Jugoistočna Evropa

Jugoistočna Evropa je geografska cjelina na jugoistoku evropskog kontinenta, a obuhvata skoro cijelo područje Balkanskog poluotoka, dio Panonske nizije, Vlašku niziju i djelove Karpata a neki autori u ovu regiju ubrajaju i Malu Aziju. Jugoistočna Evropa je termin novijeg datuma i javlja se kao neutralna geopolitička odrednica, nakon Hladnog rata i rata u bivšoj Jugoslaviji, koji je danas zamijenio naziv Balkan, zbog negativnog prizvuka.

Područje Jugoistočne Evrope čine sljedeće države:

Historija

Područje Jugoistočne Evrope je kroz historiju bilo mozaik suprostavljenih granica, nekoć velikih carstava (Zapadnog Rimskog Carstava i Bizantije, Osmanskog Carstva i Austrougarske Monarhije), te brojnih kneževina, kraljevina i pokrajina, danas republika. Jugoistočna Evropa je pored toga bila i mjesto raskršća civilizacija srednjoevropske, istočnoevropske i orjentalne, te religija, rimokatoličke i pravoslavne crkve, kao kršćanstva i islama.

Za vrijeme Hladnog rata ovo područje je također bilo pod snažnim utjecajem suprostavljenih blokova, ali je stabilnost održavala neutralnost Jugoslavije. Nakon pada komunizma, prostor bivše Jugoslavije obilježili su ratovi i izolacija, ali danas se region približava evropskim integracijama.

Geografija

Reljef Balkana i Jugoistočne Evrope

U geografskom pogledu područje Jugoistočne Evrope je ograničeno sa zapada Jadranskim i Jonskim morem, sa juga i jugostoka Sredozemnim i Egejskim morem i sa istoka Mramornim i Crnim morem, uključujući moreuze Bosfor i Dardaneli. Prema sjeveru granica nije jasno određena te obuhvata deltu Dunava, Karpate i Panonsku niziju, a završava se Istarskim poluostrvom. U pogledu reljefa, područje Jugoistočne Evrope je uglavnom planinsko, ispresjecano mnogobrojnim dolinama rijeka, kotlinama i kraškim poljima. Idući od zapada ka istoku protežu se planinski lanci Dinaridi, Šar planina, Pindus, planina Balkan i Karpati. Između Dinarskog i Šarsko-pindskog gorja na zapadu te Karpata i Stare planine (Balkana) na istoku prostiru se Rodopi po nastanku mnogo stariji, od ostalih planinskih masiva. Najviši vrh je Musala u Bugarskoj (2925 m), a najniža tačka je u delta Dunava.

Hidrografija

Jugoistočna Evropa je sa zapada, juga i istoka ograničena morima, te putem Sredozemnog mora ostvaruje kontakt sa svjetskim pomorskim pravcima. To je uslovilo i nastanak brojnih luka, od kojih su najprometnije Rijeka i Ploče u Hrvatskoj, Bar u Crnoj Gori, Drač u Albaniji, Pirej i Solun u Grčkoj , Istanbul u Turskoj , Varna i Burgas u Bugarskoj i Konstanca u Rumuniji. Veoma značajni su i moreuzi Bosfor i Dardaneli zbog strateškog položaja između Crnog mora i Sredozemlja. Kopnene vode najvećim dijelom pripadaju crnomorskom slivu, zatim egejskom i jadransko-jonskom slivu. U crnomorskom slivu najznačajnija je rijeka Dunav, koja povezuje Srednju Evropu sa Crnim morem a i ima razvijenu saobraćajnu mrežu. Glavne pritoke Drava su: Drava, Sava (uključujući i bosanskohercegovačke rijeke Unu, Vrbas, Bosnu i Drinu)), Tisa, Morava i Olta. U jadranskom slivu najznačajnija je rijeka Neretva u BiH i Hrvatskoj, te Aspro u Grčkoj, dok su najznačajnije rijeke koje pripadaju egejskom slivu Vardar, Struma i Marica. Od jezera treba pomenuti Ohridsko jezero, Prespansko jezero i Skadarsko jezero.

