Umjetnost u Bosni i Hercegovini

Umjetnost Bosne i Hercegovine podrazumijeva baštinu i razvoj umjetničkog stvaralaštva naroda koji žive ili su živjeli na prostorima današnje Bosne i Hercegovine.

Baština

Konj napadnut strelicama, gravura iz pećine Badanj kod Stoca, oko 14000.-12500. p.n.e.

Prahistorija

Na prostorima današnje Bosne i Hercegovine, nižu se od davnina mnogi slojevi prahistorijskih kultura čiji je nastanak i nestanak bio vezan uz seobe nepoznatih etničkih grupa. Prastanovnici mediteranske grupe na obalnom području i panonske skupine na kontinentalnom području razvijaju neolitske i eneolitske kulture (Danilo, Hvar, Vučedol) koje se miješaju u Bosni (Kakanj, Butmir). Nakon njih slijede kulture željeznog doba, od kojih su bili najznačajniji Iliri, etnička grupa sa prepoznatljivom kulturom i umjetnošću.

Na području Bosne i Hercegovine materijalna ostavština paleolita je obilježena najstarijim spomenikom paleolitske umjetnosti na jugoistoku Evrope koji se nalazi kod Stoca. Najpoznatiji primjer su gravure u stijeni pećine Badanj, sa najznačajnijom scenom iz gravure pod nazivom Konj napadnut strelicama koja je djelimično sačuvana i potječe od 14500–12000. p. n. e.^[1]

Pod uticajem impresso keramike iz zapadnog Sredozemlja je i Hercegovina (Zelena pećina – Mostar, Čairi – Stolac, Lisičići – Konjic i Peć Mlini na izvoru Tihaljine), a stanovanje je u pećinama ili u naseljima na uzvišenjima. U gornjem porječju rijeke Bosne i sjeveroistočnoj Bosni (Obra I kod Kaknja - sojenička naselja na istaknutim brežuljcima) se miješaju uticaji kulture sa Jadrana i starčevačke kulture sa sjeveroistoka. Poseban izraz te kulture predstavljaju posude na četiri noge, tzv. ritoni koji su osobiti i u danilskoj kulturi u Hrvatskoj. Po ovim predmetima kakanjska kultura se uvrštava u širok krug neolitskog kompleksa koji je njegovao kult životne snage (od sjeverne Italije, Dalmacije i Epira do Egeje).

Butmirska kultura pored Sarajeva prepoznatljiva je po svojoj finoj glačanoj keramici sa raznovrsnim geometrijskim ukrasima (najčešće spiralama). Butmirske figure su jedinstvene skulpture koje su bile oblikovane prostom rukom, a glave na tim skulpturama imaju gotovo portretski kvalitet sa naglašenim dijelovima tijela.

U cijeloj današnjoj Bosni i Hercegovini, Bronzano doba je zastupljeno bronzanim fibulama koje zamjenjuju predmete kao igle i dugmadi. Na području Bosne karakteristična su naselja tipa gradine i nekropole s kamenim tumulima. U to vrijeme razrađen je poseban geometrijski stil urezanih ornamenata, koji posebno dolazi do izražaja na oružju, ukrasnim pločama, pljosnatim ogrlicama i fibulama.

Od 7. vijeka p. n. e. željezo preuzima primat, prepuštajući bronzi domenu nakita i umjetnosti. Različita ilirska plemena pod uticajem halštatskih kultura razvijaju vlastite regionalne oblike umjetničkog izražavanja.

Japodska plemena imaju izuzetnu sklonost kićenju (teške, predimenzionirane ogrlice od žute, plave ili bijele staklene paste, masivne bronzane fibule, bronzani privjesci u obliku životinja i ljudi, spiralne narukvice, dijademi, kape i oglavlja od bronzanog lima …). Karakteristična je i sitna plastika od jantara oblikovane u stilu arhajske jonske plastike.

Autarijati se identifikuju sa Glasinačkom kulturom, nastalom u bronzanom, a trajala i u željeznom dobu. Iz tog perioda najpoznatija su bronzana glasinačka kultna kolica. Predstava vodenih barskih ptica na kultnim kolicima, povezuje se sa kultom sunca.

