Francuska revolucija

Francuska revolucija (francuski: Révolution française) bio je period dalekosežnih društvenih i političkih nemira u Francuskoj od 1789. do 1799. godine i bio je dijelom prenesen na Napoleona tokom kasnijeg proširenja Francuskog carstva. Revolucija je zbacila monarhiju i uspostavila republiku nakon nasilnog perioda političkih prevrtanja koje je na kraju kulminiralo Napoleonovom diktaturom koja je dovela mnoge principe u Zapadnu evropu i šire. Inspirisana liberalnim i radikalnim idejama, Francuska revolucija je temeljno promijenila tok moderne historije izazivajući globalni pad apsolutnih monarhija koje su zamijenjene republikama i liberalnim demokratijama. Preko Revolucionarnih ratova, Francuska revolucija je pokrenula talas globalnih sukoba od Kariba do Bliskog istoka. Historičari je smatraju jednim od najvažnijih događaja u ljudskoj historiji.

Osvajanje Bastilje

Uzroci izbijanja Francuske revolucije su složeni i još uvijek se raspravljaju među historičarima. Nakon Sedmogodišnjeg rata i Američkog rata za nezavisnost, francuska vlada je bila duboko u dugovima te je pokušala da obnovi finansijsko stanje putem povećanja poreza. Godine loših žetvi su dovele do revolucije koja je rasplamsala ogorčenost prema privilegijama koje su uživali sveštenici i plemstvo. U maju 1789. godine na sazivu skupštine staleža formulisani su zahtjevi za promjenu u smislu prosvjetiteljskih ideala. Tokom prve godine revolucije pripadnici trećeg staleža su preuzeli kontrolu nakon pada Bastilje donoseći Deklaraciju o pravima čovjeka i građanina, a maršem na Versailles primorali su kralja da ga zauvijek napusti. Centralni događaj u prvoj godini revolucije bio je ukidanje feudalizma i starih pravila i privilegija. Sljedećih nekoliko godina vodila se politička borba između liberala i desničarskih pristalica monarhije kako bi zaustavili velike reforme. Francuska se naglo transformisala u demokratsko i sekularno društvo koje je imalo slobodu vjeroispovijesti, legalne razvode braka, dekriminalizaciju istospolnih zajednica te zagarantovana građanska prava svim jevrejima i crncima. U junu 1792. godine proglašena je republika nakon francuske pobjede kod Valmija. To je dovelo do pogubljenja Luja XVI u januaru 1793. godine, što je dovelo do osude međunarodne zajednice.

Vanjske prijetnje su oblikovale tok revolucije. Početkom 1792. godine započeli su Revolucionarni ratovi koji su konačno omogućili Francuskoj osvajanje Apeninskog poluostrva i većine teritorija zapadno od rijeke Rajne. Popularna agitacija je značajno radikalizirala revoluciju što je kulminiralo usponom Maksimilijena Robespierra i jakobinaca. Diktatura koju je nametnuo Komiteta javnog spasa tokom Jakobinske diktature od 1793. do 1794. godine, uspostavila je kontrole cijena hrane i drugih stvari, ukinula ropstvo u francuskim kolonijama i dekristijanizirala društvo stvarajući novi kalendar te protjerujući religijske ličnosti osiguravajući time granice nove republike. Procjenjuje se da je od 16.000 do 40.000 civila ubijeno kao rezultat presuda revolucionarnih sudova tokom trajanja Jakobinske diktature. Nakon Termidorske reakcije, izvršno vijeće, poznato kao Direktorij, 1795. godine preuzelo je kontrolu nad Francuskom. Tokom vladavine Direktorija suspendovani su izbori, odbačen dug, finansijska nestabilnost i progoni protiv katoličkog sveštenstva, a značajna vojna osvajanja su prožeta optužbama za korupciju. Ovaj direktorij je srušen u državnom udaru koji je predvodio Napoleon Bonaparte 1799. godine. Napoleon, koji je postao heroj revolucije preko svoje vojne kampanje, je uspostavio konzulat i Prvo Francusko carstvo postavljajući time binu za širi globalni sukob poznat kao Napoleonovi ratovi.

Tako je nastala moderna era u sjeni Francuske revolucije. Gotovo svi budući revolucionarni pokreti su se osvrtali na Francusku revoluciju kao njihovog prethodnika. Njene centralne fraze i kulturni simboli, kao što su La marsellaise i sloboda, jednakost, bratstvo, su izazvali velike potrese u modernoj historiji. Ove vrijednosti i institucije Francuske revolucije dominiraju francuskom politikom do današnjih dana. Francuski historičar François Aulard komentariše:

"Revolucija je suzbila feudalni sistem i emancipaciju pojedinca te ukinula privilegiju plemenitog porijekla, uspostavila jednakost, pojednostavila život... Francuska revolucija se razlikovala od drugih revolucija zbog toga što korist nije imala samo Francuska nego čitavo čovječanstvo."

