Wikipedia

Bizantijska umjetnost

umjetnost Bizantijskog (istočnog dijela Rimskog) Carstva

Bizantijska umjetnost je naziv za umjetničko stvaralaštvo istočnog dijela Rimskog Carstva koje je pored antičke Grčke u kulturnom kontekstu povezivalo i područja istočnog Sredozemlja, Balkanskog poluostrva, Sirije, Sjeverne Afrike, Italije, a kasnije i veliki dio Istočne Evrope (Bugarska, Rusija, Ukrajina). Tokom 11 vijekova postojanja Bizantijskog Carstva ova vrsta umjetnosti je započela kao rana hrišćanska umjetnost tokom kasne antike pa sve do pada Konstantinopolja 1453. godine u ruke Osmanlijskog Carstva. Međutim, bizantijska umjetnost je nastavila sa svojom aktivnošću i nakon ovog događaja, vjerno slijedeći bizantijsku tradiciju, samo što je njeno okruženje tada bilo islamsko. Tokom svog razvoja u Srednjem vijeku bizantijska umjetnost je bila važan činilac u ukupnom procesu stvaranja posebnog istočnjačkog identiteta Bizantijskog Carstva u odnosu na Rim. [1]

Detalj iz deisisa na jednom od najpoznatijih sačuvanih bizantijskih mozaika sa prikazom Isusa Hrista (grčki, Hristos Pantocrator) iz druge polovine 13. vijeka, gornja južna galerija u Haja Sofiji, Konstantinopolj (današnji Istanbul).

Historijski okvir

uredi
 
Rimska imperija za vrijeme vladavine Konstantina Velikog.

Godine 323. n. e. Konstantin Veliki je donio odluku o premještanju sjedišta Rimskog carstva u grčki grad Bizantijum na Bosforu, a koji će kasnije biti poznat pod nazivom Konstantinopolj. Izvorni naziv grada je bio na grčkom jeziku Kōnstantinoúpolis (bos. Konstantinov grad), a zvanična titula je bila na latinskom jeziku Nova Roma (bos. Novi Rim).[2] Ova sudbonosna odluka Konstantina Velikog će imati dalekosežne posljedice koje se osjećaju i do danas. Za samo 6 godina nevjerovatno brzinom izgrađen je veliki grad koji je će postati najbogatiji i najsjajniji grad u Evropi tokom cijelog Srednjeg vijeka. Preduzimanjem ovog koraka novi rimski car je potvrdio rastuću ekonomsku i stratešku važnost istočnih provincija (čiji uspon se odvijao već duže vremena). Novi glavni grad je oličavao hrišćanske osnove rimske države, jer se već nalazio u središtu područja koje je bilo najviše hristijanizirano u odnosu na ostale krajeve carstva.

Konstantin jedva da je i mogao predvidjeti da će svojom odlukom o premještanju središta carstva uzrokovati potpunu podjelu carstva na istočni i zapadni dio. Vladari zapadnog dijela Rimskog Carstva su ubrzo nakon toga bili žrtve osvajačkih pohoda germanskih plemena Istočnih Gota, Vandala, Langobarda i Zapadnih Gota. Do kraja 6. vijeka n. e. nestao je i zadnji trag središnje vlasti zapadnog dijela Rimskog Carstva. Nasuprot tome, Bizantijsko Carstvo je preživjelo ove napade i za vrijeme vladavine Justinijana I (527-565 n. e.) dostiglo je svoj vrhunac moći i stabilnosti.

Podjela Rimskog Carstva ubrzo je dovela i do vjerske podjele. Za vrijeme vladavine Konstantina Velikog rimski biskup je bio (zasnivajući svoj autoritet od apostola Svetog Petra) vođa (papa) jedinstvene hrišćanske crkve. Njegova nadmoćnost u crkvenim poslovima je ubrzo bila negirana od strane patrijarha iz Konstantinopolja, a razlike u crkvenim doktrinama su počele da se produbljuju što će u završnici dovesti do podjele ovog religijskog pokreta na zapadno (katoličanstvo) i istočno (pravoslavlje).

Razlike su postale veoma duboke pri čemu je rimski katolicizam održavao svoju nezavisnost od carskog ili bilo kog državnog autoriteta, time postajući međunarodna institucija koja je odslikavala svoj karakter kao jedinstvena crkva. Pravoslavna crkva je nasuprot tome bila zasnovana na jedinstvu duhovnog i sekularnog autoriteta oličenog u caru koji je birao i postavljao patrijarha u Konstantinopolju. Zbog toga je bila zavisna od moći države kojoj je bila strogo odana kao i samim svojim vjernicima, a istovremeno je crkvena hijerarhija uživala blagodeti političke moći. Ovakva ideja o položaju Pravoslavne crkve u okviru Bizantijskog Carstva je hrišćanska prilagodba starog antičkog naslijeđa, a koje se može pratiti još od vremena Starog Egipta i koje je bilo rasprostranjeno širom Bliskog istoka. Za razliku od božanskog karaktera egipatskih faraona i drugih vladara širom Bliskog istoka, bizantijski carevi su bili smatrani od boga postavljenim vođama crkve i države. Ovu istu ideju su preuzeli i ruski carevi pokušavajući da iskoriste ugled Bizantijskog Carstva i da se narodu predstave kao nastavljači stare tradicije, novog "trećeg Rima." Ruska pravoslavna crkva je u to vrijeme također bila blisko povezana sa drżavom kao davno nekad bizantijska crkva. Zbog svih ovih vjerskih razloga (čak više nego političkih) historičarima umjetnosti je nemoguće govoriti o jedinstvenom razvoju hrišćanske umjetnosti u okviru cijelog Rimskog Carstva. [3]

Razdoblja nastanka i razvoja bizantijske umjetnosti

uredi

Rana hrišćanska umjetnost ne označava samo stil, nego više označava bilo koje umjetničko djelo stvarano od strane hrišćana tokom otprilike 500 godina od nastanka hrišćanstva pa sve do odvajanja Pravoslavne crkve. Za razliku od nje, bizantijska umjetnost označava ne samo umjetnost istočnog dijela Rimskog Carstva nego i poseban kvalitet ovog stila. Bizantijska umjetnost je bila razvijana u okviru određenih tendencija koje se mogu ustanoviti još od vremena Konstantina Velikog, pa čak i ranije.[3] Prihvatanje hrišćanstva kao zvanične religije Rimskog Carstva od strane Konstantina Velikog putem Milanskog edikta iz 311. godine označava veliku prekretnicu za hrišćanstvo. Međutim, to se ne odnosi na umjetnost iz tog vremena koja je nastavila da koristi stare ideje, motive i znakove iz tradicionalne rimske religije. Prebacivanje sjedišta Rimskog Carstva iz latinskog Rima u helenistički grčki svijet Konstantinopolja 330. n. e. označava mnogo značajniju prekretnicu za umjetnost iz tog vremena nego za samu Crkvu. Taj događaj je približno označio zvanični početak bizantijske umjetnosti. Zbog svega ovoga historičari umjetnosti nisu bili u stanju uspostaviti oštru liniju razdvajanja između rane hrišćanske i bizantijske umjetnosti.[4] Zvanična podjela bizantijske umjetnosti na stvaralačka razdoblja:

  • Rana bizantijska umjetnost - od 330. n. e. sa premještanjem sjedišta Rimskog Carstva iz Rima u Konstantinopolj pa do dolaska na vlast Justinijana I 527. n. e.
  • Zlatno doba - vrhunac ove umjetnosti ostvaren za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije do 726. n. e.
  • Doba ikonoklazma (ikonoborstva) - od 726. n. e. pa sve do 843. n. e.
  • Makedonska renesansa - od 843. n. e. do 1056. n. e. jedno od klasičnih perioda bizantijske umjetnosti u kojem je uspješno nastavljeno stvaralaštvo iz zlatnog doba ove umjetnosti.
  • Komnensko doba - od 1081. n. e. do 1185. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Komnena.
  • Doba Paleologa - od 1261. n. e. do 1453. n. e. umjetnost za vrijeme dinastije Paleologa sve do pada Konstantinopolja.

[5]

Rana bizantijska umjetnost

uredi
Glavni članak: Rana bizantijska umjetnost
 
Dio diptiha napravljenog od slonovače na kojem je prikazan Areobind Dagalaif Areobind, konzul Konstantinopolja iz 506. godine., koji predsjedava igrama na Hipodromu, prikazanima ispod. (Musée national du Moyen Âge).

Tokom prvih 200 godina od nastanka Bizantijskog Carstva, umjetnici su radili u istom stilu kao i umjetnici iz antičke Grčke i Rima. Zbog činjenice da je ova vrsta umjetnosti bila i dalje zasnovana na umjetnosti starog klasičnog svijeta, ovaj period se još naziva i Kasna antika. Tokom tih godina novi bizantijski umjetnički stil postepeno je izrastao iz propadanja umjetnosti klasičnog svijeta.