Kola – kadionica, koja u davnoj davnini služaše za prekadu groba, sastoje se iz poveće tice, smještene na četiri točka. Tica je iznutra šuplja, prostor pak bijaše kao sud za žeravicu, na kojoj se mirisave tvari sagorjevahu. Kao zaklopac toga suda, sjedi na velikoj tici malena istog oblika. Osim ovih dviju tica ima na svakoj osovini još po jedna tičica, kao ukras. Omjere ove čudnovate sprave jesu: ukupna dužina 19 cm, širina 10 cm, a visina 15 cm. Težina. Svega 1055 g. Kola su livena rađevina, a bronza je sva obložena zagasitozelenom patinom.
– piše Đorđe Stratimirović u Glasniku Zemaljskog muzeja 1.10.1891. godine.

Početkom 4. vijeka p. n. e. dolazi do prvog prodora Kelta, oni donose tehniku lončarskog kola, nove tipove fibula, te različite bronzane i željezne pojaseve. Oni se nisu zadržavali u svom pohodu na Grčku i njihov uticaj je ograničen.

Na značajnu ulogu kulta mrtvih kod ilira ukazuje pažnja sa kojom su vršili sahranjivanje i posmrtne obrede kao i bogatstvo različitih priloga u grobovima. U sjevernim krajevima dugo se očuvala tradicija spaljivanja pored sahranjivanja u ravne grobove, dok se na jugu mrtvi sahranjuju u kamenim ili zemljanim tumulima (gromile), koji u Hercegovini dosežu monumentalne promjere (više od 50 m u promjeru i 5 m u visinu).

Daorson, ostaci zidina u Ošanićima kod Stoca, oko 3. vijeka p. n. e.

Antika

U delti Neretve, helenizirano ilirsko pleme Daorsa širilo je grčki uticaj. Njihov glavni grad Daorson na Ošanićima kod Stoca predstavlja danas najznačajniji kulturni centar staroga vijeka u BiH. Tu se osobito ističe megalitski zid podignut krajem 4. vijeka p. n. e., a sastavljen od velikih trapezastih blokova kamena. Razorili su ga Rimljani u 1. vijeku p. n. e. koji se tada učvršćuju u ovim krajevima.

Krstionica ispred ranokršćanske bazilike u Drinovcima (Grude) iz 3. vijeka.

U Bosni i Hercegovini Rimljani su izgradili više manjih hramova dekoriranih reljefima. Kompleks stepenastog svetišta u Gradcu pored Posušja iz 184. g. je imao mramorni hram posvećen nedavno preminulom caru Marku Aureliju. Na mnogim reljefima osjeti se naturalizam domaćih umjetnika, a na mozaicima helenistički uticaj, posebno na onima pronađenim u vilama blizu Stoca (druga polovina 3. vijeka.). Kasnorimska umjetnost u BiH je obilježena gradnjom vila, kršćanskih mauzoleja, bazilika i oratorija kao: Mauzolej u Šipovu blizu Jajca i Vila Mogorjelo blizu Čapljine (rani 4. vijek). Skulpture koje smo nasijedili su: Helenistički reljef Minerve, Jupitera i genija zaštitnika iz Šipova (2. vijek) i ekstremno barbarski stiliziran reljef Četiri prijatelja iz Zenice (kraj 4. vijeka).

Nekropola stećaka Radimlja pored Stoca, 13. vijek.

Srednji vijek

Zahvaljujući svom geografskom položaju Bosna je bila blisko povezana sa tri veoma značajna kulturna područja:

mediteransko, gdje se pod utjecajem dalmatinskih gradova razvija gradski život
ugarskog, gdje preko Hrvatske u Bosnu dolaze plemićka prava, stil političkog djelovanja i koncept države i krune
bizantijskog, odakle dolaze ustanove i dostojanstva, kancelarijske forme i način administriranja

