Grenland

Grenland Kalaallit Nunaat; Grønland (danski)
Zastava	Grb
	Himna: "Nunarput utoqqarsuanngoravit";
	Položaj Grenlanda na karti Položaj Grenlanda
Glavni grad	Nuuk, (danski: Godthåb);
Službeni jezik	danski, grenlandski
Državno uređenje
• Kralj	Fridrik X
• Predsjednik vlade	Múte Bourup Egede
Zakonodavstvo
Nezavisnost	1979.
Površina
• Ukupno	2.166.086 km2 (13.)
• Vode (%)	81,1
Stanovništvo
• Ukupno	56.452 (193.)
• Gustoća	0.025/km2
Valuta	danska kruna vremenska_zona =UTC od 0 do -4
Pozivni broj	+299
Internetska domena	.gl

Grenland (gren. Kalaallit Nunaat, dan. Grønland) je otočna država u Sjevernoj Americi koja je dio Kraljevine Danske.^[1]^[2] Nalazi se između Arktičkog i Atlantskog okeana, istočno od kanadskog arktičkog arhipelaga. Grenland je najveći otok na svijetu. Jedna je od tri konstitutivne zemlje koje čine Kraljevinu Dansku, zajedno s Danskom i Farskim otocima; svi građani ovih zemalja su građani Danske i Evropske unije.^[3] Glavni grad Grenlanda je Nuuk.^[3]

Artičko ostrvo se nalazi u Sjevernoj Americi, i geografski i etnički, ali politički i historijski Grenland je bliži Evropi. Atlantski okean nalazi se južno od Grenlanda, Artički okean na sjeveru, Buffinov zaljev i Kanada na zapadu. Grenland je najveće ostrvo^[4]^[5] i najveća teritorija koja nije nezavisna. Također, na ostrvu se nalazi najveći nacionalni park na svijetu. Oko 81% površine je prekrivena ledom. Skoro svi stanovnici žive u fjordovima na jugozapadu ostrva, koji ima blažu klimu.

Grenland je bio pod Norveškom upravom od 11. vijeka, pa do 1814, kad je vlast data Danskoj, iako su Danska i Norveška stoljećima bile u personalnoj uniji. Grenland je postao sastavni dio Danske 1953. Lokalnu autonomiju dobili su u danskom parlamentu (Folketingu) 1. maja 1979.

Grenlandski glasači su referendumom 1985. napustili Evropsku ekonomsku zajednicu (današnju Evropsku uniju).

Historija

Grenland je otok sa kojeg je poteklo nekoliko paleooeskimskih kultura u prahistoriji, od kojih je posljednja, ranodorsetska kultura, nestala oko 200. godine n. e. tako da je otok još osam stoljeća ostalo nenaseljeno.

Iako je dio Sjeverne Amerike, Grenland je politički i kulturno povezan s Evropom (posebno Norveškom i Danskom) više od hiljadu godina, počevši od 986. godine.^[6] Grenland je bio nastanjen u intervalima tokom najmanje zadnjih 4500 godina od strane arktičkih naroda čiji su preci tamo migrirali iz današnje Kanade.^[7]^[8] Nordijci su naselili nenaseljeni južni dio Grenlanda početkom 10. stoljeća, nakon što su prije toga naselili Island. Inuiti su stigli u 13. stoljeću. Iako pod stalnim utjecajem Norveške i Norvežana, Grenland nije formalno bio pod norveškom krunom sve do 1261. Nordijske kolonije su nestale u kasnom 15. stoljeću nakon što je Norvešku pogodila Crna smrt.

Crkva iz 1408. godine kao svedočanstvo o grenlandskim Vikinzima

Za vrijeme toplog srednjovekovnog perioda stanovništvo Grenlanda bavilo se poljoprivredom ali samo u plodnim fjordovima u južnom dijelu otoka. Stanovništvo je živjelo od obrađivanja zemlje, lova i trgovine sa ostalim dijelovima Skandinavije. Skandinavski monasi su preobratili stanovnike u hrišćanstvo, a na Grenlandu je čak bio postavljen biskup. Evropski doseljenici su živjeli u dobrim odnosima sa narodom Inuiti koji je stigao na Grenland iz Sjeverne Amerike oko 1200. godine. Godine 1261. godine Grenland je postao dio Kraljevine Norveške. Norveška je ušla u Kalmarsku uniju 1397. i kasnije u personalnu uniju sa Danskom.

Početkom 17. stoljeća danski istraživači ponovno su stigli do Grenlanda. Grenland je postao dio Danske 1814., a u potpunosti je integriran u dansku državu 1953. godine. Ustavom iz 1953. građani Grenlanda postali su građani Danske.