U to vrijeme Rimsko Carstvo je izgubilo velika područja od strane varvarskih osvajača sa sjevera. Najveći dio umjetnosti u ovo doba nasilja i nereda pokazuje gubitak vještine i kvaliteta izrade umjetničkih djela. Umjetnici više nisu bili u stanju da u svojim umjetničkim djelima vjerno prikažu izgled ljudskog tijela, a više nisu ni mogli postići onaj realizam ili ideal ljepote koji su ranije ostvarili grčki i rimski umjetnici. Umjesto toga, prilikom predstavljanja glave i tijela u svojim umjetničkim djelima, koristili su određena pravila gdje ljudske figure izgledaju nestvarno krute i drvene. Ova nestvarnost je napravljena u svrhu izražavanja duhovnih ideala hrišćanstva.[6] Religija je bila duša bizantijske kulture koja je prožimala sve aspekte života. Dani u godini brojali su se blagdanima svetaca; svaki važan orijentir u nečijem životu, od rođenja do smrti, bio je blagoslovljen sakramentom; posao se obavljao s novčićima koji su nosili pečat Hristovog lica; a bitke su se vodile iza ikona s likom Bogorodice.[7] Tema monumentalne bizantijske umjetnosti bila je prije svega religijska i carska, a ove dvije teme su često spojene, kao u portretima kasnijih bizantijskih careva koji su ukrašavali unutrašnjost crkve Haja Sofije iz 6. vijeka u Konstantinopolju. Te preokupacije dijelom su rezultat pobožne i autokratske prirode bizantijskog društva, a dijelom rezultat njegove ekonomske strukture, zbog toga što je bogatstvo carstva bilo usredsređeno u rukama crkve i carskog ureda, koji su imali najveću priliku platiti poduzimanje izgradnje monumentalnih umjetničkih djela.

Vjerska umjetnost nije se ograničavala samo na monumentalno uređenje unutrašnjosti crkvi. Jedan od najvažnijih žanrova bizantijske umjetnosti bile su ikone na kojima su bili prikazivani likovi Isusa Hrista, bogorodice ili svetaca, koje su se podjednako upotrebljavale u pravoslavnim crkvama i u privatnim domovima. Ikone su bile više religiozne nego estetske naravi, a pogotovo nakon završetka perioda ikonoklazma. Podrazumijevalo se da one manifestuju jedinstvenu "prisutnost" figure koja je prikazana pomoću "lika", a taj lik se održava kroz pažljivo održavane reprezentativne kanone.[8]

U središtu pažnje bizantijskog vjerskog iskustva bila je crkvena građevina, koja je ujedno bila i najvažnija arena za bizantijsku umjetnost, a umjetnost u okviru same crkvene građevine je bila blisko vezana sa vjerskim iskustvom koje se tamo upražnjavalo.[9] U bizantijskom svijetu crkva je zamišljena kao intimno sredstvo putem kojeg se može ostvariti lično duhovno sjedinjenje sa bogom.[7]

Od samog početka razvoja ove vrste umjetnosti korišten je bazilikalni tip crkve. Od prvog zlatnog razdoblja bizantijske umjetnosti u prvoj polovini 6. vijeka su uglavnom građene crkve sa centralnim planom, a ta praksa biće nastavljena sve do danas. Danas se crkve sa centralnim planom mogu veoma često vidjeti na područjima današnje Srbije i Grčke.

 
Minijatura iz 6. vijeka poznata pod nazivom Rabula gospel (bizantijski gospel pisan na sirjačkm jeziku) na kojoj je prikazana apstraktnija i više simbolička priroda bizantijske umjetnosti.

Obje vrste već navedenih crkvi nudile su razne vrste niša, sve vrste prostora unutar njih koje će ranim hrišćanskim umjetnicima omogućiti da ih ukrase sa mozaicima ili freskama. Izrada mozaika je također preuzeta od Rimljana, koji su ih koristili kao podne ukrase. Rani hrišćanski umjetnici su preuzeli ovaj umjetnički oblik i stavili su ih na unutrašnje zidove crkvenih građevina mijenjajući tako medijum. Stvorili su novu vrstu mozaika na kojima su bili prikazani izduženi likovi, koristeći pri tom zlatnu podlogu koja je predstavljala svjetlost duhovnog svijeta. Naglasak je bio na predstavljanju ozbiljnih i strogih likova sa stopalima koja kao da lebde, sa velikim očima, koji su bili visoko iznad na zidovima, a koji su trebali da izazovu divljenje vjernika. Svrha svega ovoga je da se prenese vjerska poruka, a ne predstavljanje likova u njihovom prirodnom obliku kao što su to ranije radili klasični umjetnici. Središnja kupola u bilo kojoj bizantijskoj crkvi ima glavni mozaik sa likom Hrista vladara svijeta (Hristos Pantokrator).[9] Kružni oblik kupole predstavlja simbol jedinstva, a Hristov blagoslovni lik obuhvaća vjernike u brodu ispod.[7] U apsidi je uobičajeno prikazana scena rođenja Isusa Hrista, a ispod apside i scene Isusovog rođenja veoma često su bili prikazani Crkveni oci. Svrha stavljanja ovih umjetničkih djela na zidove i plafone bizantijskih crkvi je bila da se prenese poruka pravoslavnim vjernicima, da ih se poduči, nadahne i podsjeti koja je svrha njihove vjereĺ. Tokom ovog ranog perioda dosta pažnje bilo je posvećeno dekorativnoj umjetnosti. Najzastupljeniji su bili: izrada ikona, skulptura, liturgijskih predmeta od slonovače i srebra. Pri izradi svih ovih umjetničkih djela vješto su bili objedinjeni klasični stilovi.[9] Izrada skulptura je bila najzastupljenija u ovom ranom periodu bizantijske umjetnosti, ali će se njena zastupljenost u kasnijim periodima smanjiti i ustupiti mjesto zanatskoj umjetnosti i izradi manjih umjetničkih predmeta: sarkofag reljefa, spomen ploča rađenih od slonovače (diptih), metalnih predmeta, crkvenog namještaja i pribora, ukrašavanje korica od knjiga, i sl.[10] Tokom ovog perioda rani hrišćanski umjetnici imali su priliku da ilustruju cjelokupnu ikonografiju vizuelne strane hrišćanske religije. Zbog toga je iluminacija rukopisa bio jedan od glavnih žanrova bizantijske umjetnosti. Tekstovi koji su najčešće ilustrirani bili su religiozni, te sami spisi (posebno psalmi) i pobožni ili teološki tekstovi poput: "Ljestvica božanskog uspona" Jovana Klimaka ili "Besjede" (homilije) Grigorija Nazijanskog, te "Kvedlinburška Itala". Iluminirani su i sekularni tekstovi, a važni primjeri su: "Kratka historija" Jovana Skilice, te "Aleksandrida" kao i sekularni tekstovi djela klasičnih autora poput Vergilija (zastupljen sa "Vergilius Vaticanus" i "Vergilius Romanus") i Homera (zastupljen sa "Ambrozijskom Ilijadom") koji su ilustrirani narativnim slikama. Najraniji sačuvani primjer iluminacije hrišćanskih rukopisa u svijetu predstavljaju Garima gospeli (390 - 660 n. e.) koji se nalaze u Abba Gariba manastiru u Etiopiji.[11]

Prvo zlatno doba 527-726. n. e.

uredi
Glavni članak: Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine Justinijanove i Heraklijeve dinastije

Sve ove promjene u arhitekturi, likovnoj umjetnosti i književnosti koje su trajale približno 200 godina dovešće do stvaranja prepoznatljive bizantijske umjetnosti. Tokom vladavine Justinijana I ova vrsta umjetnosti će ostvariti svoju punu zrelost i postaviti kulturne standarde koji će biti upražnjavani u narednih 9 vijekova postojanja Bizantijskog Carstva, pa sve do danas. [12]

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine Justinijana I (527-565)

uredi
 
Unutrašnji izgled nekadašnje crkve sv. Sergiusa i Vaha, a danas džamija Mala Aja Sofija. Pogled sa galerije.

Iako je ostvaren dobar kvalitet umjetničkih djela proizvedenih u gradovima Antiohiji i Aleksandriji i iako je mnogo toga zasigurno bilo od estetskog interesa proizašlog iz regiona kojima su oni bili centri, nema sumnje da je Konstantinopolj bio najvažnije središte umjetničkog stvaralaštva. To se sa punim pravom može reći za vrijeme vladavine Justinijana I, tokom čije vladavine bizantijska umjetnost se protezala daleko izvan Konstantinopolja dostigavši svoj najveći geografski opseg. Tokom njegove vladavine Bizantijsko Carstvo se prostiralo od Sirije pa sve do Španije. Također je postavio temelje carskog apsolutizma bizantijske države, kodificirajući njene zakone (Bizantijsko pravo) i putem istih zakona (Justinijanov kodeks) nametnuo svoje religiozne poglede svim svojim podanicima. U cjelokupnoj historiji nije zabilježen veći ili prosvjećeniji pokrovitelj umjetnosti od Justinijana. Njegova vladavina često se naziva i prvo zlatno doba bizantijske umjetnosti, zbog njegove namjere da obnovi (lat. renovatio) Rimsko Carstvo u njenom nekadašnjem punom sjaju. U tu svrhu dao je da se izgrade mnoge građevine i naprave mnogobrojna umjetnička djela. Prema njegovom historičaru Prokopiju koji je napisao knjigu o njegovim građevinskim aktivnostima pod nazivom O građevinama (lat. De Aedificiis, grč. Περὶ Κτισμάτων), Justinijan je samo u Konstantinopolju dao da se izgradi ili obnovi više od 30 crkava.[1] Justinijan je naredio da se izgradi niz crkava i utvrđenja izvan carske prijestolnice, među kojima su: manastir sv. Katarine na Sinaju u Egiptu, crkva sv. Sofije u Sofiji, bazilika sv. Ivana u Efesu i Eufrazijeva bazilika u Poreču.

