Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
Na području koje je 1941. pripadalo Kraljevini Jugoslaviji, kao i na područjima s južnoslavenskim stanovništvom koja su bila u sastavu Italije (Istra, Rijeka, Kvarner i Zadar) te nakon rata pripojena Drugoj Jugoslaviji, razvio se 1941-1945. Narodnooslobodilački rat, uz učešće širih slojeva stanovništva, a na poticaj i pod kontrolom Komunističke partije Jugoslavije. Rat je odnio brojne žrtve, ali je donio pobjedu antifašističkim snagama.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Pojam narodnooslobodilački rat odnosi se na borbu protiv stranih zavojevača i za društvenu preobrazbu u nekim zemljama Evrope i Azije tokom Drugog svjetskog rata (uključujući i Jugoslaviju), te na antikolonijalnu borbu naroda Azije i Afrike nakon toga. Odnosi se na borbu koja nije uperena samo protiv stranih zavojevača, nego istovremeno stremi bitnom društvenom i političkom preobražaju (revoluciji), te tokom borbe gradi svoje paralelne organe vlasti.
U slučaju Jugoslavije, KPJ, iako je svoje namjere iz taktičkih razloga često prikrivala, od početka ustanka imala je za cilj ne samo borbu protiv okupatora i njegovih domaćih pomagača (tzv. kvislinzi i kolaboracionisti), nego i osvajanje političke vlasti i socijalističku revoluciju u skladu sa komunističkom ideologijom, koju su prihvaćale stranke članice Komunističke internacionale. U vrijeme Socijalističke Jugoslavije, termin "narodnooslobodilački rat" imao je naravno apriorno pozitivno značenje, a socijalistička revolucija smatrala se epohalnim historijskiskim napredkom. Objektivno, možemo govoriti o historijskim dešavanjima koja nazivamo "Narodnooslobodilački rat" (NOR) za vrijeme Drugog svjetskog rata, te socijalistička revolucija za vrijeme rata i poslije njega.
Iako većina svjetskih i domaćih historičara smatra Narodnooslobodilačku borbu jednom od najvećih borbi Drugog svjetskog rata, neonacistički, ustaški, četnički i slični pokreti je često pokušavaju ocrniti i prikazati kao negativnu.
Terminologija
urediKomunistička partija Jugoslavije koristila je termin Narodnooslobodilački rat od početka ustanka, 1941. Pojam Narodnoslobodilačka borba uglavnom se koristio kao sinonim; Borci NOR-a nazivaju se općim imenom partizani. Često se koristila proširena sintagma Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija.
Hronologija
uredi1941.
urediAprilski rat i okupacija
urediNapad na Kraljevinu Jugoslaviju počeo je bez objave rata 6.4.1941. godine, bombardovanjem Beograda i opštim napadom sa teritorija svih susjednih zemalja (izuzev Grčke). U dvanaestodnevom ratu oružane snage Kraljevine Jugoslavije su pretrpjele potun poraz. Kralj i Vlada su 15.4. pobjegli iz zemlje, a dva dana kasnije je potpisana kapitulacija.[6]
Jugoslavija je podijeljena na dvije interesne sfere, njemačku i italijansku, i na više okupacionih zona. Sloveniju su podijelili Italijani i Nijemci, i pripojili svojim matičnim državama. Italijani su dobili Kosovo i zapadni dio Makedonije, pripojili tzv. "Velikoj Albaniji" i formirali italijanski protektorat. NDH i Kraljevina Italija su potpisali ugovor 18. maja 1941. po kojem Italija je dobila gotovo cijelu Dalmaciju i to: područje Zadra, Šibenika, Splita, otoke Rab, Krk, Vis, Korčulu, Mljet i mnoge druge manje, zatim Boku kotorsku te dijelove Hrvatskog primorja i Gorskog kotara.[7] Područje današnje Crne Gore je takođe postalo italijanski protektorat. Bačku, Baranju i Međumurje dobili su Mađari. Bugari su dobili veći dio Makedonije i dio jugoistočne Srbije.