Globalno, revolucija je ubrzala rast republika i demokratije. Postala je centralna tačka u razvoju svih modernih političkih ideologija, što je dovelo do širenja liberalizma, radikalizma, nacionalizma, socijalizma, feminizma i sekularizma. Revolucija je također svjedočila rađanju totalnog rata organiziranjem svih resursa Francuske i života građana s ciljem vojnih osvajanja. Glavni dokumenti revolucije, kao što su Deklaracija o pravima čovjeka i građanina, proširili su ljudska prava uključivanjem prava žena i robova, što je dovelo do pokreta za abolicionizam i univerzalnog prava glasanja u narednom stoljeću.

Francuska pred revoluciju

Osamdesetih godina 18. stoljeća Francuska je ušla u duboku krizu. Razvoj proizvodnih snaga došao je u direkni sukob s apsolutističko-feudalnim poretkom. Manufaktura je pretvorena u industriju, brodarstvo raspolaže cijelim flotama. Banke se množe, kapital se grupira u dionička društva. Svojim shvatanjima o jednakosti, slobodi, bratstvu, naciji, religiji, humanizmu filozofi i književnici podržavali su postojeći režim, a u narod je sve dublje prodirala misao o jednakosti ljudi.

Buržoazija je raspolagala najvećim dijelom francuskog bogatstva, ali nije imala političku vlast koju je imalo privilegirano plemstvo i svećenstvo. Glavni protivnik režima bila je buržoazija, ali i neki slojevi privilegiranih staleža (plemstvo i svećenstvo). Kralj je bio apsolutni vladar, ali je njegov utjecaj na vlast u zemlji bio ograničen. I pored privrednog prosperiteta, bile su potrebne korjenite reforme, prije svega oporezivanje plemstva i svećenstva. Reforme se ne provode, što izaziva demonstracije, bune, nemire.

Ministar finansija Necker traži od kralja "Saziv državnih staleža", u kojem će treći stalež imati isti broj zastupnika kao prethodna dva (plemstvo i svećenstvo). Kralj prihvata zahtjev i 1789. godine objavljeno je sazivanje državnih staleža i način izbora predstavnika za njih.

Ekonomski i društveni odnosi

U vrijeme kad je Engleska doživljavala industrijsku revoluciju, Francuska je bila pretežno agrarna zemlja. Od približno 25 miliona stanovnika samo dva miliona nisu pripadala seljaštvu. Francuska je u drugoj polovini 18. stoljeća bila feudalno-apsolutistička država. Postojanje feudalnih prava na zemlju sputavalo je razvoj zemljoradnje i industrije. Društvo se u Francuskoj dijelilo na tri staleža: svećenstvo, plemstvo i treći stalež. Svećenstvo je imalo veliki utjecaj u društvu i ubiralo je znatne prihode sa crkvenih imanja, ali nije bilo jedinstveno po sastavu i porijeklu. Privilegirani položaj uživalo je više svećenstvo - plemićkog porijekla, dok je niže svećenstvo imalo skromne prihode, pa je po položaju bilo bliže pripadnicima trećeg staleža nego višem svećenstvu.

Plemstvo je bilo drugi privilegirani stalež u Francuskoj i sa svećenstvom je činilo aristokratski dio francuskog društva. Ekonomski položaj plemstva osiguravali su feudalni zemljišni posjedi. Aristokratski dio društva ubirao je prihode i od brojnih državnih službi i penzija koje je kralj dijelio svećenstvu i plemstvu kao vladajućim staležima. Niže plemstvo je, po svom ekonomskom položaju i ugledu u društvu, bilo znatno ispod visokog plemstva, ali je i ono ljubomorno čuvalo svoja feudalna prava.

Neprivilegirani dio francuskog društva pripadao je trećem staležu, koji je po socijalnom sastavu bio veoma raznorodan. Najbrojniju kategoriju trećeg staleža činili su seljaci. Iako nisu bili formalno vezani za posjed svojih gospodara – plemića i svećenika, oni su bili opterećeni brojnim feudalnim davanjima. Crkvi su davali desetinu proizvoda, a državi brojne poreze. Nezadovoljstvo seljaka bilo je opće i oni su željeli ukidanje feudalnih odnosa kako bi postali vlasnici zemlje koju su obrađivali.