Klima

Klima Jugoistočne Evrope je vrlo raznovrsna i uglavnom zavisi od reljefa i položaja određenog područja. Uz obale mora klima je sredozemna čiji utjecaji dolinama većih rijeka prodiru i sjevernije. Na planinama je zastupljena planinska klima, dok je u dolinama umjerenokontinentalna, a i kotlinama subplaninska klima. Idući prema sjeveru klima postaje izrazito kontinentalna. Prosječna januarska temperatura je -5 °C, a prosječna julska temperatura je oko +20 °C, a u planinskim predjelima oko +15 °C. Najviša temperatura je zabilježena u Trikkali u Grčkoj +41,6 °C, a najniža u Plovdivu u Bugarskoj -25 °C. Idući od zapada ka istoku slabe atlanski utjecaji, te se smanjuje količina padavina. Na zapadu prosječne godišnje padavine su od 1000 – 1500 mm, u planinskim predjelima oko 500–750 mm, a na istoku uz Crno more svega 300 – 500 mm. Najviše padavina imaju Crkvice u Hrvatskoj, na južnom Jadranu sa 5317 mm godišnje.

Vegetacija

U skladu sa klimatskim uslovima, formirali su se i vegetacioni pojasevi. Uz sredozemno primorje uglavnom je zastupljeno mediteransko rastinje, koje je zimzeleno i zaštićeno od prevelikog isparavanja. Idući ka sjeveru vegetacija postepeno prelazi u listopadne šume, dok u višim planinskim predjelima zamjenjuju ih četinarske i bukove šume. Iznad 2000 metara nadmorske visine zastupljeno je planinsko rastinje. Dalje prema sjeveru kako opada nadmorska visina četinarske šume polahko smjenjuju listopadne šume, koje u Panonskoj niziji postupno na nekim mjestima prelaze u stepu.

Resursi

Jugoistočna Evropa nije toliko bogata prirodnim resursima, ali ima ponegdje većih nalazišta ruda, nafte i zemnog gasa, područje je s druge strane bogato šumama tako da drvo predstavlja značajnu izvozu sirovinu. Među sirovinama je najviše metalne rude. Željezo je rijetko, ali neke zemlje, npr. Bosna i Hercegovina, imaju znatne količine bakra, cinka, kalaja, hroma, mangana, magnezita i boksita, a neki se metali i izvoze. U Srbiji se nalaze brojna nalazišta srebra, zlata, magnezija, bakra, pirita i cinka, dok na Kosovu se nalaze od svjetskog značaja nalazišta olova, bizmuta i cinka, posebno u rudniku Trepča. U Dalmaciji, Hercegovini i Crnoj Gori ima dosta nalazišta boksita što je uslovilo razvoj aluminijske industrije. U Albaniji ima nešto nalazišta hroma, dok je Grčka veoma siromašna rudama. Bugarska i Rumunija su prilično bogate rudama naftom, crnim i smeđim ugljom, te olovnom, cinkovom, bakrenom, željeznom, hromnom i manganovom rudom, a u Rumuniji ima i nešto zlatne i srebrene rude. Energetski izvori su rijetki, ima uglja, pogotovo u Bugarskoj, Srbiji i Bosni, a najraširenija su nalazišta lignita. Nafta je rijetka, iako postoje mala ležišta u Srbiji, Albaniji i Hrvatskoj, te nešto veće zalihe u Bugarskoj i Rumuniji. Zbog visokog hidroenergetskog potencijala planinskih rijeka izgrađene su brojne hidroelektrane. Prisustvo ruda uslovilo je razvoj crne i obojene metalurgije, što je dovelo i do razvoja kovne industrije i mašinogradnje, te elektroindustrije. U Hrvatskoj i Grčkoj razvijena je i brodogrdanja. U cijelom regionu je dobro razvijena hemijska i farmaceutska industrija. Od lahke industrije najrazvijenija je prehrambena i tekstilna industrija, te industrija kože i obuće, duhanska industrija i industrija drveta i celuloze, kao i proizvodnja namještaja.