Odmah po ulasku njemačkih jedinica u Zagreb, 10.4.1941. godine, Slavko Kvaternik je, u ime ustaškog poglavnika Ante Pavelića, proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku, koja se prostirala na najvećem dijelu teritorije današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema.[8] Preostali dio Srbije je bio organizovan u tzv. državu sa generalom Milanom Nedićem na čelu.
Ustanci u okupiranoj Jugoslaviji
urediNa sednici Politbiroa CK KPJ održanoj 4. 7. 1941. u Beogradu, odlučeno je da se od sabotaža i diverzija pređe na opšti ustanak i da partizanski rat bude osnovna forma razvijanja ustanka. Na sastanku su pojedini članovi CK upućeni u razne krajeve zemlje radi pomoći u organizovanju i rukovođenju oružanom borbom.
- Srbija (7. juli) - oružani sukobi počeli su 7. jula, u Beloj Crkvi.
- Crna Gora (13. juli) - oružane akcije počele su 13. jula u kojima je za nekoliko dana oslobođen veći deo Crne Gore (izuzev gradova) i zarobljeno 4.000 italijanskih vojnika. Ovo je jedini ustanak u kojem su oružane borbe vođene protiv vojnih okupacionih snaga.[9]
- Slovenija (22. juli) - oružane akcije partizanskih četa otpočele su 22. jula u Gorenjskom i Štrajerskoj.
- Bosna i Hercegovina (27. juli) - Masovni ustanak otpočeo je 27. jula napadom i oslobođenjem Drvara, a ubrzo je obuhvatio Bosansku krajinu i čitavu BiH.[10][11] Oslobođeni su gradovi: Bosansko Grahovo, Glamoč, Mrkonjić Grad, Vlasenica, Srebrenica, Maglaj i dr.
- Hrvatska (27. juli) - Prva veća ustanička akcija izvedena je 27. jula napadom gerilskih odreda na Srb. U Hrvatskoj je 22. juna formiran i prvi partizanski odred u Jugoslaviji - Sisački NOP odred.
- Makedonija ([11. oktobar) - ustanak je kasnio zbog stava Metodija Šatorova da KPJ za Makedoniju priključi Bugarskoj KP. Poslije obrazovanja novog Pokrajinskog komiteta u toku augusta i septembra formirana su tri partizanska odreda. Napadom Prilepskog NOP odreda na Prilep, 11. oktobra, otpočeo je oružani ustanak.
1942.
urediDruga neprijateljska ofanziva
urediTokom Prve neprijateljske ofanzive u jesen 1941. godine, Njemačke snage su preuzele kontrolu na teritoriji zapadne Srbije. Radi obezbeđenja eksploatacije rudnog bogatstva u istočnoj Bosni, koje je bilo od značaja za njihovu ratnu privredu, Nijemci su krajem decembra 1941 koncentrisali 718 diviziju na prostoru Tuzla, Doboj, Zavidovići, Vareš, Sarajevo. Na to ih je primorala situacija u toj oblasti, gde je u to vrijeme, dejstvovalo šest partizanskih odreda (Romanijski, »Zvijezda«, Birčanski, Ozrenski, Majevički i Kalinovički — ukupno 6—7.000 boraca) koji su držali dosta prostranu slobodnu teritoriju sa mjestima: Rogatica, Sokolac, Han Pijesak, Vlasenica, Drinjača, Srebrenica, Bratunac i Olovo) i ugrožavali komunikacije, neprijateljske garnizone i industriske centre u dolinama Bosne i Spreče (Tuzla, Zenica, Vareš, Breza i Kakanj)
Slijedila je ofanziva protiv partizana u istočnoj Bosni od 15. januara do 23. februara 1942. godine, u jugoslavenskoj historiografiji poznata kao Druga neprijateljska ofanziva. Ove su operacije presjekle razvoj oružanog ustanka i u istočnoj Bosni i Hercegovini u kojima je pod pritiskom okupatorskih jedinica, značajno potpomognutih kvislinškim snagama (ustaše, četnici), došlo do raspada dobrovoljačkih i većine partizanskih jedinica, a oslobođena teritorija bila je reokupirana.[12]
Treća neprijateljska ofanziva
urediU periodu od 1. aprila do 10. maja 1942. u istočnoj Bosni, združene fašističke snage (Nijemci, Italijani, Ustaše) izvele su veliku protivustaničku akciju. Cilj operacije bio je uništenje svih pobunjenika na prostoru između Sarajeva i rijeke Drine u istočnoj Bosni. Operacija je izvedena pod nazivom Trio simbolizujući saradnju njemačkih, italijanskih i hrvatskih snaga. Pobunjenicima su naneseni teški gubici, te je među njima došlo do nepovratne podjele na velikosrpski nastrojene četnike i komunističke partizane.