Novi umjetnički stil koji se razvio tokom ovog perioda prepoznatljiv je po: geometrijskom pojednostavljivanju likova i objekata, iskrivljenoj perspektivi u slikarstvu i reljefnim skulpturama, i standardiziranim kratkoročnim konvencijama prilikom prikazivanja pojedinaca i događaja. Pokušavajući stvoriti opipljive slike koje bi zagovarale nematerijalne hrišćanske koncepte, umjetnici su tokom ovog perioda odbacili prostor, boju, svjetlost i fizikalnost stvarnog svijeta u korist nadnaravnog svijeta.[9] Tokom arheoloških iskopavanja na Bliskom istoku u 19. i 20. vijeku otkrivena je velika grupa ranoantičkih mozaika. Istočne provincije Istočnog rimskog i kasnije Bizantijskog Carstva naslijedile su snažnu umjetničku tradiciju iz kasne antike. Hrišćanska mozaička umjetnost cvjetala je na ovim prostorima od 4. vijeka pa nadalje. Tradicija izrade mozaika nastala je u doba Omajada i trajala je sve do kraja 8. vijeka. Najvažniji sačuvani primjeri ove vrste umjetnoti su: mozaička geografska karta iz Madabe, mozaici na brdu Nebo u Jordanu, manastiru svete Katarine u Egiptu i crkvi sv. Stefana u drevnoj Kastron Mefaa (danas Umm ar-Rasas) u južnom Jordanu.

Aja Sofija

uredi
Glavni članak: Aja Sofija
 
Unutrašnji izgled Haja Sofije.

Odlučujući događaj u razvoju bizantijske umjetnosti bila je ponovna izgradnja crkve Haja Sofija od 1532-37, po nalogu cara Justinijana I. Njena izgradnja bila je povjerena dvojici grčkih arhitekata Antemiju iz Trala i Izidoru iz Mileta. "Velika crkva" kako su je nazivali sami Bizantinci, bila je duhovno središte kako Konstantinopolja tako i cjelokupnog Bizantijskog Carstva, a tu je bilo obavljano i krunisanje svih bizantijskih careva. Vanjski izgled Haja Sofije je impresivan, ali je upravo njena unutrašnjost ta koja je trebala da zadivi posjetioce ovog nekadašnjeg sakralnog objekta, a danas muzeja. Svi mozaici koji se danas mogu vidjeti su kasnijeg datuma, a ostali detalji poput srebrnog ikonostasa, svilenih zavjesa, ukrasa na oltaru i ostalog je tokom vremena sve nestalo.[4]

Kupola crkve pružala je veliki, pozlaćeni, svjetlom ispunjeni baldahin visoko iznad procesijskog prostora za mnoge sveštenike i članove carskog dvora, koji su se okupljali tamo da bi molili euharistiju. Pažnja vjernika tokom mise bila je usredsređena na mozaike koji su se protezali prema vrhu kupole, a ne prema oltaru i apsidi. Usredotočenost pažnje vjernika prema gore odražava interes bizantijskih filozofa za neoplatonske teorije, koje su meditaciju promatrale kao način izlaska iz materijalnog svijeta u duhovno stanje. Vjernici koji su stajali na podu crkve sigurno su osjetili takav duhovni uzlet dok su zurili u mozaike svetaca, anđela i u središnju zlatnu kupolu, koja je oličavala sam raj.[9]

Velike površine blještavih zlatnih mozaika koji su nekada pokrivali zidove, svodove i kupole su velikim dijelom izgubljene ili pokrivene obojenom žbukom iz 19. vijeka.[1] Neki od mozaika su ponovo otkriveni tokom druge polovine 20. vijeka i vidljivi za javnost, nakon što je Haja Sofija postala muzej.[3] Justinijanov dvorski historičar Prokopije u svojim opisima bogate unutrašnjosti Haja Sofije ubrzo nakon završetka njene gradnje je naveo:

A što se tiče blaga ove crkve, nemoguće je dati tačnu vrijednost svih posuda od zlata i srebra i dragog kamenja koje je car Justinijan ovdje posvetio. Ja ću dozvoliti mojim čitaocima da sami pokušaju procijeniti vrijednost ovog blaga putem samo jednog primjera. Dio crkve što je posebno svet i dostupan samo sveštenicima (svetište), u njemu se nalazi više od 18 tona srebra.

[1]

Ravenna

uredi
 
Mozaik iz bazilike sv. Vitale u Ravenni, na kojoj je prikazan car Justinian I (u sredini) i biskup Maksimijan (desno od Justinijana), okruženi sveštenicima i vojnicima.

Umjetnička historija grada Ravenne od prve polovine 5. vijeka u vrijeme Gale Placidije i Teodorika Velikog pa do 6. vijeka kada je Justinijan I ponovno osvojio Italiju, bila je uvijek tijesno povezana sa istočnim dijelom Rimskog Carstva. Upravo u ovom gradu nalaze se najbrojniji i najbolje očuvani mozaici iz tog perioda. Prema mišljenju vodećeg stručnjaka za bizantijsku umjetnost i historiju iz prve polovine 20. vijeka Charlesa Diehla, historija bizantijske umjetnosti iz 5. i 6. vijeka se može bolje proučavati u Ravenni nego u samom Konstantinopolju ili Solunu. U gradu Ravenni se mogu proučavati 4 različita perioda stilskog razvoja bizantijskih zidnih mozaika:

  1. Mozaici iz vremena Gale Placidije (između 430-458.)
  2. Mozaici iz vremena Teodorika Velikog (između 526-534.)
  3. Mozaici iz vremena Justinijana I (između 534- 569.)
  4. Mozaici urađeni tokom 7. vijeka n. e.[13]

Bizantijske crkve u Konstantinopolju bile su opljačkane, a njihovi ukrasi oduzeti nakon što su Turci vojnički osvojili grad 29. maja 1453. Mnoge od ovih crkava sada nemaju svoje bogate mozaičke i liturgijske ukrase. Nasuprot tome, u Ravenni postoji nekoliko bizantijskih crkava, a njihovi ukrasi su gotovo netaknuti.

Mozaici u mauzoleju Galle Placidije (koji su napravljeni skoro jedan vijek prije dolaska Justinijana I na vlast) su početna tačka nastanka umjetničke škole mozaika, a tu je također definisana hrišćanska umjetnost mozaika, čiji razvoj će na kraju dovesti do izrade velikih mozaika u bazilici sv. Vitale iz 6. vijeka. Mauzolej Galle Placidije koji je potpuno prekriven mozaicima, jedna je od najljepših kolorističkih mozaičkih grupa drevnog svijeta.[14] Nekoliko drugih najznačajnih crkava iz ovog doba sagradili su u provincijama lokalni biskupi, oponašajući novi stil iz Konstantinopolja. Naprimjer, baziliku sv. Vitale dao je da se sagradi biskup Maksimijan od Ravenne. Dekoraciji u ovoj bazilici pripadaju i važni mozaici Justinijana i njegove carice Teodore, iako niti jedno od njih nikada nije posjetilo ovu crkvu.[15] Do danas sačuvana i gotovo netaknuta od svog posvećenja, u unutrašnjosti bazilike sv. Vitale bizantijski umjetnici su napravili efekt zamršenog sjaja, a svaki centimetar njenih unutrašnjih zidova i svodova bogato je ukrašen. Veliki mozaici koji prikazuju cara Justinijana I i caricu Teodoru uspostavili su bizantijsku kompoziciju i figurativne tehnike, jer su realistički prikazi klasične umjetnosti napušteni u korist naglašavanja ikonografske formalnosti. Visoke, tanke i nepomične figure bademastih lica i širokih očiju, postavljene frontalno, na zlatnoj pozadini, odmah su postale prepoznatljiva definicija bizantijske umjetnosti.[16]

Manastir svete Katarine na Sinaju

uredi
Glavni članak: Manastir svete Katarine na Sinaju
 
Manastir svete Katarine na Sinaju, Egipat.

