Srednji vijek
Srednji vijek je razdoblje u historiji Evrope koje je trajalo od 5. do 15. stoljeća. Počelo je padom Zapadnog Rimskog Carstva i okončalo se pojavom renesanse i velikih geografskh otkrića. Srednji vijek je srednje razdoblje u klasičnoj podjeli historije zapadnog svijeta, koji se dijeli na antički, srednji i novi vijek. Samo srednjovjekovno razdoblje može se podijeliti na rani, razvijeni i kasni srednji vijek.
Smanjenje broja stanovnika, deurbanizacija, invazije i seobe naroda, koje su započele tokom kasne antike, su se nastavile i tokom ranog srednjeg vijeka. Barbarski osvajači, među kojima su dominirali razni germanski narodi osnovali su nova kraljevstva na teritoriji nekadašnjeg Zapadnog Rimskog Carstva. U 7. stoljeću, sjeverna Afrika i Bliski istok, koji su nekada pripadali Istočnom Rimskom Carstvu, su došli pod vlast islamskog Omejadskog halifata. Iako su se u društvenim i političkim strukturama dogodile značajne promjene, do potpunog raskida sa antikom nije došlo. Na istoku je preživjelo i kao važna sila opstalo Bizantijsko Carstvo. Bizantska kodifikacija rimskog prava, poznata kao "Corpus Juris Civilis" ili "Justinijanov kodeks" na Zapadu je otkriven u sjevernoj Italiji 1070. godine i imao je veliki uticaj tokom čitavog srednjeg vijeka. Na Zapadu, većina novih kraljevina prihvatili su nekoliko preostalih rimskih institucija. Osnovani su manastiri kao dio pokreta usmjerenog ka pokrštavanju paganske Evrope. Franci su pod Karolinškom dinastijom nakratko uspostavili Karolinško Carstvo, koje se krajem 8. i početkom 9. stoljeća prostiralo na većem dijelu zapadne Evrope. Međutim, to carstvo je kasnije podleglo pritiscima unutrašnjih građanskih ratova u kombinaciji s invazijama Vikinga sa sjevera, Mađara sa istoka, i Saracena sa juga.
Tokom razvijenog srednjeg vijeka, koje je počelo 1000. godine, stanovništvo Evrope se znatno povećalo usljed tehnoloških i poljoprivrednih inovacija koje su omogućile procvat trgovine, a promjena klime je omogućila povećanje prinosa usjeva. Kmetstvo, organizacija seljaka u selima koji su plemićima dugovali najam i naturalni rad, i feudalizam, politički sistem u kojem su vitezovi i niže plemstvo dugovali vojnu službu svojim gospodarima u zamjenu za pravo iznajmljivanja zemljišta i plemićkih imanja predstavljali su dvije temeljne vrste organizacije u razvijenom srednjem vijeku. Krstaški ratovi, prvi put započeti 1096. godine, su označili prve pokušaje zapadnoevropskih kršćana da od muslimana vojnim putem povrate kontrolu nad Svetom zemljom. Kraljevi su postali poglavari centralizovanih nacionalnih država i utjecali su na smanjivanje kriminala i nasilja, ali i na sve veće udaljavanje od jedinstvenog hrišćanstva. Teologija Tome Akvinskog, slike Giotta di Bondonea, poezija Dantea Alighierija i Geoffreya Chaucera, putovanja Marka Pola i gotička arhitektura, poput katedrale u Chartresu, pripadaju izvanrednim dostignućima razvijenog srednjeg vijeka.
Kasni srednji vijek su obilježile poteškoće i nevolje, kao što su glad, kuga i ratovi, što je značajno doprinijelo smanjenju broja stanovnika Evrope; između 1347. i 1350. crna smrt je odnijela živote jedne trećine Evropljana. Crkveni sukobi, hereza i zapadni raskol unutar Rimokatoličke crkve su se odvijali paralelno sa međudržavnim sukobima, građanskim ratovima i pobunama seljaka. Kulturni i tehnološki razvoj je transformisao evropsko društvo i označio kraj srednjeg i početak novog vijeka.