U poljoprivredi i dalje je zaposlen najveći broj stanovništa. Tlo je općenito loše, osim u ravnicama i dolinama rijeka, gdje su prirodna trava, plodna zemlja i ugodna klima pogodni za razvoj poljoprivrede. Najčešće se gaje krompir, kukuruz, pšenica i raž, brojne povrtlarske kulture, a od voća jabuke, kruške i šlijive. U stočarstvu uglavnom se uzgajaju krave i svinje, a u višim predjelima ovce i koze, a razvijeno je i peradarstvo. U planinama je uglavnom razvijeno ekstenzivni stočarstvo i nešto povrtlarstva. U sredozemnom primorju zemljoradnja je slabo razvijena zbog planina, krševitog terena, vrućih ljeta i loše zemlje, što pogoduje samo nekim poljoprivrednim kulturama maslinama i vinovoj lozi, agrumima, smokvi i breskvi. U područjima gdje slabe utjecaji sredozemne klime uspjeva duhan, a Makedoniji i Grčkoj se gaje riža i mak, dok se u Bugarskoj uzgajaju ruže od kojih se pravi ružino ulje. U Panonskoj niziji se uglavnom uzgajaju žitarice i industrijsko bilje suncokret i šećerna repa. U Jugoistočnoj Evropi razvijen je ribolov u zemljama koje izlaze na more, ali i ribogojstvo u unutrašnjosti. Šume ima dosta u Bosni, Srbiji i Bugarskoj, ali drvo danas uglavnom predstavlja izvoznu sirovinu. Danas se najviše razvijaju trgovina i uslužne djelatnosti, a turizam je naručito razvijen u Hrvatskoj i Grčkoj, ali i ostale zemlje ostvaruju značajne pomake. Za vrijeme komunizma planskom privredom u zemljama regiona, sem Grčke su izgrađeni mnogobrojni industrijski kompleksi, koji su danas izvor velikih socijalnih problema, zbog njihove neprofitabilnosti u uslovima tržišne ekonomije. Također i rat u bivšoj Jugoslaviji je nanio teška materijalna razaranja, što se negativno odrazilo i na privredu te dovelo do njene stagnacije. Danas je region i dalje u procesu tranzicije, te je ekonomska situacija još uvijek loša. Na ekonomskoj stabilizaciji dosta radi i Evropska unija, te je nedavno učinjeno proširenje CFTE, tako da su učinjeni prvi koraci u liberalizaciji ekonomskog prostora. I pored ulaska u EU, Bugarska i Rumunija u ekonomskom pogledu nisu u ništa boljem položaju u odnosu na regiju.

Demografija

Etnička karta Jugoistočne Evrope

Kroz historiju područje Jugoistočne Evrope naseljavali su brojni narodi: Iliri, Tračani, Dačani, Kelti, Grci, Rimljani, Slaveni, Ugari, Turci i Austrijanci. Svaki od tih naroda je otavio ponešto iza sebe. Tako da danas na području Jugoistočne Evrope su konstituisane sljedeće nacije:

Grci (10.8 miliona)
Turci (9.2 miliona u evropskom dijelu Turske)
Srbi (8.5 miliona)
Bugari (7 miliona)
Albanci (6 miliona, od čega oko 3.3 miliona u Albaniji)
Bošnjaci (2.4 miliona)
Makedonci (1.9 miliona)
Hrvati (4.5 miliona)
Rumuni (22 miliona)
Slovenci (1.9 miliona)

Glavne religije su kršćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo) i islam.

Pravoslavlje prevladava u ovim državama:

Bugarska
Crna Gora
Grčka
Rumunija
Srbija

Katoličanstvo prevladava u ovim državama:

Hrvatska
Slovenija

Islam prevladava u ovim državama:

Albanija
Kosovo
Turska

Države s izraženom mješavinom vjera:

Bosna i Hercegovina: islam, pravoslavlje, katoličanstvo
Kipar (ostrvo): pravoslavlje i islam. Grci su uglavnom pravoslavci (70-72% ostrva), Turci su uglavnom muslimani (28-30% ostrva).
Makedonija: Makedonci su uglavnom pravoslavci, Albanci su uglavnom muslimani.

Makedonija ima velik broj Albanaca. Sjeverna Grčka i jugozapadna Bugarska imaju makedonsku manjinu. Tračka (pokrajina u istočnoj Grčkoj) ima muslimansku manjinu. Grčka ima albansku manjinu, koja se uglavnom sastoji od Albanaca koji su se doselili u 1990im, i pravoslavnu grupu zvanu Arvaniti, koja se naselila u Grčkoj tokom srednjeg vijeka. Južna Albanija ima grčku pravoslavnu manjinu u pokrajini Sjeverni Epir.

Mnoge balkanske zemlje imaju velik broj ateista zbog pola vijeka komunizma.

Prošlo desetljeće obilježile su i brojne migracije usljed ratnih sukoba, unutar pojedinih državama, ali i prema Zapadnoj Evropi i Americi.

Također pogledajte

Balkan

Vanjski linkovi

Jugoistočna Evropa na Wikimedia Commonsu