Manastir svete Katarine jedan je od mnogobrojnih sakralnih objekata izgrađenih po naredbi cara Justinijana I, koji se nalazi u podnožju planine Sinaj u Egiptu, jednom od važnih hodočasničkih mjesta. Predstavlja najstariji hrišćanski manastir koji i do danas služi svojoj svrsi. U manastirskom kompleksu nalaze se umjetnička djela neprocjenjive vrijednosti. Osim mozaika, tu je i najbolja zbirka ranih ikona na svijetu, mnoge urađene na drvenoj podlozi (enkaustika), kao i liturgijski predmeti, kaleži i relikvijari te crkvene građevine. Velika zbirka ikona sadrži nekolicinu koje potječu iz 5. i 6. vijeka, što je jedinstven slučaj u svijetu. Ovaj manastir bio je netaknut čak i za vrijeme bizantijskog ikonoklazma i nikada nije opljačkan. Tamo je sačuvana i najstarija ikona na temu Starog zavjeta, a projekt katalogizacije zbirki traje od 1960-ih. Sa svojih 4.500 starih dragocjenih knjiga manastirska biblioteka druga je po broju iluminiranih knjiga u svijetu, odmah iza Vatikanske biblioteke. Manastir je bio važno središte za razvoj hibridnog stila krstaške umjetnosti i još uvijek čuva preko 120 ikona nastalih u tom stilu, daleko najveću zbirku koja postoji. Mnoge su očigledno naslikali latinski monasi, sa sjedištem u manastiru ili oko njega u 13. vijeku.[17]

Kriza 7. vijeka

uredi
 
Mozaik iz crkve sv. Dimitrije u Solunu (kasni 7. ili rani 8. vijek), na kojem su prikazani sveti Dimitrij Solunski (u sredini) sa biskupom i eparhom.

Nakon vladavine Justinijana uslijedio je politički pad, jer je većina njegovih vojnih svajanja izgubljena, a Bizantijsko Carstvo se suočilo sa akutnom krizom s invazijama Avara, Južnih Slavena, Perzijanaca i Arapa u 7. vijeku. Konstantinopolj je također bio zahvaćen vjerskim i političkim sukobima.[18] Međutim, Bizantijsko Carstvo najviše je trpjelo zbog unutrašnjih problema, jer se uloga vjerske umjetnosti u društvu koja je tokom 4 vijeka imala sve značajniju vrijednost suočila s velikom dilemom. Svi ovi događaji kulminirali su razdobljem poznatim kao "Kriza sedmog vijeka." Trendovi unutar bizantijske umjetnosti, kako po svom religioznom značenju, tako i društvenim trendovima, uglavnom su ostali netaknuti tokom krize u 7. vijeku. Iako nije bilo značajnih podizanja velikih spomenika u slavu Istočne pravoslavne crkve i njenog utjecaja, nastavljene su aktivnosti obnavljanja i očuvanja postojećih građevina usljed raširenih sukoba koji su se i dalje dešavali izvan Konstantinopolja.

Najznačajniji sačuvani monumentalni projekti iz ovog razdoblja započeti su izvan carskog grada. Crkva sv. Dimitrija u Solunu obnovljena je između 629-34 nakon požara sa novim mozaicima koji prikazuju svetog Dimitrija i zvaničnike. Ovi mozaici blistaju kao rijetki primjeri umjetnosti koji su preživjeli krizu kao i razdoblja koja su uslijedila.[19] Novi odjeljci u ovoj crkvi posjeduju mozaike izvedene u veoma apstraktnom stilu.[20] Crkva Koimesis u Nikeji (današnji Iznik), porušena je početkom 20. vijeka, ali dokumentovana fotografijama, pokazuje istodobni opstanak klasičnih stilova uređenja crkve.[21] Rimske crkve, koje su u ovom historijskom razdoblju još uvijek pripadale bizantijskoj teritoriji, također su imale važne sačuvane ukrasne mozaike i mnoge slike vjerskog značaja. Posebno je to slučaj sa crkvom Santa Maria Antiqua, koja se smatra najstarijim spomenikom hrišćanstva na Rimskom forumu.[19] Tu su i crkva Sant'Agnese fuori le mura i "kapela sv. Venanzia" u bazilici sv. Ivana Lateranskog.[22] Bizantijski umjetnici koji su izrađivali mozaike bili su u to vrijeme toliko poznati po svom radu, da ih je arapski Umejadski halifat (661.-750. P. CE.) zaposlio da ukrase džamije Kupola na stijeni u Jerusalemu i Veliku džamiju u Damasku, čime su dali svoj doprinos prilikom izgradnje ovih ranih spomenika Umejada.[23][24]

Luksuzna umjetnost opstala je neko vrijeme i u 7. vijeku, te predstavlja jedan od većih doprinosa kasnijim razdobljima u historiji bizantijske umjetnosti.[19] Važna djela luksuzne sekularne umjetnosti iz ovog razdoblja su srebrne Davidove ploče, nastale za vrijeme vladavine cara Heraklija, na kojima su prikazani prizori iz života hebrejskog kralja Davida.[25] Srebrne ploče su i dalje bile od velike vrijednosti u društvu i nastavljeno je sa njihovom izradom i tokom kasnijeg perioda.[19] Najistaknutiji preživjeli rukopisi su sirjačke knjige evanđelja kao što je Sirijska biblija iz Pariza.[26] Međutim, Londonske kanonske tablice svjedoče o kontinuiranoj proizvodnji raskošnih knjiga evanđelja na grčkom jeziku.[27]

Tokom razdoblja između vladavine Justinijana I i ikonoklazma ostvarene su velike promjene u društvenim i vjerskim ulogama slikarskih djela unutar Bizantije. Duboko poštovanje naspram acheiropoieta ili svetih slika, "koje nisu napravile ljudske ruke" postalo je značajna pojava, a u nekim su slučajevima ove slike zaslužne za spašavanje gradova od vojnih napada. Do kraja 7. vijeka određene slike svetaca su bile shvaćene kao "prozori" kroz koje se moglo komunicirati s prikazanom figurom. Proskineza ispred slika objašnjena je i u tekstovima s kraja 7. vijeka. Sva ova kretanja označavaju početke teologije ikona.[28]

Istovremeno, pojačana je i rasprava o pravilnoj ulozi umjetnosti u ukrašavanju crkava. Tri kanona sa Trulskog sabora iz 692. bavili su se kontroverzama iz ovog područja: zabrana prikazivanja krsta na crkvenim pločnicima (Kanon 73), zabrana predstavljanja Hrista kao jagnjeta (Kanon 82), opća zabrana protiv upotrebe "slika, bilo da su prikazani likovi na slikama ili na bilo koji način kao do sada, koji privlače oko i korumpiraju um, te potječu čovjeka na razmišljanje o ovozemaljskim uživanjima" (Kanon 100). Kako je vrijeme prolazilo, jačina ovih rasprava o ulozi umjetnosti i slika u religioznom kontekstu rasla je i ustupila mjesto razdoblju u historiji bizantijske umjetnosti poznatom kao ikonoklazam (ikonoborstvo).[19]

Bizantijski ikonoklazam (Bizantijsko ikonoborstvo)

uredi
Glavni članak: Bizantijski ikonoklazam
 
Grčki bog sunca Helije u svojoj kočiji, okružen oznakama za mjesece u zodijaku. Ptolemejeve Priručne tablice izrađene 1291, za vrijeme vladavine Konstantina V Kopronima.

Intenzivna rasprava o ulozi umjetnosti u bogosluženju dovela je na kraju do razdoblja "bizantijskog ikonoklazma."[29] Sporadični napadi ikonoklazma lokalnih biskupa desili su se u Maloj Aziji tokom 720-ih. Godine 726. podvodni potres između ostrva There (današnji Santorini) i Therasia car Lav III Isavrijac protumačio je kao znak božijeg gnjeva i možda ga je upravo taj događaj naveo da ukloni poznatu Hristovu ikonu s Halka kapije ispred carske palate.[30] Iste godine on je započeo kampanju ikonoklazma proglašavajući svako predstavljanje vjerskih likova na ikonama i mozaicima idolatrijom. U desetljećima koja su slijedila, pristalice ikonoklazma su preduzeli veliku kampanju uništavanja molitvenih slika Isusa, bogorodice i svetaca, a pristalice upotrebe ikona i mozaika bili su progonjeni.[9] Međutim, ikonoklazam vjerovatno nije postao carska politika sve dok nije zavladao sin Lava III, Konstantin V Kopronim. Na Ikonoborskom saboru u Hijeriji, koji je sazvao Konstantin V 754. godine donijeta je odluka o zabrani izrade Hristove ikone. Time je započelo razdoblje ikonoklazma, koje je trajalo, s prekidima do 843. godine.

Iako je ikonoklazam strogo ograničio ulogu religiozne umjetnosti i doveo do uklanjanja nekih ranijih mozaika sa apsida i (moguće) sporadičnog uništavanja prijenosnih ikona, ikonoklazam nikada nije predstavljao potpunu zabranu izrade djela figuralne umjetnosti. Dosta književnih izvora navodi da je nastavljeno sa izradom sekularnih umjetničkih djela (tj. prikazi scena lova, seoskih motiva, prirode, apstraktne ornamentike i prikazi igara na hipodromu)[31] kao i nekoliko spomenika čiji datumi izrade se sa sigurnošću mogu navesti da pripadaju tom razdoblju, (ponajviše rukopis Ptolemejeve "Priručne tablice" danas se čuva u Vatikanu[32]) pokazuju da su mitropolitski umjetnici održavali visok kvalitet proizvodnje.[29] Procvat profane umjetnosti najuočljiviji je kod ukrašavanja carskih palata (pločice, tepisi ...) jer su se carevi nadmetali u raskoši s islamskim abasidskim halifama.[9]

Jedna od glavnih crkava iz ovog razdoblja je crkva sv. Irene (Hagia Irena) u Konstantinopolju, koja je obnovljena 760-ih nakon zemljotresa u Konstantinopolju 740. godine. Unutrašnjost Haja Irene kojom dominira veliki mozaički krst u apsidi jedan je od najbolje sačuvanih primjera ikonoklastičnog ukrašavanja crkve.[33] Crkva sv. Sofije u Solunu također je obnovljena krajem 8. stoljeća.[34]

Određene crkve sagrađene izvan Bizantijskog Carstva u ovom periodu, ali ukrašene figurativnim, "bizantijskim" stilom, također mogu svjedočiti o nastavku aktivnosti bizantijskih umjetnika. U tom su pogledu posebno važni originalni mozaici dvorske kapele u Aachenu (budući da su bili uništeni ili jako obnovljeni) i freske u crkvi Maria foris portas u Castelsepriu.