Trećem staležu pripadalo je i gradsko stanovništvo, izuzev plemstva i svećenstva. Tu se ubrajala i buržoazija koja se dijelila na: krupnu (bankari, krupni trgovci, vlasnici manufaktura i zakupci poreza), srednju (srednje bogati trgovci, bogate zanatlije) i sitnu (zanatlije i sitni trgovci). Poseban sloj buržoazije bila je inteligencija iz redova trećeg staleža: književnici, naučnici, umjetnici, kao i srednji služenici, ljekari, nastavnici, advokati i drugi.

Buržoazija na vlasti

U Versaillesu su se 5. maja 1789. sastali državni staleži. Kralj ukida svoju odluku da treći stalež bude dvostruko zastupljen u raspravi glasanju s ostala dva staleža. Predstavnici trećeg staleža bili su nadglasani i 17. juna proglasili su se Narodnom skupštinom, a 9. jula ustavnom skupštinom. Kralj oružanom silom pokušava srušiti skupštinu i ministra Neckera. Na ovu vijest diže se narod Pariza i 14. jula zauzima Bastilju. Padom Bastilje širi se revolucionarni pokret po cijeloj Francuskoj. Buržoazija pokušava zavesti red, uplašena akcijom naroda (četvrti stalež). To joj uspijeva donošenjem zakona o ukidanju feudalnih davanja i Deklaracije o pravima čovjeka i građanina (26. augusta), po kojoj su sloboda, jednakost i vlasništvo proglašeni neotuđivim pravom čovjeka.

6. oktobra narod je primorao kralja da prizna izglasane članove ustava i Deklaraciju o pravima čovjeka i građana. Dvije sedmice nakon toga Narodna skupština seli se iz Versaillesa u Pariz. U Narodnoj skupštini jača utjecaj ljevice, tj. "jakobinskog kluba", s Maximilienom Robespierreom na čelu.

U međuvremenu je Narodna skupština stvarala i stvorila buržoasku državu. Francuska je postala ustavna buržoaska monarhija. Luj XVIII staje na stranu kontrarevolucije i pokušava stranom intervencijom srušiti revoluciju u Francuskoj. Izdao je proglas kojim je osudio djelo Narodne skupštine i pozvao u pomoć svoje pristalice. Ustavotvorna skupština prestala je s radom 30. septembra. Po njenoj odluci nijedan njen član nije se mogao kandidirati za zakonodavnu skupštinu. Zakonodavna skupština okupila se 1. oktobra 1791. Ljevica, desnica i dvor željeli su rat (Pruska i Austrija), dok su protiv rata bili poslanici na čelu s Robespierreom. Na prijedlog kralja skupština je objavila rat Austriji. Francuska se užurbano spremila za rat te 22. aprila preduzima ofanzivu u Belgiji. Ofanziva se zbog izdaje (Marija Antoaneta – kraljica) generala, nediscipline, kukavičluka završila neuspjehom. To je dovelo do sukoba između žirondinaca i kralja. Kralj smjenjuje ministre i stavlja veto na odluke žirondinaca. 20. juna protiv odluke kralja pobunio se narod u Parizu. Za to vrijeme na granici Francuske gomilaju se snage Austrije i Pruske. Skupština je 11. jula 1792. proglasila da je domovina u opasnosti. Sve narodne garde i dobrovoljci pozvani su pod oružje. 25. jula Robespierre traži suspenziju kralja i saziv nacionalnog Konventa. Istog dana u Pariz stize 600 Marsejaca, s novom borbenom pjesmom, koja je po njima dobila ime Marseljeza.

U augustu 1792. u Parizu ponovo dolazi do narodnog ustanka, kralj je zbačen i zatvoren, a 21. januara 1793. pogubljen. Na čelo ustanka stavljaju se Robespierre i Jean-Paul Marat. Skupština ukida Zakon o aktivnim i pasivnim građanima. Potučeni su ne samo visoka buržoazija nego i žirondinci. Ovaj period do 21. septembra 1792. ispunjen je borbom između rojalista (odanih kralju), izuzev u Parizu, gdje je pobijedila jakobinska ljevica.

U skupštini dolazi do političkih borbi između žirondinaca i jakobinaca. Početkom 1793. godine loša politička i vojna situacija zadaju žirondincima težak udarac. Jakobinski prvaci Robespierre i Marat dižu narod na oružje. 31. maja nameću Konventu svoje zahtjeve. Iz skupštine su isključeni svi poslanici žirondinci. Odbrambeni komitet Konventa pretvaraju u Odbor javnog spasa.