Rimsko Carstvo
urediRimsko Carstvo je doseglo svoj najveći teritorijalni vrhunac tokom 2. stoljeća; u naredna dva stoljeća rimska kontrola nad dalekim pograničnim teritorijama je polako slabila. Ekonomski problemi i vanjski pritisci na granice carstva su zajedno prouzrokovali političku nestabilnost tokom koje su se carevi i uzurpatori velikom brzinom smjenjivali na prijestolju. Vojni troškovi su se tokom 3. stoljeća stalno povećavali, uglavnom zbog ratova sa Sasanidskim carstvom koje je sve više ugrožavalo istočne granice Rimskog carstva. Veličina vojske se udvostručila, a konjica i manje jedinice su zamijenile legiju kao glavnu taktičku jedinicu. Veći troškovi su doveli do povećanja poreza i smanjenja broja kurijalne ili zemljoradničke klase. Centralnoj administraciji je bilo potrebno sve više službenika koji su se starali o potrebama vojske, zbog čega su se građani sve više žalili da u carstvu ima više prikupljača poreza nego poreznih obveznika.
Car Dioklecijan (284. - 305.) je 286. godine podijelio carstvo na istočni i zapadni dio sa vlastitom upravom; stanovnici i vladari nisu smatrali carstvo podijeljenim jer su pravne i administrativne odluke donesene u jednom dijelu carstva smatrane važećim i u drugom dijelu. Taj sistem u kojem su postojala dva starija cara (augusta) i dva mlađa cezara je poznat kao tetrarhija. Nakon građanskog rata, car Konstantin I (306. - 337.) je na mjestu antičkog grada Bizantijuma izgradio novu prijestolnicu Konstantinopolj. Iako je došlo do osnaživanja carske birokratije, reformisanja poreskog sistema i jačanja vojske, to nije riješilo osnovne probleme poput prekomjernog oporezivanja, opadanja nataliteta i spoljnjih pritisaka na granice carstva. Mnogobrojni građanski ratovi tokom 4. stoljeća su odvlačili vojnike sa granica olakšavajući sve veće upade barbara. Tokom 4. stoljeća je rimsko društvo poprimilo novi oblik koji se razlikovao od ranijeg klasičnog razdoblja i u kojem se proces između bogatih i siromašnih sve više produbljivao. Druga promjena je bila pokrštavanje ili prelazak na kršćanstvo od 2. do 5. stoljeća.
Bježeći od Huna, Goti su 376. godine dobili dozvolu od cara Valensa (364. - 378.) da se nasele u rimskoj provinciji Trakiji na Balkanskom poluostrvu. To naseljavanje nije prošlo bez poteškoća, jer su Goti počeli da pljačkaju i pustoše rimske oblasti. Valens je, nastojeći da uguši nemire, poginuo u borbi s Gotima u bici kod Hadrijanopolja 9. augusta 378. godine. Pored pretnji koje su dolazile od takvih plemena sa sjevera, probleme su uzrokovale i unutrašnje podjele unutar hrišćanske crkve. Nakon što su Vizigoti 400. godine upali u Zapadno Rimsko carstvo i opljačkali grad Rim, germanska plemena Alani, Vandali i Svevi su preko Galije i Pirineja ušli u Hispaniju. To je dovelo do velike seobe naroda u kojoj su se Franci, Alemani i Burgundi smjestili u sjevernoj Galiji, a Angli, Sasi i Juti naselili u Britaniji. Nakon toga je započeo napad Huna u kojem je hunski kralj Atila (434. - 453.) predvodio invaziju na Balkansko poluostvo, Galiju i Italiju. Ove plemenske invazije su u potpunosti promijenile političku i demografsku prirodu teritorija Zapadnog Rimskog carstva.
Krajem 5. stoljeća zapadni dio carstva je bio podijeljen na manje političke jedinice kojima su vladala plemena koja su na te oblasti prodrla početkom stoljeća. Svrgavanje posljednjeg zapadnorimskog cara Romula Augusta 476. godine tradicionalno označava kraj Zapadnog Rimskog carstva. Istočno Rimsko carstvo, koje se nakon pada Zapadnog Rimskog carstva često naziva Bizantijskim carstvom, nije bilo sposobno da uspostavi svoju kontrolu nad izgubljenim teritorijama na zapadu. Iako su bizantijski carevi i dalje pretendovali na zapadne oblasti, ponovno osvajanje Apeninskog poluostrva i nekih mediteranskih oblasti tokom vladavine Justinijana I (527. - 565.) je predstavljao jedini privremeni izuzetak.
