogađaju ga zemljotresi i erupcije vulkana. Jedan od podvodnih zemljotresa krajem decembra 2004. izazvao je cunami, koji je prouzrokovao preko 275.000 ljudskih žrtava, najviše u Indoneziji.

Geografija

uredi

Prostiranje i podaci

uredi

Granice Indijskog okeana, kako ih je odredila Međunarodna hidrografska organizacija 1953, uključivale su Južni okean, ali ne i rubna mora duž sjevernog ruba, ali je 2000. godine odvojeno razgraničila Južni okean, što je uklonilo vode južno od 60°J od Indijskog okeana, ali je uključilo i sjeverna rubna mora.[6][7] Meridijalno, Indijski okean omeđen je od Atlantskog okeana meridijanom od 20° istočno, koji ide južno od rta Agulhas, a od Tihog okeana meridijanom od 146°49'E, koji ide južno od najjužnije tačke Tasmanije. Najsjeverniji dio Indijskog okeana (uključujući rubna mora) je otprilike 30° sjeverno u Perzijskom zalivu.[7]

Indijski okean pokriva 70.560.000 km2, uključujući Crveno more i Perzijski zaliv, ali isključujući Južni okean, ili 19,5% svjetskih okeana; njegova zapremina je 264.000.000 km3 ili 19,8% zapremine svjetskih okeana; ima prosječnu dubinu od 3,741 m i maksimalnu dubinu od 7,906 m.[3] Cijeli Indijski okean nalazi se na istočnoj hemisferi.

Obale i Kontinentalni prag

uredi

Za razliku od Atlantika i Pacifika, Indijski okean je okružen velikim kopnenim masama i arhipelagom sa tri strane i ne proteže se od pola do pola, i može se uporediti sa okeanom koji je uvučen. Nalazi se na indijskom poluostrvu. Iako je ovaj potkontinent igrao značajnu ulogu u svojoj historiji, Indijski okean je prije svega bio kosmopolitska pozornica, koja je povezivala različite regije inovacijama, trgovinom i religijom od rane ljudske historije.[8]

Aktivne margine Indijskog okeana imaju prosječnu dubinu (od kopna do Kontinentalnog praga[9]) od 19 ± 0,61 km sa maksimalnom dubinom od 175 km. Pasivne margine imaju prosječnu dubinu od 47,6 ± 0,8 km.[10] Prosječna širina padina epikontinentalnog pojasa je 50,4–52,4 km za aktivne i pasivne margine, respektivno, sa maksimalnom dubinom od 205,3–255,2 km.[14]

U skladu sa prelomom dna, također poznatim kao zona šarke, Bouguerova gravitacija se kreće od 0 do 30 mGals, što je neobično za kontinentalni region sa oko 16 km debelih sedimenata. Pretpostavlja se da "zona šarke može predstavljati relikt kontinentalne i protookeanske granice kore formirane tokom odvajanja Indije od Antarktika".[11]

Australija, Indonezija i Indija su tri zemlje sa najdužom obalom i ekskluzivnim ekonomskim zonama. Kontinentalni pojas čini 15% Indijskog okeana. Više od dvije milijarde ljudi živi u zemljama koje graniče s Indijskim okeanom, u poređenju sa 1,7 milijardi za Atlantik i 2,7 milijardi za Pacifik (neke zemlje graniče s više od jednog okeana).[12]

Rijeke

uredi

Sliv Indijskog okeana pokriva 21 100 000 km2, što je gotovo identično onom u Tihom okeanu i upola manje od Atlantskog , ili 30% njegove površine okeana (u poređenju sa 15% za Pacifik). Sliv Indijskog okeana podijeljen je na otprilike 800 pojedinačnih slivova, upola manje od Pacifika, od kojih se 50% nalazi u Aziji, 30% u Africi i 20% u Australaziji. Rijeke Indijskog okeana su u prosjeku kraće (740 km) od rijeka drugih velikih okeana. Najveće rijeke su rijeke Zambezi, Ganges-Brahmaputra, Ind, Jubba i Murray i Shatt al-Arab, Wadi Ad Dawasir (presušeni riječni sistem na Arapskom poluostrvu) i Limpopo rijeke.[13] Nakon raspada Istočne Gondvane i formiranja Himalaja, rijeke Ganges-Brahmaputra se ulivaju u najveću deltu na svijetu poznatu kao Bengalska delta ili Sunderbans.[12]

Rubna mora

uredi

Rubna mora, zalivi, i moreuzi Indijskog okeana uključuju:[7]

Duž istočne obale Afrike, Mozambički kanal odvaja Madagaskar od kontinentalne Afrike, dok se more Zanj nalazi sjeverno od Madagaskara.