Stvaranjem organizovane feudalne države, a pogotovo stvaranjem uslova za razvoj privrede u vrijeme vladavine Kulina bana, započinje razvoj kulturnih djelatnosti u srednjovjekovnoj Bosni. Do danas otkriveni arheološki materijal potvrđuje prisustvo predmeta u ranom srednjem vijeku, u Bosni koji pripadaju franačkom ili bizantijskom kulturnom krugu, ali i predmeta koji su imali komponente oba već navedena kulturna kruga. Nalazi zlatarstva koji potječu s kraja 8. ili početka 9. vijeka pripadaju "franačkom krugu", odnosno "insularnom stilu ranokarolinškog doba." Uz zlatni nakit nastao u bizantijskim radionicama dalmatinskih gradova 9. i 10 vijeka, pojavljuje se i srebreni izrađen pod utjecajem dalmatinsko-hrvatske kulturne grupe. Osim ovih vidljivo je i prisustvo predmeta porijeklom iz sirijsko-palestinskih radionica, dospjelih u Bosnu preko Bizantije. Luksuzni primjerci zlatnog nakita iz 11. i prve polovine 12. vijeia, tzv. prelaznog perioda s preromaničkim detaljima ukazuju na nastavljanje tradicije bizantijskog zlatarstva u nizu varijanti. Neprekidno prisutvo Bizantijske umjetnosti koje je dospjelo u Bosnu preko srpsko-raškog kulturnog kruga bilo je pomiješano sa razuđenim stvaralaštvom romanike.

Od druge polovine 12. do početka 14. vijeka primjetno je prisustvo ukrasnih predmeta nastalih pod zapadnoevropskim utjecajima romanike. Ovaj utjecaj u Bosni nikada nije bio prihvaćen u potpunosti, samo su se koristili neki od romaničkih elemenata. Npr. Toranj Sv. Luke u Jajcu (15. vijek) ili motivi sa stećaka. Ono malo spomenika s romaničkim elementima koji su sačuvani potiču iz kasnijih godina.

Od gotičkih spomenika, osim otvora i polu-kontrafora na dvorcu u Kraljevoj Sutjesci, sačuvali su se mnogobrojni nadgrobni spomenici, poznatiji kao stećci. Oni su u dugom razdoblju od 13. do 16. vijeka imali i elemente Romanike (križ, arkade sa polukružnim lukovima, sunce, polumjesec itd.) i Gotike (arkade sa šiljastim lukovima, vitezovi-konjanici, štit, mač, ljiljan itd.). Motivi sa stećaka vjerovatno nisu izvorni nego su preuzeti kao oblikovani predlošci iz udaljenih i stranih sredina.

Hrvoje Vukčić Hrvatinić na iluminaciji iz svog misala, 1407., danas u Istanbulu.

Rađeni su uglavnom muški i ženski pojasevi u zlatu i srebru, koji su kod domaćih zlatara bili jedan od najomiljenijih oblika umjetničkog izražavanja. Izrada nakita u prepoznatljivom bosanskom stilu, a posebno prstenja bila je puna ukrasnih motiva sa stećaka.

Pored pojaseva posebno mjesto među izrađevinama od srebra zauzima bosansko posuđe. Britanska historičarka umjetnosti Marian Wenzel je svojim istraživanjima došla do zaključka:

da najvažnija umjetnička forma srednjovjekovne Bosne u 14. i 15. stoljeću nisu stećci, nego kucane, ukrašene srebrene i posrebrene zdjele napravljene od metala iz bogatih bosanskih rudnika.

Stilskom analizom srebrenih i pozlaćenih zdjela Wenzel je dokazala da su one i po obliku i po načinu ukrašavanja pripadale posebnom bosanskom stilu. Bosansko srebreno posuđe se osim kod bosanskih vladara i vlastele, nalazilo i u posjedu Dubrovčana, Splićana i drugih. Po mišljenju Marka Šunjića, svi koji su držali do sebe po dalmatinskim gradovima imali su u kućama bosanskog srebrenog posuđa. Vrijedni ilumirani rukopisi bosanskog porijekla nastaju u to vrijeme. Najkarakterističniji za našu kulturu viteške Evrope je Glagoljski misal Hrvoja Vukčića Hrvatinića, bosanskog vojvode i hercega splitskog. To djelo je Splitske izrade – raskošan rukopis sa brojnim minijaturama.

U trenutku uvođenja renesanse, u BiH prodiru Turci koji donose potpuno novi uticaj istočnjačke umjetnosti u BiH.