Rani srednji vijek
urediNove države i narodi
urediPolitička struktura zapadne Evrope se drastično promijenila nakon pada Zapadnog Rimskog Carstva. Iako se kretanje naroda u ovom periodu opisuje kao "invazija", to nije bila vojna ekspedicija nego migracija cijelih naroda i njihovo naseljavanje na teritoriju Zapadnog Rimskog Carstva. Ovo naseljavanje je olakšano odbijanjem zapadnorimske elite u pružanju materijalne potpore vojsci i smanjenja poreza koji bi omogućili vojsci da suzbije migraciju. To je dovelo do toga da zapadnorimski carevi budu pod kontrolom vojnih zapovjednika (Stilihon, Flavije Aecije, Aspar, Ricimer i Gundobad) koji su bili nerimskog porijekla. Nakon pada Zapadnog Rimskog carstva, novi kraljevi su ulazili u brak sa pripadnicama rimske elite što je dovelo do miješanja rimske kulture sa običajima barbarskih plemena i osnivanja narodnih skupština u kojima su muški članovi plemena imali veću političku ulogu nego rimski građani. Nakon sjedinjavanja barbarske i rimske kulturne i materijalne tradicije, nove države su ukinule izdržavanje svoje vojske pomoću poreza dajući im zemljišne posjede ili feude. To je dovelo do ukidanja poreskog sistema pa su često izbijali ratovi unutar i između novih kraljevina. Nakon nestanka robovlasništva cijelo društvo je postajalo sve više ruralnije.
Između 5. i 8. stoljeća, novi narodi i moćni pojedinci su popunili političku prazninu koju je ostavila centralna rimska uprava. Ostrogoti pod vlašću Teodorika su naselili Apeninsko poluostvo i uspostavili kraljevstvo koja je asimiliralo gotsku i rimsku kulturu. Nakon što su krajem 5. stoljeća Huni uništili Burgundsku kraljevinu u Galiji, Burgundi su stvorili novu moćnu kraljevinu na teritoriji između današnje Ženeve i Liona. Germansko pleme Franci i njen vladar Hilderik I su osnovali novu kraljevinu u sjeveroistočnoj Galiji, a Briti - porijeklom iz Britanije - su se naselili na teritoriju današnje Bretanje. Svoja su kraljevstva osnovali i Vizigoti i Svevi u Hispaniji, te Vandali u sjevernoj Africi. U 6. stoljeću su se Langobardi nastanili u sjevernoj Italiji gdje su Ostrogotsko kraljevstvo zamijenili grupom grofovija koje su povremeno birale zajedničkog vladara.
Velika seoba naroda je dovela u Europu nove narode i plemena; Franci su naselili Galiju, a Slaveni srednju Europu i Balkansko poluostrvo. Naseljavanje naroda su pratile i promjene u jeziku. Latinski jezik Zapadnog Rimskog carstva su postepeno zamijenili narodni jezici koji su evoluirali iz latinskog, ali se od njega razlikuju i nazivaju se romanskim jezicima. Iako su se ove lingvističke promjene dešavale u Zapadnoj Europi, u Bizantijskom carstvu se i dalje govorio grčki jezik, dok su Slaveni sa sobom donijeli slavenske jezike.
Bizantijsko Carstvo
urediDok su se na zapadu Evrope stvarala nova carstva, Istočno Rimsko Carstvo je doživljavalo ekonomski oporavak. U istočnom dijelu carstva barbarske navale nisu bile tako česte, pa je mir sa neprijateljskim Sasanidskim Carstvom trajao tokom većeg dijela 5. stoljeća. Nakon uspostavljanja čvršćih odnosa između Bizantijskog Carstva i hrišćanske crkve, crkvene doktrine su stekle veliku važnost u političkom životu kakvu nisu imale u zapadnoj Evropi. U pravnoj sferi na istoku je izvršena kodifikacija rimskog prava i usvajanje Teodozijevog i Justinijanovog zakonika. Nakon izgradnje crkve Aja Sofije i zauzimanja sjeverne Afrike i Apeninskog poluostrva od strane bizantijskog vojskovođe Belizara, dalja bizantijska osvajanja zaustavljena su zbog izbijanja kuge 542. godine što je dovelo do odbrambenih mjera koja su trajala do Justinijanove smrti. Međutim, historičari su kritikovali Justinijanova osvajanja tvrdeći da su ona vojno i finansijski veoma opteretila carstvo omogućivši muslimanska osvajanja.
Postepeni dolazak Slavena na Balkansko poluostrvo je stvorio dodatne teškoće Justinijanovim nasljednicima. Nakon bizantijskog poraza u bici kod Hadrijanopolja 551. godine i gubitka Ilirije i Trakije, došlo je do nadiranja Avara na obalu Dunava i prisiljavanja Bizantijskog Carstva na plaćanje danka. Do novog rata sa Sasanidskim Carstva došlo je kada je bizantijski car Mauricije (582. - 602.) intervenisao u unutrašnjoj borbi za perzijsko prijestolje. Nakon gubitka Egipta, Sirije i Male Azije, bizantijski car Heraklije (610. - 641.) je povratio sve izgubljene teritorije i sklopio mir sa Sasanidskim Carstvom.