Na sjevernoj obali Arapskog mora, Adenski zaliv je povezan sa Crvenim morem moreuzom Bab-el-Mandeb. U Adenskom zalivu, Tadžurski zaliv se nalazi u Džibutiju, a kanal Guardafui odvaja ostrvo Sokotra od Roga Afrike. Sjeverni kraj Crvenog mora završava se u Akapskom i Sueskom zalivu. Indijski okean je vještački povezan sa Sredozemnim morem bez brodske brave kroz Sueski kanal, do kojeg se dolazi preko Crvenog mora. Arapsko more je povezano s Perzijskim zalivom Omanskim zalivom i Hormuškim moreuzom. U Perzijskom zaljevu, Bahreinski zalivom odvaja Katar od Arapskog poluottrvom.

Duž zapadne obale Indije, Kački zaliv i Kambajski zaliv nalaze se u Gujaratu na sjevernom kraju, dok Lakadivsko more odvaja Maldive od južnog vrha Indije. Bengalski zaliv nalazi se na istočnoj obali Indije. Manarski zaliv i moreuz Palk odvajaju Šri Lanku od Indije, dok Adamov most razdvaja to dvoje. Andamansko more se nalazi između Bengalskog zaliva i Andamanskih ostrva.

U Indoneziji, takozvani indonežanski morski put se sastoji od tjesnaca Malaka, Sunda i Torres. Karpentarijski zaliv se nalazi na sjevernoj obali Australije, dok Veliki australijski zaliv čini veliki dio njene južne obale.[14][15][16]

  1. Arapsko more - 3.862 miliona km2
  2. Bengalski zaliv - 2.172 miliona km2
  3. Andamansko more - 797,700 km2
  4. Lakadivsko more - 786,000 km2
  5. Mozambički kanal - 700,000 km2
  6. Timorsko more - 610,000 km2
  7. Crveno more - 438,000 km2
  8. Adenski zaliv - 410,000 km2
  9. Perzijski zaliv - 251,000 km2
  10. Floresko more - 240,000 km2
  11. Molučko more - 200,000 km2
  12. Omanski zaliv - 181,000 km2
  13. Veliki australijski zaliv - 45,926 km2
  14. Akapski zaliv - 239 km2
  15. Kambajski zaliv
  16. Kački zaliv
  17. Sueski zaliv

Klima

uredi
 
Tokom ljeta, tople kontinentalne mase crpe vlažan zrak iz Indijskog okeana i stoga stvaraju obilne padavine. Proces je obrnut tokom zime, što rezultira suhim uslovima.

Nekoliko karakteristika čini Indijski okean jedinstvenim. On čini jezgro velikog tropskog toplog bazena koji, u interakciji sa atmosferom, utiče na klimu i regionalno i globalno. Azija blokira izvoz toplote i sprječava ventilaciju termokline Indijskog okeana. Taj kontinent također pokreće monsun u Indijskom okeanu, najjači na Zemlji, koji uzrokuje velike sezonske varijacije okeanskih struja, uključujući preokret Somalijske struje i Indijske monsunske struje. Usljed Walker cirkulacije u Indijskom okeanu nema neprekidnih ekvatorijalnih istočnjaka. Uzlazne struje se javljaju u blizini Rog Afrike i Arapskog poluostrva na sjevernoj hemisferi i sjeverno od trgovačkih vjetrova na južnoj hemisferi. Indonežanska struja je jedinstvena ekvatorijalna veza s Tihim okeanom.[17]

Na klimu sjeverno od ekvatora utiče monsunska klima. Od oktobra do aprila pušu jaki sjeveroistočni vjetrovi; od maja do oktobra preovlađuju južni i zapadni vjetrovi. U Arapskom moru, snažni monsun donosi kišu na indijski potkontinent. Na južnoj hemisferi vjetrovi su uglavnom blaži, ali ljetne oluje u blizini Mauricijusa mogu biti jake. Kada se monsunski vjetrovi promijene, cikloni ponekad pogađaju obale Arapskog mora i Bengalskog zaliva.[18] Oko 80% ukupnih godišnjih padavina u Indiji pada tokom ljeta, a regija je toliko ovisna o ovim padavinama da su mnoge civilizacije nestale kada je monsun u prošlosti propao. Ogromna varijabilnost u indijskom ljetnom monsunu također se dogodila prehistorijski, sa jakom, vlažnom fazom od 33.500 do 32.500 BP; slaba, suha faza 26.000–23.500 p. n. e; i vrlo slaba faza 17.000–15.000 BP, što odgovara nizu dramatičnih globalnih događaja: Bølling-Allerødovo zagrijavanje, Heinrich i mlađeg Dryasa.[19]