Makedonska umjetnost

uredi
Glavni članak: Makedonska umjetnost (bizantijska)
Glavni članak: Makedonska renesansa
 
Mozaici iz 11. vijeka u manastiru Nea Moni na ostrvu Hios.
 
Četrdeset mučenika u Sebasteji predstavlja primjer umjetničkog rada u bjelokosti iz makedonskog perioda, Konstantinopolj. Danas se čuva u Muzeju Bode, Berlin.

Odluke sa Ikonoborskog sabora u Hijeriji promijenjene su na novom crkvenom saboru 843. godine, koji se do danas u Istočnoj pravoslavnoj crkvi slavi kao "Trijumf pravoslavlja". Godine 867. postavljanjem novog mozaika na apsidi u Aja Sofiji s prikazom Bogorodice i djeteta patrijarh Focije I proslavio je u poznatoj homiliji kao pobjedu nad zlima ikonoklazma. Kasnije iste godine na prijesto je stupio car Bazilije I Makedonac, nazvan "Makedonac." Zbog toga se naredno razdoblje bizantijske umjetnosti ponekad naziva "makedonska renesansa", mada je taj naziv dvojako problematičan (nije bio "makedonska", niti, strogo rečeno, "renesansa").

U 9. i 10. vijeku vojna situacija u Bizantijskom Carstvu se poboljšala, a pokroviteljstvo umjetnosti i arhitekture povećalo se. Naručena je izgradnja novih crkvi, a standardni arhitektonski oblik ("grčki krst") i dekorativna shema crkvi iz srednjeg bizantijskog perioda standardizirani su. Glavni sačuvani primjeri su Hosios Loukas u Boeotiji, manastir Dafni kod Atine i Nea Moni na ostrvu Hiosu.

Oživljen je interes za prikazivanje predmeta iz klasične mitologije (kao na Veroli kovčegu) i korištenje "klasičnog" stila za prikazivanje religioznih, a posebno starozavjetnih predmeta (od kojih su Pariski psaltir i Jošuin svitak važni primjeri).

Tokom makedonskog razdoblja došlo je i do oživljavanja kasnoantičke tehnike rezbarenja slonovače. Mnogo ukrasnih primjera triptiha i diptiha od slonovače je sačuvano, poput Harbavillskog triptiha i triptiha u Luton Hoou, koji su napravljeni za vrijeme vladavine Nikifora II Foke.

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Komnen

uredi
 
Mozaik iz manastira Dafni (ca. 1100)
Glavni članak: Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Komnen

Druga polovina 11. vijeka predstavlja razdoblje kraja vladavine makedonske dinastije u Bizantijskom Carstvu tokom kojeg je nakratko došlo do ograničenja u razvoju umjetnosti. Dolaskom dinastije Komnena na vlast zaustavljen je pad carstva, a umjetnost i arhitektura ponovo su našli svoju primjenu. Izgrađene su slikovite kuće i palate koje su ukrašene ukrasima od opeke i detaljima s emajlom. Geometrija se povećala i zomorfni elementi se gube. U arhitekturi je korištena takozvana grčka škola pri izgradnji hramova u Atini i na ostrvima. Nakon privremenog gubitka većine Anadolije, izrada umjetničkih djela bila je sve više orijentirana na evropski dio carstva. Međutim, lokalni radovi počinju objedinjavati ​​i lokalne umjetničke stilove.

Kod mozaika iz tog vremena uočljiva je linearnost oblika i hladnoća boja. Najvažniji spomenici iz tog doba mogu se naći posebno u brojnim manastirima. Vjerovatno najpoznatiji mozaici iz ovog perioda nalaze se u manastiru Dafni kod Atine. Dvanaesti vijek bilo je doba kada se bizantijska umjetnost tokom ovog perioda širila izvan granica carstva, u mjeri koja nikada nije bila nadmašena prije ili poslije. U to vrijeme mogli su se naći bizantijski umjetnički predmeti širom zapadne Evrope kao i u svim istočnoevropskim zemljama. Bizantijski umjetnici bili su pozivani da uljepšavaju građevine Normana i u Kijevu. Upravo u katedrali Monreale u Palermu nalazi se najveći ciklus mozaika na svijetu. Umjetnički, međutim, to je manje estetski rad. Utjecaj bizantijske umjetnosti može se vidjeti i u mnogim radovima iz tog vremena u Veneciji, gdje je bizantijska umjetnost uspješno oponašana. Osim toga, veliki dio bizantijske kulturne baštine ušao je na Zapad tokom velike pljačke Konstantinopolja nakon Četvrtog krstaškog rata. Bizantijska umjetnost ostala je popularna u Italiji sve do pojave renesanse.

Tokom vladavine dinastije Komnen, velikih pokrovitelja umjetnosti, djelomično se promijenio i stil umjetnosti. Osim duhovnosti, ističe se i ljepota. Slike su svjetlije, potezi su mekši a zlato i srebro široko se koriste. Solun i Atos (Sveta gora) postaju nova središta umjetnosti, a od starijih Jerusalem i Sinaj oživljavaju. U kaligrafiji umjetnost samo ponavlja svoj vrhunac. Nova djela se više ne stvaraju samo u radionicama, već i u samostanima (do tada bizantijski samostani nisu imali sličan obrazovni i umjetnički karakter kao na Zapadu). Smanjuje se i broj iluminiranih knjiga. Među važnija djela su Evanđelje iz Parme, Madridski zakonik, Hronike Jovana Skilice ili Evanđelje Firencija Laureantiana. Značajno djelo iz tog razdoblja je sicilijanski prikaz Ljetopisa Jovana Skilice, poznatog kao Madridski rukopis, koji sadrži približno 600 slika iz historije Bizantije.

Vrhunac doseže bizantijsko zlatarstvo koje se (često čak i stariji primjerci) izvozilo u cijelu Evropu. Bizantijski obrađivači metala imali su nekoliko narudžbi u Veneciji. Najpoznatiji je vjerovatno oltar Pala d´Oro u bazilici sv. Marka. Poslije 1204. godine, bizantijska krilasta kvadrikada dosegla je i Veneciju. Mađarske krune također su bizantijskog porijekla, kao naprimjer grčki dio krune sv. Stefana i Monomahova kruna (obje potječu iz 11. vijeka, iz razdoblja neposredno prije Komnena). Za vrijeme vladavine dinastije Angela Bizantijsko Carstvo je preživljavalo krizu, a žarište umjetnosti preusmjereno je na lokalne centre, kao i nekoliko mjesta na Zapadu.[4]

Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Paleolog (13-15. vijek)

uredi
 
Blagovijest iz Ohrida, jedna od najcjenjenijih ikona paleološkog manirizma, koja se može uporediti sa tadašnjim najboljim djelima italijanskih umjetnika
Glavni članak: Bizantijska umjetnost za vrijeme vladavine dinastije Paleolog

Umjetnost i arhitektura doživjeli su procvat tokom kasnog razdoblja postojanja Bizantijskog Carstva unatoč očajnim vojnim i političkim okolnostima koje su trpjeli bizantijski vladari. Uprkos smanjenju sredstava za podršku umjetnosti, pokrovitelji iz svih društvenih staleža dali su da se izgrade nove ili obnove stare građevine oštećene ili zapuštene tokom latinske okupacije.[35]

Posljedice promjenljivih političkih okolnosti na istočnom Mediteranu dovele su do toga da je od 1204. godine, pa nadalje, bizantijski kontakt sa Zapadom bio dio svakodnevnog iskustva, koje je postavilo kulturnu pozadinu za čitavo razdoblje do 1453. godine. Obnova Bizantijskog Carstva nakon 1261. za vrijeme vladavine Paleologa donijela je nova iskustva u bizantijsku umjetnost, koja su preuzeta od privremenih osvajača i drugih naroda bizantijskog kulturnog kruga. Sve ovo je doprinijelo svestranosti zapadnih i bizantijskih umjetnika tokom kasnog razdoblja bizantijske umjetnosti. Čini se da su zapadni umjetnici bili sposobni prihvatiti bizantijske i druge istočnjačke slikovne ideje, a s druge strane, bizantijski umjetnici bili su jednako spremni da prihvate zapadnjačke ideje i tehnike, a pokrovitelji i gledatelji naučili su se suočiti s nizom umjetničkih iskustava koji su iz toga razvijeni. Vrlo je teško razlikovati umjetnost zapada i istoka u ovom razdoblju, a razlog leži u okolnostima umjetničkog stvaralaštva. Nije da su umjetnici jednostavno bili pragmatični ili eklektični dok su odgovarali na nove materijale: postojao je dublji pokušaj oblikovanja i dijeljenja novih načina izražavanja kroz njihovo sve veće iskustvo različitih umjetničkih tradicija. Na istoku je vesternizacija bizantijske umjetnosti dosegla novu i kreativnu fazu. U posljednjoj polovini 14. vijeka bizantijski umjetnici slikali su svece sa veoma vitkim i visokim tijelima, koji su često bili u iskrivljenim položajima. Ova osobina kao i težnja bizantijskih umjetnika ka slikarskoj virtuoznosti navela je mnoge historičare umjetnosti da nazovu ovaj stil "paleološki manirizam". Ikona Navještenja Bogorodice iz crkve svetog Klimenta u Ohridu, koja je naslikana u prvoj četvrtini 14. vijeka odličan je primjer ovog slikarskog stila (slika desno).[5]