Zapadnoevropsko društvo
urediNakon pada Zapadnog Rimskog Carstva, došlo je do izumiranja mnogih elitnih rimskih porodica pa su se preostali više posvetili crkvenim nego sekularnim poslovima. Vrijednosti koje su se vezivale za antičku književnost i obrazovanje su nestale, pa je pismenost postala više praktična vještina nego znak elitnog statusa. U 4. stoljeću je Jeronim Stridonski usnio san u kojem ga Bog prekorava zbog toga što više vremena provodi čitajući Cicerona nego Bibliju. Tokom 6. stoljeća, Grgur Florentije je usnio sličan san, ali on nije bio prekoren zbog čitanja Cicerona nego zbog učenja stenografije. Do kraja 6. stoljeća, glavno sredstvo podučavanja vjere u Crkvi je postala muzika i umjetnost. Intelektualni napori su bili usmjereni u pravcu podržavanja antičkog obrazovanja kao što su spisi Sidonija Apolinara, Kasiodora i Boetija.
Do promjena je došlo i među običnim svijetom jer se aristokratska kultura više fokusirala na velike gozbe u dvoranama, a ne na književnu djelatnost. Bogati su nosili raskošnu odjeću ukrašenu draguljima i zlatom. Plemići i kraljevi su izdržavali borce koji su stalno bili u njihovoj pratnji i predstavljali okosnicu vojnih snaga. Porodične veze unutar elita su bile važne pa su na cijeni bile vrline kao što su odanost, hrabrost i čast. Ove veze su u aristokratskom društvu često dovodile do svađa koje su se završavale isplatom neke vrste kompezacije. Žene su u aristokratskom životu uglavnom učestvovale kao supruge i majke, pri čemu je uloga vladareve majke bila posebno istaknuta u merovinškoj Galiji. U anglosaksonskom društvu nije bilo mnogo djece na prijestolju pa je uloga majke maloljetnog vladara bila manje izraženija nego uloga opatica. Samo su na Apeninskom poluostrvu žene uvijek bile pod zaštitom i kontrolom muških rođaka.
O životu na selu se zna manje nego o plemićkom društvu. Većina podataka kojima historičari danas raspolažu potiče od arheoloških nalaza, jer pisanih izvora o seoskom životu gotovo da i nema. Većina opisa života nižih društvenih slojeva potiče iz zakonskih odredbi i pisaca koji su pripadali višim staležima. Modeli zemljoposjedništva nisu svugdje bili isti; u nekim su oblastima prevlađivale sitne parcele, u drugima su uobičajeni bili veliki zemljišni posjedi. Te su razlike bile zaslužne za razvoj raznolikih seoskih zajednica kojima su dominirali aristokratski zemljoposjednici ili su imali određen stepen samostalnosti. Seoska naselja su se razlikovala po veličini, pa su neki seljaci živjeli u naseljima u kojima je živjelo 700 stanovnika, dok su drugi živjeli na izolovanim seoskim posjedima u kojima je živjelo nekoliko porodica. Tada nije bilo velikih zakonskih razlika između položaja slobodnog seljaka i plemića, pa se porodica slobodnog seljaka mogla nadati da će putem vojne službe dostignuti rang moćnog feudalca.
Gradski život i kultura rimskog perioda su pretrpjeli značajne promjene tokom ranog srednjeg vijeka. Iako je u italijanskim gradovima i dalje živjelo mnogo stanovnika, njihova se veličina ipak značajno smanjila. Stanovništvo Rima se, naprimjer, do kraja 6. stoljeća smanjilo sa 100.000 stanovnika na 30.000 stanovnika. Rimski hramovi su pretvoreni u hrišćanske crkve, a gradske zidine preuređene i ojačane. U sjevernoj Evropi su se gradovi smanjivali jer su se gradske strukture i druge javne građevine rušile u potrazi za građevinskim materijalom. Osnivanje novih kraljevina je često dovodilo do porasta gradova koji su bili odabrani za nove prijestolnice. Iako su u mnogim rimskim gradovima postojale jevrejske zajednice, jevreji su nakon hrišćanizacije carstva prolazili kroz periode povremenih progona u kojima su se nastanjivali u novim oblastima.
Također pogledajte
urediLiteratura
uredi- Backman, Clifford R. (2003). The Worlds of Medieval Europe. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-512169-8.
- Bauer, Susan Wise (2010). The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-05975-5.
Vanjski linkovi
uredi