Indijski okean je najtopliji okean na svijetu.[20] Dugoročni zapisi o temperaturi okeana pokazuju brzo, kontinuirano zagrijavanje u Indijskom okeanu, na oko 1,2 °C (u poređenju sa 0,7 °C za regiju toplih bazena) tokom 1901–2012.[3] Istraživanja pokazuju da efekt staklenika izazvan ljudskom aktivnošću, te promjene u učestalosti i veličini El Niña (ili dipola Indijskog oceana), događaji su okidač za ovo snažno zagrijavanje u Indijskom okeanu.[3] Dok se Indijski okean zagrijavao brzinom od 1,2 °C po vijeku tokom 1950-2020, klimatski modeli predviđaju ubrzano zagrijavanje, brzinom od 1,7 °C-3,8 °C po vijeku tokom 2020-2100.[7][21] Iako je zagrijavanje u cijelom bazenu, maksimalno zagrijavanje je u sjeverozapadnom Indijskom okeanu uključujući Arapsko more, a smanjeno zagrijavanje kod obala Sumatre i Jave u jugoistočnom Indijskom okeanu. Predviđa se da će globalno zagrijavanje gurnuti tropski Indijski okean u stanje skoro trajnog toplotnog talasa u cijelom bazenu do kraja 21. stoljeća, gdje se predviđa da će se morski toplotni talasi povećati sa 20 dana godišnje (tokom 1970-2000) na 220-250 dana u godini.[7][21]

Južno od ekvatora (20–5°S), Indijski okean dobija toplinu od juna do oktobra, tokom australne zime, dok gubi toplotu od novembra do marta, tokom australnog ljeta.[22]

Eksperiment u Indijskom okeanu je 1999. pokazao da izgaranje fosilnih goriva i biomase u južnoj i jugoistočnoj Aziji uzrokuje zagađenje zraka (također poznato kao azijski smeđi oblak) koje seže čak do Intertropske zone konvergencije. Ovo zagađenje ima implikacije i na lokalnom i na globalnom nivou.[23]

Također pogledajte

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Indijski okean
  2. ^ "Indian Ocean". Encyclopedia Britannica. Pristupljeno 8. 3. 2016.
  3. ^ a b c d Eakins, B.W.; Sharman, G.F. (2010). "Volumes of the World's Oceans from ETOPO1". Boulder, CO: NOAA National Geophysical Data Center. Retrieved 25. 7. 2015
  4. ^ Indijski okean - Merriam-webster dictionary
  5. ^ Eakins i Sharman 2010
  6. ^ "Limits of Oceans and Seas Arhivirano 20. 10. 2016. na Wayback Machine" (PDF). Nature. International Hydrographic Organization. 172 (4376): 484. 1953. Bibcode:1953Natur.172R.484.. doi:10.1038/172484b0. S2CID 36029611. Pristupljeno 25. 7. 2015
  7. ^ a b c d e "The Indian Ocean and its sub-divisions Arhivirano 6. 6. 2015. na Wayback Machine". International Hydrographic Organization, Special Publication N°23. 2002. Pristupljeno 25. 7. 2015. Greška kod citiranja: Neispravna oznaka <ref>; naziv ":1" definiran je nekoliko puta s različitim sadržajem
  8. ^ Prange 2008, Fluid Borders: Encompassing the Ocean, str. 1382–1385
  9. ^ "Continental Shelf". National Geographic Society (jezik: engleski). 4. 3. 2011. Arhivirano s originala, 5. 10. 2021. Pristupljeno 5. 10. 2021.
  10. ^ Harris et al. 2014, Tabela 2, str. 11
  11. ^ Harris et al. 2014, Tabela 3, str. 11
  12. ^ a b N. Damodara; V. Vijaya Rao; Kalachand Sain; A.S.S.S.R.S. Prasad; A.S.N. Murty (3. 1. 2017). Basement configuration of the West Bengal sedimentary basin, India as revealed by seismic refraction tomography: its tectonic implications. Geophysical Journal International. 208. Oxford University Press. str. 1490–1507. doi:10.1093/gji/ggw461. ISSN 1365-246X. OCLC 6930280725. Arhivirano s originala, 12. 1. 2023. Pristupljeno 23. 7. 2021.
  13. ^ Vörösmarty et al. 2000, Drainage basin area of each ocean, str. 609–616; Table 5, str. 614; Reconciling Continental and Oceanic Perspectives, str. 616–617
  14. ^ "The World's Biggest Oceans and Seas". Live Science. 4. 6. 2010. Arhivirano s originala, 15. 9. 2020. Pristupljeno 9. 9. 2020.
  15. ^ "World Map / World Atlas / Atlas of the World Including Geography Facts and Flags - WorldAtlas.com". Arhivirano s originala, 27. 4. 2019. Pristupljeno 28. 4. 2019.
  16. ^ "List of seas". Arhivirano s originala, 8. 11. 2020. Pristupljeno 9. 9. 2020.
  17. ^ Schott, Xie i McCreary 2009, Introduction, pp. 1–2
  18. ^ "U.S. Navy Oceanographer". Arhivirano s originala, 2. 8. 2001. Pristupljeno 4. 8. 2001.
  19. ^ Dutt et al. 2015, Abstract; Introduction, pp. 5526–5527
  20. ^ "Which Ocean is the Warmest?". Worldatlas. 17. 9. 2018. Arhivirano s originala, 28. 4. 2019. Pristupljeno 28. 4. 2019.
  21. ^ a b "Future Indian Ocean". Climate Research Lab @ IITM (jezik: engleski). Pristupljeno 1. 7. 2024.
  22. ^ Carton, Chepurin i Cao 2000, str. 321
  23. ^ Lelieveld et al. 2001, Abstract