Engleska karta iz 1747. godine

Unija Danska-Norveška je 1721. položila je pravo na teritoriju Grenlanda. Veze Grenlanda sa Norveškom prekinute su sporazumom u Kilu 1814. kada je Švedska dobila kontrolu nad Norveškom, dok je Danska zadržala prekomorske teritorije koje su tada obuhvatale nekoliko manjih teritorija u Indiji, zapadnoj Africi i Karibima, kao i Farska Ostrva, Island i Grenland. Norveška je kasnije, u julu 1931. godine, okupirala dio istočnog Grenlanda. Danska i Norveška su za pomoć u rješenju spora ovlastile Međunarodni sud pravde 1933. kada Norveška gubi spor.

Lovac na polarne medvede, 1904. godina

Početkom Drugog svetskog rata, 9. aprila 1940., Njemačka okupirala je Dansku čime su veze Grendlanda sa Danskom prekinute i Grenland postaje samostalan. Zahvaljujući prihodima od eksploatacije nekoliko rudnika kriolita, Grenland je bio u mogućnosti da kupuje robu u SAD i Kanadi. Za vrijeme rata, Grenlanđani su stekli korisna iskustva u vođenju države kao i u spoljnoj politici. Međutim, 1946. godine u izvještaju savjeta Grenlanda (Landsrådet) predloženo je da se ne prave nikakve radikalne reforme sistema. Dvije godine kasnije, napravljeni su prvi koraci ka promjeni državnog uređenja. Godine 1950. u proglasu stoji da je Grenland moderna socijalna država sa Danskom kao sponzorom i primjerom. Godine 1953. Grenland postaje ravnopravni dio Danske, a od 1979. ima lokalnu autonomiju. Prema rezultatima referenduma održanog u novembru 2008. od 2009. grenlandske vlasti preuzimaju sudski sistem otoka i unutrašnju politiku, dok u ingerenciji Danske ostaju spoljašnja politika i odbrana otoka.

Geografija

Mapa ostrva

Grenland zauzima površinu od 2.166.086 km², od čega je 1.755.637 km² (81%) prekriveno ledom. Obala je dugačka 39.330 km, što je skoro jednako dužini Ekvatora. Težina ledenog pokrivača je u unutrašnjosti otoka stvorila kanjon od oko 300 m ispod nivoa mora.^[9] Sva naseljena mjesta se nalaze pored obale koja nije prekrivena ledom. Najviše stanovnika živi na zapadnoj obali. Teritorija na sjeveroistoku, koja uključuje dijelove Sjevernog Grenlanda i Istočnog Grenlanda nije dio nijedne administrativne jedinice, već je mjesto na kojem se nalazi najveći nacionalni park na svetu, Sjeveroistočni grenlandski nacionalni park.

U centralnom dijelu Grenlanda, koji je prekriven ledom, nalaze se najmanje četiri naučnoistraživačke stanice i kampa. Radiostanica Jørgen Brøndlund Fjord je do 1950. bila najsjevernija stalna stanica na svetu.

Perijeva Zemlja, poluotok na sjeveru Grenlanda, nije prekriveno ledom zato što je vazduh previše suh da bi se formirao i održao snježni pokrivač. Kada bi se cijeli ledeni pokrivač otopio sa Grenlanda, nivo mora bi narastao za 7 m i Grenland bi najvjerovatnije postao arhipelag. Između 1989. i 1993. američki i evropski klimatolozi su, analizirajući uzorke iz glečera (sa dubine od 3,2 km), došli do podataka koji ukazuju na česte i drastične klimatske promjene na sjevernoj hemisferi u posljednjih 100.000 godina. Februara 2006. istraživači su objavili da se glečeri na Grenlandu tope dva puta brže u poređenju sa podacima od prije pet godina. Godine 2005. izračunali su, zahvaljujući satelitskim snimcima, da se godišnje topi oko 216 km glečera. Švajcarski naučnici su izračunali da se 2006. zimska temperatura povećala za 12 °C u poređenju sa 1991. godinom.

Politika

Administrativna podjela

Grenland ima svoju autonomnu upravu unutar Kraljevine Danske od 1979. godine. Izvršna vlast pripada vladi, dok je zakonodavna vlast u rukama vlade i parlamenta (Landsting). Sudska vlast je nezavisna od vlade i parlamenta. Šef države Grenland je danski monarh. Kraljičina vlada u Danskoj imenuje predstavnika (Rigsombudsmand) danske vlade i monarha. Grenland ima parlament od 31 člana koji se biraju na izborima.