Važnost regionalnih naselja jača u poređenju sa Konstantinopoljem, Solunom, Trabzonom i gradovima na Peloponezu (među njima posebno Mistrom) postaju važna arhitektonska naselja. U duhovnom okruženju razvija se i trijumfuje isihazam, molitvena tradicija u pravoslavlju, koju upražnjavaju monasi, a s tim širi se i pojava stilskih manastira na visokim stijenama (Meteora). U njima se osnivaju manastiri, kojih je sve više na Svetoj gori (Atos). Bizantijska umjetnost nastavlja se širiti Rusijom, Venecijom i Balkanom, dok istovremeno nema vojnog odgovora Turcima, koji su poduzimali osvajačke pohode na Bizantijsko Carstvo.

Najznačajniji preporod doživljavaju mozaici i freske, koji se očituje dinamičnošću i narativnošću, a slike stvaraju zamršene tapiserije. Boje i veličina detalja se također mijenjaju i smanjuju. Značajni mozaici sačuvani su u crkvi Hora (Konstantinopolj) ili u manastiru Pammakaristos. Veliki broj naslikanih ikona sa drvenom pozadinom također je sačuvan iz ovog perioda, a njihov kvalitet varira u zavisnosti od radionice gdje su urađene. Radionice u Konstantinopolju održale su relativno pristojan nivo. Preovladavaju svijetle tople boje i shematsko zlato stvoreno potezima pletenja zlatne niti. U umjetnosti iluminacije knjiga djela ne dosežu nivo iz prethodnih razdoblja, a izuzetnija djela su iznimka, ali novost su portreti knjiga. Zahvaljujući njima sačuvano je nekoliko carskih portreta.

U umjetnosti izrade malih predmeta također je primjetan pad u odnosu na starija razdoblja. Gubitak istočnih teritorija značio je nedostatak skupljih materijala, posebno slonovače i plemenitih metala. Proizvodnja je bila uglavnom usmjerena na drvo, a keramika se više koristila u ovom periodu. Težina radova također se smanjuje, a filigran postaje popularan. Više pažnje počelo se poklanjati zaštiti ikona. Stvoreni su metalni okviri i pločice sa ikonama. Umjetnost izrade tkanina i vezova doživjela je značajan razvoj.[3]

Bizantijska umjetnost u južnoj i istočnoj Evropi

uredi
Glavni članak: Postbizantijska umjetnost
 
Manastir Gračanica, uvršten je na spisak građevina svjetskog kulturnog naslijeđa UNESCO-a, Kosovo
 
Ikona svete Trojice Andreja Rubljova

Nakon osmanlijskog osvajanja Konstantinopolja 1453. godine došlo je do konačne propasti Bizantijskog Carstva i pomjeranja fokusa bizantijske umjetnosti na južnu i istočnu Evropu. Kroz pravoslavno hrišćanstvo, bizantijska kultura proširila se na Bugarsku, Srbiju, Vlašku i Moldaviju. Istovremeno, od vremena vladavine makedonske dinastije, bizantijska kultura i vjerski obred proširili su se na Rusiju, koja je kasnije postala središte pravoslavnog svijeta nakon osvajanja balkanskih zemalja. Već tokom kasne faze postojanja Bizantijskog Carstva, u pojedinim zemljama istočnog obreda stvoren je djelimično poseban umjetnički stil pojedinih naroda koji se nastavio i nakon prestanka postojanja Bizantijskog Carstva. Bizantijska umjetnost u pojedinim zemljama manifestuje se uglavnom u sakralnoj arhitekturi, ali je povezana s regionalnim aspektima. Stvoren je na ovaj način naprimjer, Srpsko-bizantijski stil. U 14. i 15. vijeku razvila se Moravska škola koja je doživjela potpuno nezavisan razvoj i kasnije je postala arhitektonski model za moldavske hramove i u susjednim zemljama (Vlaška, Bugarska). Pojavljuju se nova umjetnička žarišta, od kojih su najvažniji bili u Rusiji. Ruski ikonografski stil počinje se razvijati u svom smjeru, ali snažno oponaša bizantijske uzore. Ikona Presvetog Trojstva Andreja Rubljova jedno je od najznačajnijih prelomnih djela.

Arhitektura u Rusiji i Srbiji, pored bizantijskih stilova, upija i utjecaje sa Zapada (romanički i gotski stil). Slavenske crkve i manastiri (naprimjer Gračanica, Visoki Dečani, Kalenić) odlikovali su se naglašavanjem vertikalnosti, što je u ranijoj bizantijskoj umjetnosti bilo u potpunosti izostavljano. Međutim, središnji tlocrt crkava se nastavio. Na građevine iz Raške škole najviše utječe romanički tlocrt (npr. manastir Studenica), naglasak je također na boji i raznolikosti fasade. Dobar primjer su freske grčkih umjetnika koji su radili na dvoru srpskog vladara Stefana Uroša II ili u manastiru Gračanica. Bizantijski utjecaj pojavio se i u svim aspektima života (odjeća, naslovi). Najnaprednija faza srpsko-bizantijske umjetnosti ostvarena je tokom vladavine despota Stefana Lazarevića.

Freska je igrala važnu ulogu u srednjovjekovnoj Srbiji. Starije freske obuhvatale su radove u manastiru Studenica (1170) i ​​Sopoćanima (oko 1265). Grčki slikari su ovdje oponašali klasične drevne freske. Slike iz kasnijeg perioda (za vrijeme dinastije Paleolog) ponovo su imale konzervativniji hrišćanski karakter (Ohrid, Gračanica). Relativno visokokvalitetna djela srpskih majstora iz 14. vijeka i prve polovine 15. vijeka u Moravskoj školi mogu se naći u manastirima Kalenić ili Manasiji.

Bizantijska tradicija u jugoistočnoj Evropi nastavila se i pod osmanskom vlašću, iako su neke vrste umjetnosti preživjele samo u relativno malom obimu. Na Kreti je regionalni "postbizantijski" stil Kretske škole ponovo razvijen pod pokroviteljstvom Venecije. Pisanje (tj. slikanje) ikona ne mijenja se bitno, već se umjetnici pridržavaju tradicije bizantijske umjetnosti.[36]

Baština i utjecaj

uredi
 
Bazilika sv. Marka u Veneciji jedan je od važnih primjera utjecaja bizantijske umjetnosti i arhitekture izvan Bizantije.

Sjaj bizantijske umjetnosti uvijek je bio u mislima srednjovjekovnih zapadnih umjetnika i pokrovitelja, a mnogi od najvažnijih pokreta iz tog periodu bili su svjesni pokušaji da se putem umjetnosti stane uz klasičnu rimsku i savremenu bizantijsku umjetnost. To se posebno odnosilo na carsku karolinšku i otonsku umjetnost. Luksuzni proizvodi iz Bizantijskog Carstva bili su visoko cijenjeni i dostigli su, čak i do kraljevskog pokopa u anglosaksonskom Sutton Hoo-u u Suffolku 620-ih, koji sadrži nekoliko srebrnjaka. Bizantijska svila bila je posebno cijenjena, a velike količine podijeljene su kao diplomatski pokloni iz Konstantinopolja. Postoje zapisi o bizantijskim umjetnicima koji su radili na Zapadu, posebno tokom razdoblja ikonoklazma, a čini se da su neka djela, poput freski u Castelseprio-u i minijatura u Bečkim krunidbenim evanđeljima, proizvedena od strane bizantijskih umjetnika.[37] Bizantijski slikari sačuvali su i prenijeli na zapad antičku tehniku i oblik slikanja na panelima. Ovo je medij u kojem se pojavilo i razvilo moderno slikarstvo počevši od Massaccia do Paul Cézannea. Da nije bilo prijenosa helenističkih panoa u bizantijski ikonopis i prijenosa ove umjetničke forme na Zapad, glavno sredstvo zapadnjačkog slikarskog razvoja ne bi postojalo ili bi rana renesansa u Italiji (quattrocento) nastala znatno kasnije. Još od vremena Karla Velikog bizantijski paneli su donijeti na Zapad.[38] Bizantijski carevi slali su grupe mozaičara kao diplomatske geste u Italiju, gdje su često obučavali lokalno stanovništvo da nastave svoj posao u stilu pod velikim utjecajem Bizantije. Venecija i Normanska Sicilija bili su posebna središta bizantijskog utjecaja.[37] Venecijanska umjetnost i kultura u cjelini bile su duboko zasićene bizantijskim duhom, pa čak i do mnogo kasnijeg datuma bizantijski elementi uočljivi su u venecijanskom slikarstvu u djelima umjetnika poput Jacopo Bellinija. Čitava grupa panoa na kojima su uglavnom bile naslikane Madona, potječu od 15. vijeka nadalje i koji su naslikani u Veneciji ili susjedstvu predstavljaju konačni ishod bizantijskog utjecaja.[4] Najraniji sačuvani panoi na Zapadu bili su stilski pod velikim utjecajem savremenih bizantijskih ikona, sve dok se u Italiji za vrijeme trečenta nije počeo razvijati prepoznatljiv zapadnjački stil. Tradicionalna i još uvijek utjecajna historija umjetnosti Giorgio Vasarija i druge priče o zapadnjačkom slikarstvu započinje kroz pomak Cimabuea, a zatim i Giotto di Bondonea iz okvira bizantijske tradicije. Bizantijski umjetnički utjecaj na Evropu bio je u naglom padu do 14. vijeka, ako ne i ranije, uprkos kontinuiranoj važnosti iseljenika (bizantijskih učenjaka u renesansi) u drugim evropskim područjima.