Izvori

uredi
  • Carton, J. A.; Chepurin, G.; Cao, X. (2000). "A simple ocean data assimilation analysis of the global upper ocean 1950–95. Part II: Results". Journal of Physical Oceanography. 30 (2): 311–326. Bibcode:2000JPO....30..311C. doi:10.1175/1520-0485(2000)030<0311:ASODAA>2.0.CO;2.
  • Lelieveld, J.; Crutzen, P. J.; Ramanathan, V.; Andreae, M. O.; Brenninkmeijer, C. A. M.; Campos, T.; Cass, G. R.; Dickerson, R. R.; Fischer, H.; de Gouw, J. A.; Hansel, A.; Jefferson, A.; Kley, D.; de Laat, A. T. J.; Lal, S.; Lawrence, M. G.; Lobert, J. M.; Mayol-Bracero, O. L.; Mitra, A. P.; Novakov, T.; Oltmans, S. J.; Prather, K. A.; Reiner, T.; Rodhe, H.; Scheeren, H. A.; Sikka, D.; Williams, J. (9. 2. 2001). "The Indian Ocean Experiment: Widespread Air Pollution from South and Southeast Asia". Science. 291 (5506): 1031–1036. Bibcode:2001Sci...291.1031L. doi:10.1126/science.1057103. PMID 11161214. S2CID 2141541.

Dodatna literatura

uredi
  • Bahl, Christopher D. (juli 2020). "Transoceanic Arabic historiography: sharing the past of the sixteenth-century western Indian Ocean" (PDF). Journal of Global History. 15 (2): 203–223. doi:10.1017/S1740022820000017.
  • Palat, Ravi. The Making of an Indian Ocean World-Economy, 1250–1650: Princes, Paddy fields, and Bazaars (2015).
  • Pearson, Michael (2015). Trade, Circulation, and Flow in the Indian Ocean World (Palgrave Series in Indian Ocean World Studies), ISBN 978-1137564887.
  • Schnepel, Burkhard and Edward A. Alpers, eds. Connectivity in Motion: Island Hubs in the Indian Ocean World (2017).
  • Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume I: Commercial Structures and Exchanges (2019).
  • Schottenhammer, Angela, ed. Early Global Interconnectivity across the Indian Ocean World, Volume II: Exchange of Ideas, Religions, and Technologies (2019).
  • Serels, Steven, ed. The Impoverishment of the African Red Sea Littoral, 1640–1945 (2018).
  • Bose, Sugata (2009). A Hundred Horizons. Cambridge, Mass.: Harvard Univ. Press. ISBN 978-0-674-03219-4.


 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Indijski okean


  Nedovršeni članak Indijski okean koji govori o geografiji treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima Wikipedije.

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Indijski_okean&oldid=3665118"