Sredinom aprila 1942. njemačke okupacijske snage, uz pomoć ustaških i četničkih trupa u ukupnom broju od 40.000 vojnika, pokrenule su ofanzivu čiji je cilj bio uništiti partizanske snage od 4000 boraca na planini Kozari, koje su ugrožavale komunikacije Zagreb-Beograd, ali i prema Prijedoru i Banjaluci. Cilj njemačke ofanzive bilo je i civilno stanovništvo.[13] Oko Kozare je bio formiran neprijateljski obruč. Četvrtog jula, u jurišu se probilo oko 10.000 ljudi. Ofanziva je završila sredinom jula 1942. Tokom u Bitke na Kozari, stradao je veliki broj civilnog, uglavnom srpskog stanovništva, bilo tokom vojnih operacija ili u koncentracionom logoru Jasenovac.[14][15]
Pohod u Bosansku krajinu
urediRukvodstvo Narodnooslobodilačke borbe, koje je do 10. maja 1942, bilo u Foči, uspjelo je da formira nove jedinice: Treću proletersku sandžačku brigadu, Četvrtu i Petu proletersku crnogorsku brigadu i Hercegovački NOP odred.
Zajedno sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom, ove su jedinice iz rejona Zelengore, počevši od 24. juna 1942. godine, izvršile pokret u zapadnu Bosnu opštim pravcem Kalinovik-Prozor-Kupres - Livno - Bosanski Petrovac, izvodeći neprestana vojna dejstva. Početkom jula brigade su izvele veliku diverziju na pruzi između Hadžića i Konjica, savladale neprijateljske posade po stanicama, uništile važnija stanična postrojenja, razrušile prugu na više mjesta, kao i sve važnije mostove. Uništeno je i više desetina vagona i nekoliko lokomotiva.[16]
Tokom pohoda partizani su privremeno zauzimali: Konjic, Gornji Vakuf, Prozor, Livno, Tomislavgrad i vodili borbe za Donji Vakuf, Kupres. Krajem avgusta, jedinice preko Drvara stižu do Bosanskog Petrovca, a Vrhovni štab NOVJ se smješta u vagone voza na Oštrelju. Tu će uslijediti pripreme za napad na Bihać i osnivanje Bihaćke republike.
Bihaćka republika
urediPartizanske snage krajem 1942. zauzimaju Bihać koji postaje sjedište velikog teritorija pod njihovom kontrolom zvanog Bihaćka republika. Konsolidacija partizanskih snaga se nastavlja formiranjem većih jedinica kao što su divizije i korpusi, kao i održavanjem osnivačke skupštine AVNOJ-a koja je Narodnooslobodilačkoj borbi dala politički legitimitet.
1943.
urediČetvrta neprijateljska ofanziva
urediSavezničko iskrcavanje u sjevernoj Africi krajem 1942. uvjerilo je osovinske komandante u mogućnost savezničkoj iskrcavanja na Balkan, pa je zato odlučeno da se partizanske snage likvidiraju angažiranjem dodatnih vojnih resursa.
Prvi takav pokušaj je započeo u januaru 1943 i bio je poznat kao četvrta neprijateljska ofanziva. Njime je likvidirana Bihaćka republika, ali je gro partizanskih snaga uspio ne samo preživjeti, nego i u bitci na Neretvi nanijeti težak poraz četničkim snagama nakon koje one nisu predstavljale ozbiljan faktor u Hercegovini i Dalmaciji.