Osmanlijski period

U 15. i 16. vijeku cijela je BiH bila pod Osmanlijskom vlašću koja je gotovo potpuno zatomila uticaje renesanse i baroka (osim u bibliotekama u osamljenim franjevačkim samostanima u Visokom, Kreševu, Fojnici, Kraljevoj Sutjesci itd.), ali zato je pogodovala razvoju islamske umjetnosti u tim krajevima. Tačnije, sve od 15. do 19. vijeka na prostoru BiH koegzistiraju tri umjetničke tradicije: renesansno-katolička, bizantsko-pravoslavna (prepisivanje i iluminiranje Evanđelja i rukopisa, kao i slikanje ikona) i najjača - islamsko-turska.

Tursko osvajanje BiH godilo je urbanom životu i u relativno kratkom vremenu, Osmanlije obogaćene Arapskim i Bizantskim iskustvima, izgradili su toliko da se može mjeriti samo sa graditeljstvom u dalmatinskim gradovima od 12. do 16. vijeka (npr. samo u Foči je u 16. vijeku izgrađeno 17 džamija, 29 javnih česmi, 6 hamama (javna kupatila), 13 hanova (prenoćišta) i karavansaraja).

Sarajevo je primjer planskog otvorenog grada gdje su najvažnije građevine javnih funkcija, zanata i trgovina koncentrirane oko jedne nepravilne ulice – čaršije (perz. čahar-su = četiri strane, u Sarajevu znana kao Baščaršija iz 15. vijeka sa 50 vrsta zanata). Najpoznatiji primjer otomanske arhitekture u BiH je upravo u Sarajevu: Gazi Husrev-begova džamija, poznata kao Begova džamija. Rađena je po uzoru na bizantske crkve - centralna kvadratna unutrašnjost nadsvođena je kupolom koja počiva na tamburu, a ispred ulaza je trijem sa još pet manjih kupola, dvije srednje sa obje strane i polu-kupolom straga, no islamski su munara i šedrvan (vodoskok) u avliji, kao i unutrašnjost koja je potpuno ispunjena bogatom zidnom ornamentikom i kaligrafijom.

Još jedan od vrhunaca islamske arhitekture je most majstora Hajredina u Mostaru (tzv. Stari most), podignut 1567. Luk preko Neretve raspona 29 m, na najvišoj tački, visine 19,5 m, se lagano prelama stvarajući utisak da je još viši i krhkiji, kao gotičke građevine. Most je bio važan u islamskoj arhitekturi, ne samo što traži veliku inventivnost graditelja, nego zbog simboličnog značenja posrednika između neba i zemlje.

U islamskoj arhitekturi kamen je redovito namijenjen sakralnim, odbrambenim i javnim građevinama, dok su se privatne kuće gradile od ćerpića ili drveta. Česte kanatne konstrukcije gornjih katova omogućile su da se veliki dijelovi zida otvore velikim prozorima, otvarajući se u pejzaž. Uticaj ove arhitekture osjećat će se i duboko poslije sredine 17. vijeka kada počinje opadanje moći Osmanlija na ovim prostorima.

Gradska vijećnica u Sarajevu, 1890.

Austro-Ugarski period

Nakon Austro-Ugarske okupacije 1878. god., u BiH stižu prvi umjetnici iz Monarhije koji pomalo oživljavaju umjetničku scenu u BiH. Njeni najkrupniji potezi u BiH na planu kulture i umjetnosti, bili su sračunati da ostave veliki dojam pred svjetskom javnošću da i rezultatima postignutim u tom polju svoga djelovanja opravda mandat koji joj je povjeren na Berlinskom kongresu. Postojala je i velika potreba da se pripadnicima njenog vojnog i civilnog aparata koji su sa svojim porodicama došli na ovaj okupirani prostor iz krajeva sa razvijenom kulturnom tradicijom, obezbijedi u novoj sredini kakav-takav kulturni život, pa da se oni i na taj način što čvršće vežu za službovanje u zaposjednutoj zemlji. Intenzivna graditeljska djelatnost je bila izražena kroz modernizaciju i strukturalnu promjenu bosanskohercegovačkih gradova. Arhitektura je obilježena eklektičnim neostilovima (klasicizam, renesansa, barok, pa čak romanika i gotika). Jedinstven neostil je orijentalna eklektika zasnovana na elementima islamsko-maurske arhitekture, koja je strana mjerilima i dimenzijama zatečenih gradskih ambijenata (Gradska vijećnica u Sarajevu, Gimnazija u Mostaru, Dom umirovljenika u Travniku itd.).