 
Mozaici u džamiji Kupola na stijeni u Jerusalemu pokazuju utjecaje bizantijskih dizajna.

Islamska umjetnost započela je s umjetnicima i zanatlijama koji su se uglavnom školovali u bizantijskim stilovima, i premda je figurativni sadržaj bio znatno smanjen, bizantijski dekorativni stilovi i dalje su imali veliki utjecaj na islamsku umjetnost, a bizantijski umjetnici neko vrijeme bili su pozivani prilikom izrade važnih umjetničkih i arhitektonskih djela, a posebno mozaika.

Pravilno definisana bizantijska era završila se padom Konstantinopolja pod vlast Osmanlija]] 1453. godine. Međutim, do tada je bizantijska kulturna baština bila široko rasprostranjena, nošena širenjem pravoslavnog hrišćanstva, u Bugarsku, Srbiju, Rumuniju i, što je najvažnije, Rusiju, koja je postala središte pravoslavnog svijeta nakon osmanskog osvajanja Balkana. Čak i pod osmanskom vlašću, bizantijske tradicije u slikanju ikona i drugim umjetnostima malog opsega opstale su, posebno na Kreti i Rodosu pod vlašću Venecije. Tu je postbizantijski stil pod rastućim zapadnim utjecajem opstao naredna dva vijeka, stvarajući umjetnike među kojima je i El Greco čiji je trening bio u Kretskoj školi, koja je bila najenergičnija postbizantijska škola i koja je izvozila veliki broj ikona u Evropu. Spremnost Kretske škole da prihvati zapadni utjecaj bila je netipična, jer je u većini postbizantijskog svijeta ova umjetnička tradicija predstavljala "instrument etničke kohezivnosti, te postala asertivno konzervativna tokom turkokratije" (perioda osmanske vladavine).[37]

Rusko slikanje ikona započelo je u potpunosti usvajanjem i oponašanjem bizantijske umjetnosti, kao i umjetnosti drugih pravoslavnih naroda. Ostalo je izuzetno konzervativno u ikonografiji, iako je njen stil slikanja razvio posebne karakteristike, među kojima i utjecaje zapadnjačke umjetnosti nakon renesanse. Sve istočno-pravoslavne crkve ostale su veoma zaštitničke prema svojoj tradiciji u pogledu oblika i sadržaja slika, a naprimjer, moderni pravoslavni prikazi Rođenja Hristovog sadržajem se malo razlikuju od onih razvijenih u 6. vijeku.

Iako je istina da je kod velike većine sačuvanih umjetničkih djela korištena religiozna tematika, to je mogao biti rezultat odabira u tada nastupajućim vijekovima, jer se u bizantijskim izvorima obilno spominju svjetovne umjetnosti, a paganski su se predmeti s klasičnom ikonografijom nastavili stvarati dobrano u 10. vijek i poslije. Koristeći svijetlo kamenje, zlatne mozaike, živahne zidne slike, zamršeno rezbarenu slonovaču i dragocjene metale općenito, bizantijski umjetnici uljepšali su sve, od zgrada do knjiga, a njihova najveća i najvjernija ostavština nesumnjivo su ikone, koje i dalje ukrašavaju hrišćanske crkve širom svijeta.[23]

Utjecaji na bizantijsku umjetnost i njene karakteristike

uredi
 
Atinska škola je remek djelo italijanskog renesansnog slikara Raffaella Santija. Raffaello je u ovoj freski naslikao matematičare i filozofe iz perioda antičke Grčke, koji su imali veliki utjecaj na bizantijsku umjetnost.

Bizantijsko Carstvo je u mnogim aspektima bilo mnogo više grčko nego rimsko, a helenistička umjetnost i dalje je bila utjecajna, posebno ideja naturalizma. Istovremeno, geografski opseg carstva imao je svoje implikacije na umjetnost,[39] koja se gotovo u potpunosti bavi religijskim izražavanjem i bezličnim prevođenjem pažljivo kontrolirane crkvene teologije u umjetničke termine. Njeni oblici u arhitekturi i slikarstvu koji su izrasli iz crkvene teologije ostali su jednoliki i anonimni, usavršeni u okviru krute tradicije, a ne različiti prema ličnom hiru. Rezultat svega ovoga bila je prefinjenost stila i duhovnost izražavanja rijetko dostignuta u zapadnoj umjetnosti. U poređenju sa srednjovjekovnom umjetnošću u zapadnoj Evropi, odsustvo monumentalne skulpture i rijetkost upotrebe arhitektonske skulpture (sa izuzetkom ranog perioda) svakako spada u red glavnih osobina bizantijske srednjovjekovne umjetnosti. Ovo odsustvo je utoliko iznenađujuće zbog činjenice da imamo posla s umjetnošću onih istih Grka koji su nekoliko vijekova ranije bili vajari prije svega.[40] Bizantijska crkva nikada se nije izjasnila nijednom službenom uredbom protiv statua i sigurno joj se ne može pripisati odsustvo plastičnih figuracijskih djela od važnosti u srednjem vijeku. Bizantijski umjetnici nastavili su daleko duže od Zapada da prakticiraju određeni oblik izrade statua (približno do 800), kao naprimjer isklesane likove careva. Vjerovatno je pokret ikonoboraca započet 726. bio koban za bizantijsko kiparstvo, jer je nakon ponovnog pokretanja izrade figurativnih slika 843. kiparstvu nije bilo mjesta i jedini oblik plastičnih figuracijskih djela koji je nastavljen da se upražnjava bili su bareljefi s malim figurama i čisto ukrasne skulpture.[31]

Središnji, radijalni crkveni arhitektonski plan, koji je bio usvojen u najvećem dijelu Bizantijskog Carstva odgovarao je hijerarhijskom pogledu na svemir koji je naglašavala istočna pravoslavna crkva. Ovo gledište jasno je prikazano u ikonografskoj shemi crkvene umjetnosti, izloženoj na freskama ili, češće, mozaicima, koji su prekrivali unutrašnjost kupola, zidova i svodova crkava u potpunoj mješavini arhitektonskog i slikovnog izraza. Na vrhu središnje kupole nalazio se lik Hrista Pantokratora (vladara svemira). Ispod njega, obično oko dna kupole, nalazili su se anđeli i arhanđeli, a na zidovima i likovi svetaca. Djevica Marija često je bila naslikana visoko u polukupoli koja pokriva jedan od četiri radijalna kraka. Najniža razina bila je rezervisana za vjernike. Čitava crkva je tako formirala mikrokosmos svemira. Ikonografska shema odražavala je i liturgiju: narativni prizori iz života Hrista i Bogorodice, umjesto da budu postavljeni hronološkim redom duž zidova (kao u zapadnim crkvama), izabrani su zbog svog značaja kao prilike za blagdane i postavljeni su duž crkvenih zidova prema njihovom teološkom značaju.[40] U usporedbi s religioznom umjetnošću, svjetovna umjetnost bila je daleko manje zastupljena, gdje je primjetan mnogo manji broj umjetničkih djela, manji opseg ovih djela, manje tehničke raznolikosti i primjetni pad u odnosu na najraniji bizantijski period kada je uloga sekularne umjetnosti bila važnija nego u bilo koje drugo vrijeme tokom srednjeg vijeka. Važne ideje koje su bile čvrsto usidrene u bizantijskoj svijesti, te stimulirale njihove umjetničke aktivnosti i utjecale na veliki broj njihovih umjetničkih djela tokom srednjeg vijeka proizašle su iz jezika, književnosti, nauke i umjetnosti klasične Grčke. U intelektualnim krugovima Konstantinopolja sve što je dolazilo od starih Grka bilo je cijenjeno i oponašano, a taj "arheološki" trend postao je još rašireniji od 9. vijeka nadalje. Bizantinci su tako sačuvali od zaborava naslijeđe prošlosti, te istovremeno ukus za ljepotu i određena temeljna pravila klasične estetike. Crkva je sa svoje strane postavila uske granice ovom izlivu hrišćanskog humanizma. Ovo je bio jedan od nepromjenljivih faktora srednjovjekovne bizantijske umjetnosti i izvor nadahnuća koji su grčki umjetnici iz tog razdoblja znali kultivirati sistematski i sa većim razumijevanjem od njihovih kolega zapadnjačkih umjetnika.[31]