Jakobinska diktatura

Jakobinski konvent postaje pravi predstavnik širokih masa. Ukida feudalno pravo i time seljak postaje vlasnik zemlje. Novim ustavom od 24. juna 1793. proklamiran je princip narodnog suvereniteta, općeg prava glasa, jednakosti građana, prava na rad i obrazovanje, slobode štampe i nepovredivosti privatnog vlasništva. Odbor javnog spasa na čelu s Robespierreom postaje centralna institucija države kojoj su podređene sve ostale ustanove. Glas o izdajničkoj predaji Toulona zapalio je Parižane, ogorčene na monarhiste koji nadiranjem neprijatelja počinju dizati glave. Narod traži da se na teror kontrarevolucionara odgovori terorom revolucije. 17. septembra izglasan je zakon o sumnjivim licima, čije su odredbe bile prijetnja svima koji su smetali vladi; stradali su i nedužni ljudi. Rezultati Odbora nacionalnog spasa bili su vidljivi 1794. godine nakon spašavanja Francuske od brojnih neprijatelja. Poslije više mjera koje su spasile Revoluciju, nedostatak namirnica dovodi do krupnih nesuglasica među jakobincima. Sve neistomišljenike Odbor javnog spasa, uz podršku Konventa, uklanja pogubljenjem, "mačem terora". Glavna ličnost bio je Robespierre, koji je vjerovao da će svojim stavom vladati narodom i da će terorom iskorijeniti zlo i stvoriti carstvo dobra. Ovim stavom stvorio je sebi opoziciju i u Odboru javnog spasa, Konventu i jakobinskom klubu. Na sjednici Konventa 26. jula 1794. Robespierre je bio u manjini, a dan kasnije uhapšen je s najbližim saradnicima. Komuna je digla ustanak protiv Konventa i oslobodila uhapšene. Robespierre je bio neodlučan da se stavi na čelo pobune, što je dalo vremena Konventu da mobilizira reakcione snage i 28. jula ubije Robespierrea. Tako je pala jakobinska diktatura.

Razvoj revolucionarne ideologije

Ovakvo stanje u Francuskoj odražavalo se na raspoloženje i shvatanje tadašnjeg francuskog društva. Sav obrazovani svijet Francuske pred Revoluciju protivio se svemu što je sputavalo čovječiju misao i akciju. Oformila se ideologija jednog društva koje je osjetilo da ima dovoljno snage boriti se za napredak. Istupajući protiv starog shvatanja i zaostalog uređenja, pobornici novih ideja izvršili su duhovnu revoluciju i tako pripremili masu za borbu protiv apsolutizma i feudalizma. Pobornici novog pravca u filozofiji – racionalisti – snažno su pokrenuli misao koja preko enciklopedistâ i drugih snažnih ličnosti u oblasti nauke i umjetnosti dovodi do rađanja francuskog prosvjetiteljstva. Od tih velikih ideologa najznačajniji su: Montesquieu, Voltaire i Rousseau. Najstariji među ideolozima bio je Montesquieu (1689–1755), porijeklom iz aristokratske porodice. Kao istaknuti pisac i pravnik, kritizira poredak u Francuskoj. U svom glavnom djelu "Duh zakona" daje prijedlog novog uređenja Francuske. Po njemu, najbolje državno uređenje jeste ustavna monarhija engleskog tipa. Zakonodavnu vlast treba imati Narodna skupština, a izvršnu vlast vladar. Njegove ideje naišle su na odobravanje organizacije vlasti za vrijeme Revolucije. On predlaže strogu podjelu vlasti prema njenim funkcijama na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Na javno mišljenje utjecao je i Voltaire (1694–1778). Bio je plodan pisac i dobar poznavalac filozofije, književnosti i historije.

Značaj Francuske revolucije

Ukinut je feudalizam i uspostavljen kapitalizam u Francuskoj. Bitno je utjecala na razvoj kapitalističkih odnosa u cijeloj Evropi.

Glavna ličnost bio je Robespierre. Vjerovao je da će svojim ispravnim stavom vladati narodom i da će terorom iskorijeniti zlo i stvoriti carstvo dobra. Ovim stavom stvorio je sebi opoziciju i u Odboru javnog spasa, Konventu i jakobinskom klubu.

Buržoaska revolucija. Sav obrazovani narod Francuske pred Revoluciju protivio se svemu što je sputavalo čovječiju misao i akciju. Oformila se ideologija jednog društva koje je osjetilo da ima dovoljno snage boriti se za napredak.