Prvi crteži sa bosanskohercegovačkim motivima nastali su za vrijeme oružanog vojnog zaposijedanja BiH u slikarskim bilježnicama nekih učesnika vojnih operacija. Privlačenje stranih likovnih umjetnika poprimilo je nešto kasnije organizovanije oblike, a naročito nastojanjem Koste Hörmanna da okupi slikare oko ilustrovanog književnog časopisa Nada u Sarajevu i osnivanjem Sarajevskog slikarskog kluba, koga su početkom 20. vijeka sačinjavali Nadini saradnici u oblasti likovne umjetnosti. Prvi domaći slikari upućuju se na evropske akademije (Beč, München, Prag, Krakov, Budimpešta i Pariz) što im omogućuju stipendije srpskog društva Prosvjeta i hrvatskog društva Napredak. Svi ti đaci (Atanasije Popović, Lazar Drljača, Gabrijel Jurkić, Branko Radulović, Petar Šain, itd.) nose pečat tamošnjeg akademizma te koketiraju s impresionizmom, Art Nouveau, poentilizmom i .

Iz redova doseljenika bili su i prvi dirigenti brojnih pjevačkih i tamburaških društava u BiH, kao i prvi kompozitori djela sa muzičkim motivima iz BiH. Operske predstave u BiH izveli su najprije umjetnički ansambli iz centara Austrougarske Monarhije, koji su dolazili u BiH na gostovanje. Čeh Franjo Mačejovski, inače dirigent i kompozitor, otvorio je prvu muzičku školu u Sarajevu. Sa još živim uspomenama na Karađozovo pozorište, koje je tu imalo brojnu publiku, BiH je pod austrougraskom upravom doživjela preko doseljenika Čeha svoje prve kontakte sa lutkarskim pozorištem evropskog tipa. Bosnu i Hercegovinu su često posjećivali upravnici putujućih pozorišnih i operetnih ansambala koji dovode svoje trupe na gostovanje, a to isto čine i upravitelji raznih cirkusa, te sa pojavom filma i vlasnici putujućih kina.

Skulptura je svedena na memorijalne portrete, većinom cara Franje Josipa I. od kojih su najbolji Roberta Frangeša Mihanovića (autor i simboličkih skulptura Prosvjeta i Snaga na ulazu Napretkovog doma u Sarajevu) i Sputani genije Rudolfa Valdeca na grobu S. S. Kranjčevića.

God. 1917., nakon velike Izložbe umjetnika iz Bosne i Hercegovine prevlast domaće umjetnosti je postala očigledna. Najmodernija evropska likovna opredjeljenja koja su ušla u BiH bila su Ekspresionizam i Cézanne-izam.

Kraljevina Jugoslavija

Nakon završetka I svjetskog rata osniva se Društvo umjetnika SHS, te se organiziraju brojne izložbe i osnivaju likovne udruge kao npr. Blažujska slikarska kolonija Vladimira Becića. Polaznici te kolonije, Roman Petrović i Jovan Bijelić rano stižu do apstrakcije (oko 1920) dok je Karlo Mijić, odan koloristički jakim figurativnim pejzažima, možda najbolji slikar dvadesetih i tridesetih godina u cijeloj Kraljevini Jugoslaviji. Kod njega se uticaji secesije i impresionizma miješaju s njemačkim ekspresionizmom.

Početkom dvadesetih počinje kretanje prema neorealizmu i magijskom realizmu (Ismet Mujezinović, Petar Tiješić, Mica Todorović, Đoko Mazalić itd.), ali u novoosnovanoj državi BiH je svedena na trećerazrednu ulogu te mnogi mladi umjetnici se ne vraćaju sa studija iz Zagreba i Beograda, a mnogi vrijedni umjetnici napuštaju BiH.