Administrativna podjela

Grenland je podjeljen na tri okruga (Landsdele):

Sjeverni Grenland (grenl. Avannaa, dan. Nordgrønland),
Zapadnog Grenlanda (grenl. Kitaa, dan. Vestgrønland)
Istočnog Grenlanda (grenl. Tunu, dan. Østgrønland)

Međunarodni odnosi

Međunarodni odnosi Grenlanda su u nadležnosti Danske i druge države nemaju diplomatske odnose sa Grenlandom - ambasade i konzulati stranih zemalja u Danskoj održavaju diplomatske kontakte sa Grenlandom kao i sa svojim državljanima na Grenlandu. Kao zasebna država, Grenland je članica nekoliko međunarodnih organizacija: Nordijskog savjeta, Zapadnonordijskog savjeta i Nordijske banke za investicije.

Grenland i Evropska unija

Grenland je, kao dio Danske, postao članica Evropske unije 1973. godine, ali je Uniju napustio 1985. godine zbog spora oko prava na ribolov. Grenland je jedina zemlja pored Velike Britanije do danas koja je napustila Evropsku uniju. Ali, pošto se radi o prekomorskoj teritoriji jedne od članica EU-a, Evropska unija ima određeni uticaj, uglavnom na trgovinske olakšice za robu sa Grenlanda. Grenlandski građani su građani Evropske unije, ali nemaju pravo glasa na izborima Unije.

Demografija

Prema procjenama iz jula 2005, Grenland ima oko 56.000 stanovnika. Veliku većinu čine Grenlanđani (87%), potomci evropskih doseljenika i naroda Inuit. Kao i u Skandinavskim državama, većina stanovnika pripada evangelističko-luteranskoj crkvi. Skoro svi stanovnici govore grenlandski, danski i engleski jezik. Grenlandski jezik govori oko 50.000 ljudi, koji se nalazi u grupi eskimsko-aleutskih jezika. Manjina danskih migranata bez inuitskog porijekla govori danski kao prvi jezik. Oba jezika su službena.

Ekonomija

Početkom 90-tih godina prošlog stoljeća Grenland je počeo ekonomski stagnirati, ali se situacija počela poboljšavati 1993. godine. Početkom 1980-tih vlada Grenlanda je uvodi restriktivnu fiskalnu politiku i uspijeva da stabilizuje budžet i postigne nisku inflaciju. Od 1990. godine trgovinski deficit je počeo da se povećava zatvaranjem posljednjih rudnika cinka i olova. Danas, Grenland zavisi od ribarstva i izvoza ribe, a škampi su glavni izvozni artikal. Turizam je jedini sektor koji ima perspektivu rasta, ali je rast ograničen zbog kratke sezone i velikih troškova. Javni sektor, uključujući javna preduzeća, igra značajnu ulogu u ekonomiji Grenlanda. Oko pola prihoda države dolaze od Danske vlade što značajno povećava standard stanovništva Grenlanda.

BDP - 1.100 miliona $
rast BDPa - 1,8% (2001)
BDP-PPP po stanovniku - 20.000 $

Kultura

Inuit porodica (1999)

Većina stanovnika Grenlanda vuče porijeklo od naroda Inuit tako da je grenlandska kultura pod velikim uplivom inuitskih običaja i tradicije. Većina stanovnika bavi se ribolovom ispod leda i organizovanjem trka pasa sa saonicama tokom cijele godine a te aktivnosti su počele privlačiti i turiste.

U sjeverozapadnom dijelu koji se naziva Sjeverni Grenland (Thule region), regionu veličine Njemačke, živi oko 1.000 stanovnika. Danas čak i mala naselja na sjeveru imaju struju koju proizvode mali dizel agregati. Zbog tih dodatnih troškova barem jedan član porodice se mora zaposliti, a to uglavnom bude ženski član (žena, kći ili majka) da bi se muškarci mogli posvetiti lovu. Zbog toga se kod žena tradicionalni običaji mnogo brže gube nego kod muškaraca.

Lov

Inuit porodica (1907)

Lov je veoma važan dio kulture Grenlanđana i jedan od osnovnih načina preživljavanja u ovom izolovanom dijelu svijeta. Lovci nose medveđe i irvasovo krzno kao odjeću i obuću. Međutim, u posljednje vrijeme, pod pritiskom organizacija za zaštitu prirode i životinja, vlasti na Grenlandu su morale ograničiti lov na većinu vrsta. Od januara 2006. ta kvota je maksimalno 150 polarnih medveda godišnje.

Sport

Polarni medvedi na Grenlandu, jedna od zaštićenih vrsta

Fudbal je grenlandski nacionalni sport, iako Grenland nije član FIFE. Fifina pravila nalažu da svaki nacionalni tim mora imati jedan travnati teren za međunarodne utakmice. Međutim, na Grenlandu to nije moguće zbog oštre klime pa su čelnici FIFE izjavili da će Grenland biti primljen u FIFU ukoliko izgradi teren sa vještačkom travom.