Bizantijska umjetnost u savremenoj kulturi

uredi

Reference

uredi
  1. ^ a b c d Heaven on Earth, Art and the Church in Byzantium, Linda Safran, izdavač The Pensylvania State University Press, 1998. godine, ISBN 0-271-01669-8 str. 2-19
  2. ^ Byzantine Art and Architecture, an Introduction, Lyn Rodley, izdavač Cambridge University Press, 1994. godine, ISBN 0-521-35440-4, str. 8-78
  3. ^ a b c d History of Art, Horst Waldemar Janson, izdavač Harry N. Abrams u New York City, prvo izdanje objavljeno 1962. godine, ISBN 0-13-389270-0, str 157-183
  4. ^ a b c d Art of the Byzantine Era, David Talbot Rice, izdavač Frederick A. Praeger Inc. New York City 1963. godine, Kongresna biblioteka SAD-a pod brojem 63-16444, str. 9-15, 186
  5. ^ a b Byzantine Art, Robin Cormack, Oxford University Press, objavljena 2000., ISBN 0-19-284211-0, str. 3-15, 20-35, 192
  6. ^ "Byzantine Art from 330 - 1453". scholastic.com. Arhivirano s originala, 14. 10. 2017. Pristupljeno 4. 12. 2016.
  7. ^ a b c The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, Helen C. Evans, William D. Wixom. Izdavač, Metropolitan Museum of Art, New York City, drugo izdanje, 1997. godine, str. 21 ISBN 0-87099-777-7
  8. ^ Likeness and Presence: A History of the Image Before the Era of Art, Hans Belting, Edmund Jephcott, u izdanju Chicago University Press, Chicago, 1994. godine, ISBN 9780226042152
  9. ^ a b c d e f g Art History, Marylin Stokstad, prvo izdanje od strane Harry N. Abrams, Inc., New York City, 1995. godine, ISBN 0-8109-1991-5, str. 1-608
  10. ^ Art Through the Ages, Horst De La Croix, Richard G. Tansey, Diane Kirkpatrick, prvo izdanje od strane Yale University, 1926. godine, Kongresna biblioteka SAD-a pod brojem 90-83735, ISBN 0-15-503769-2, str. 269
  11. ^ "Christian Art (Byzantine Era)". visual-arts-cork.com. Pristupljeno 3. 12. 2019.
  12. ^ Early Christian and Byzantine Art, John Lowden, prvo izdanje od strane Phaidon Press Limited, London, 1997. godine, ISBN 0-7148-3168-9, str. 1-424
  13. ^ Byzantine Aspects of Italy, Daniel Crena De Iongh, W. W. Norton @ Co. Inc. New York City, prvo izdanje iz 1967. godine, Library of Congress, Catalog Card No. 67-19211, str. 1-183
  14. ^ "Zlatno doba Bizantijske umjetnosti: crkve u Ravenni - Sant'Apollinare Nuovo, Sant'Apollinare in Classe i Bazilika svetog Vitalea". arsartisticadventureofmankind.wordpress.com. Pristupljeno 20. 3. 2018.
  15. ^ Deichmann, Friedrich Wilhelm (1969). Ravenna: Hauptstadt des spätantiken Abendlandes. Wiesbaden: Franz Steiner. ISBN 9783515020053.
  16. ^ "Bizantijska umjetnost i arhitektura". the arthistory.org. Pristupljeno 11. 12. 2020.
  17. ^ Byzantium: Faith and Power (1261 - 1557), The Metropolitan Museum of Art, New York, Yale University Press, New Haven and London, Prvo izdanje 2004. godine, str. 95-103 ISBN 1-58839-113-2
  18. ^ Haldon, John (1997) [1990]. Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture. Cambridge: Cambridge University Press.
  19. ^ a b c d e "What Was The 7th Century Crisis?". byzconf.org. Arhivirano s originala, 9. 5. 2021. Pristupljeno 9. 4. 2020.
  20. ^ Brubaker, L. (2004). "Elites and Patronage in Early Byzantium: The Evidence from Hagios Demetrios in Thessalonike". In Haldon, John; et al. (eds.). The Byzantine and Early Islamic Near East: Elites Old and New. Princeton: Princeton University Press. str. 63‒90.
  21. ^ Barber, C. (1991). "The Koimesis Church, Nicaea: The Limits of Representation on the Eve of Iconoclasm". Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik. 41: str. 43‒60.
  22. ^ Matthiae, Guglielmo (1987). Pittura romana del medioevo. Rome: Fratelli Palombi. ISBN 9788876212345.
  23. ^ a b "Bizantijska umjetnost". ancient.eu. Pristupljeno 9. 4. 2020.
  24. ^ Creswell, Keppel A.C. (1969). Early Muslim Architecture. New York: Clarendon Press., Flood, Finbarr Barry (2001). The Great Mosque of Damascus: Studies on the Making of an Umayyad Visual Culture. Leiden: Brill.
  25. ^ Leader, R. (2000). "The David Plates Revisited: Transforming the Secular in Early Byzantium". Art Bulletin. 82 (3): 407‒427. doi:10.2307/3051395. JSTOR 3051395.
  26. ^ Leroy, Jules (1964). Les manuscrits syriaques à peintures conservés dans les bibliothèques d'Europe et d'Orient; contribution à l'étude de l'iconographie des Églises de langue syriaque. Paris: Librairie orientaliste P. Geuthner.
  27. ^ Nordenfalk, Carl (1938). Die spätantiken Kanontafeln. Göteborg: O. Isacsons boktryckeri
  28. ^ Brubaker, L. (1998). "Icons before iconoclasm?, Morfologie sociali e culturali in europa fra tarda antichita e alto medioevo". Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi Sull' Alto Medioevo. 45: 1215‒1254.
  29. ^ a b Bryer, A.; Herrin, Judith, eds. (1977). Iconoclasm: Papers Given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, March 1975. Birmingham: Center for Byzantine Studies. ISBN 9780704402263.
  30. ^ Stein, D. (1980). Der Beginn des byzantinischen Bilderstreites und seine Entwicklung bis in die 40er Jahre des 8. Jahrhunderts. Munich: Institut für Byzantinistik und Neugriechische Philologie der Universität.
  31. ^ a b c Grabar, André (1984). L'iconoclasme byzantin: Le dossier archéologique (2nd ed.). Paris: Flammarion. ISBN 9782080126030.
  32. ^ Wright, D. H. (1985). "The Date of the Vatican Illuminated Handy Tables of Ptolemy and of its Early Additions". Byzantinische Zeitschrift. 78 (2): 355‒362. doi:10.1515/byzs.1985.78.2.355.
  33. ^ Peschlow, Urs (1977). Die Irenenkirche in Istanbul. Tübingen: E. Wasmuth.
  34. ^ Theocharidou, K. (1988). The Architecture of Hagia Sophia, Thessaloniki, from its Erection up to the Turkish Conquest. Oxford: Oxford University Press.
  35. ^ "Bizantijum od 330 - 1453 godine". metmuseum.org. Pristupljeno 25. 1. 2021.
  36. ^ ZÁSTĚROVÁ, Bohumila, a kol. Historija Bizantije, Prvi tom, Prag: Academia, 1992., ISBN 80-200-0454-8. str. 423 – 424.
  37. ^ a b c Kessler, Herbert L. (1988). "On the State of Medieval Art History". The Art Bulletin. 70 (2): str. 166–187. doi:10.1080/00043079.1988.10788561. JSTOR 3051115.
  38. ^ Byzantine Art and the West, Otto Demus, New York University Press, prvo izdanje 1970. godine, ISBN 8147-0116-7 pogrešan ISBN, str. 205
  39. ^ "Bizantijska umjetnost". ancient.eu. Pristupljeno 24. 11. 2020.
  40. ^ a b "Umjetnost Bizantijskog Carstva". britannica.com. Pristupljeno 18. 10. 2020.
  41. ^ "Andrei Rublev: the best arthouse film of all time". theguardian.com. Pristupljeno 15. 6. 2016.

Literatura

uredi
  • Maas, M., ed. (2005). The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9781139826877.
  • Kitzinger, Ernst (1977). Byzantine Art in the Making: Main Lines of Stylistic Development in Mediterranean Art, 3rd‒7th Century. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0571111541.
  • Wright, David Herndon (2001). The Roman Vergil and the Origins of Medieval Book Design. Toronto: University of Toronto Press. ISBN 9780802048196.
  • Wright, David Herndon (1993). The Vatican Vergil: A Masterpiece of Late Antique Art. Berkeley: University of California Press. ISBN 9780520072404.

Vanjski linkovi

uredi
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Bizantijska_umjetnost&oldid=3629166"