Prvi znaci oživljavanja se javljaju s Grupom Četvorice i jakom strujom angažirane umjetnosti gdje se ističe Roman Petrović sa ciklusom Djeca ulice. Mijić i Mazalić osnivaju grupu Krug sa jasnom građanskom estetikom u cilju studija prirode. Vojo Dimitrijević je naslikao Španiju '37. , reprezentativno djelo kolorističkog ekspresionizma sa uticajima Picassa i Chagalla. Godine 1939. osnovano je udruženje Collegiuma artisticuma, umjetničko udruženje koje je težilo sintezi umjetnosti u funkciji socijalističke ideologije KPJ.

Tridesetih godina nastupaju arhitekti povedeni idejama funkcionalizma, humane arhitekture i Bauhausa. Takva arhitektura ujedinjuje funkciju, sadržaj i formu, te nemaju nepotrebnih plastičnih ukrasa, a oblikovanje čistih kubusa oživljeni su ritmom otvora i primjenom savremenih konstrukcija (bivši Radnički dom u Mostaru Drage Iblera).

SFRJ

Nakon Drugog svjetskog rata, još 1945. god. osniva se ULUBiH, Državna škola za slikarstvo i Umjetnička galerija u Sarajevu. Novi umjetnici traže izraz kroz teme NOB-a, revolucije i izgradnje. Npr. Ismet Mujezinović i njegove ekspresionističke figuracije Bitke na Sutjesci, ili skoro apstraktne grafike Branka Šotre. Arhitektura je poslije rata bila pod direktnim uticajem socijalističkog realizma, ali ni u jednom slučaju ne dostiže se monumentalnost izvornika.

Pedesetih godina, bojažljivo i sporo, započinje transformacija bosanskohercegovačke umjetnosti kroz plošnost, dekorativnost i geometričnost prema apstrakciji. U tome je prednjačio kipar Mirko Ostoja koji već 1958. koristi autogeno zavarivanje umjesto klasičnog modeliranja. I sama država pokazuje više razumijevanja za modernu umjetnost sponzorirajući najveće primjere apstraktnih spomenika kao što su oni posvećeni NOB-u: Memorijalni kompleks Tjentište na Sutjesci, Memorijalni kompleks Kozara, Makljenu (Boško Kućanski) itd. Mladi arhitekti, okupljeni oko prof. Juraja Neidhardta pokušavaju dokazati veze savremene arhitekture u BiH sa tradicijom i prirodnom okolinom.

Mnogi arhitekti 60-ih godina potpuno napuštaju tradiciju i stvaraju velika djela svjetskog funkcionalizma: Telekomunikacije u Addis Abebi Ivana Štrausa i Halida Muhasilovića, ili kulturno-sportski centar Skenderija u Sarajevu (Živorad Janković, H. Muhasilović i O. Malkin).

Sedamdesetih godina javlja se likovni izraz koji se oslanja na kulturu i tradiciju stare Bosne kao u grafikama Dževada Hoze. Nadalje, u slikarstvu nastaje moderan jezik znakova i simbola baziran na Islamskoj ornamentalnoj tradiciji kod slikara kao što su: Mehmed Zaimović, Seid Hasanefendić i Mersad Berber.

Nasuprot tome, ekspresionistička figuracija Ismara Mujezinovića počiva na postupcima filmske montaže i foto-optike, a Braco Dimitrijević se bavi konceptualnom umjetnošću, no većinom izvan BiH.

Arhitektonski regionalizam 70-ih se odražava u zgradama kao što su robna kuća Razvitak u Mostaru (1970, A. Paljaga) ili Robna kuća u Jajcu (1976, R. Jadrić, Dž. Karić i N. Kurto). Dok se funkcionalizam još prepoznaje u višestruko nagrađivanom Teatar u Zenici (1977, Jakob Finci i Zlatko Ugljen), u hotelu Ruža u Mostaru (1979, Z. Ugljen) i u Sportskoj dvorani Gripe u Splitu (1980, Ž. Janković i S. Rozić).

Također pogledajte

Reference

^ Basler, Đuro (1980). Paleolitsko prebivalište Badanj kod Stoca: naučnoistraživački projekat. Zemaljski muzej BiH.

Vanjski linkovi

[1] Basler, Đuro (1980). Paleolitsko prebivalište Badanj kod Stoca: naučnoistraživački projekat. Zemaljski muzej BiH.

[1]