Peta neprijateljska ofanziva
urediOsovinske snage su daleko bolje pripremile petu neprijateljsku ofanzivu, u kojoj su uspjele opkoliti i gotovo uništiti partizanske snage.
Preživljavanje Tita i jezgre njegove vojske u bitci na Sutjesci se kasnije pokazao kao jedan od ključnih događaja rata. Samo nekoliko mjeseci kasnije došlo je do kapitulacije Italije. Partizanske snage su, porazivši prethodno četnike, bile prisutnije u italijanskim zonama od četnika, a i daleko bliže jadranskoj obali i lukama. Zbog toga su bile u prilici razoružati italijanske snage, a i stupiti u kontakt sa zapadnim saveznicima te kasnije od njih primati naoružanje, opremu i drugu pomoć.
ZAVNOBiH i AVNOJ
urediŠesta neprijateljska ofanziva
urediŠesta neprijateljska ofanziva ili zimske operacije 1943/1944 u centralnom dijelu Jugoslavije su popularni nazivi koji su se u SFR Jugoslaviji koristio za niz operacija koje su krajem 1943 poduzele osovinske snage s ciljem da unište partizanske snage na područjima na kojima su uspostavile uporišta nakon kapitulacije Italije. Taj naziv je obuhvatao sljedeće veće operacije:
- Operacija Kugelblitz ("Kuglasta munja"), istočna i centralna Bosna,
- Operacija Schneesturm ("Snježna oluja"), Sandžak i istočna Bosna
- Operacija Herbstgewitter ("Jesenje oluje"), južna Dalmacija.
1944. godina
urediSedma neprijateljska ofanziva
urediNjemačka vrhovna komanda je predpostavljala da bi do iskrcavanja savezničkih snaga moglo doći na jadranskoj obali, koje bi uz pomoć partizana ovladale većim dijelom tadašnje Jugoslavije, odakle bi nastupale prema Austriji i Njemačkoj. Zbog toga je u maju 1944. god. pokrenuta nova vojna akcije protiv Tita i Vrhovnog štaba, poznata kao Desant na Drvar. Njemačke snage jesu zauzele slobodnu teritoriju u zapadnoj Bosni, ali nisu ispunile postavljeni cilj — uništenje partizanskih centralnih štabova i ustanova.
1945. godina
urediKonačno oslobođanje Jugoslavije
urediOd jula do kraja 1944, na tlu Bosne i Hercegovine snage NOVJ zadržale su inicijativu i izvodile uspješna ofanzivna dejstva proširujući oslobođenu teritoriju. Definitivnim oslobođenjem 17. novembra 1944. godine, Tuzla je postala veoma značajan oslonac ratnih dejstava u konačnom oslobođenju.
Od 12. do 20. oktobra 1944. godine združene jedinice NOVJ i Crvene armije nanijele su njemačkim snagama težak poraz, oslobodile su Beograd, glavni grad Jugoslavije i veliki dio Srbije. Oslobođenjem Beograda okončana je 1287 dana duga njemačka okupacija glavnog grada Jugoslavije, što je bio uvod u borbe za konačno oslobođenje cjelokupne teritorije Jugoslavije od fašizma.[17] Beograd je po oslobođenju postao vojni, politički i administrativni centar i sjedište vlade nove, druge Jugoslavije.
Početkom 1945. godine, njemačke i kvislinške snage držale su Mostar, Sarajevo i dolinu reke Bosne, kuda su se povlačile jedinice njemačke Grupe armija E, te sjeverni deo BiH linijom Bijeljina, Doboj, Derventa, Banja Luka, Bosanski Novi, Bihać. U Mostarskoj operaciji, od 6. do 14. marta 1945. godine, jedinice Osmog korpusa i 29. hercegovačka divizija oslobodile su Nevesinje, Široki Brijeg, Mostar i Konjic. U drugoj polovini marta, oslobođen je Bihać, a 6. aprila Sarajevo. U borbama do 1. maja 1945, bila je oslobođena cjelokupna teritorija Bosne i Hercegovina.
U Sarajevu je od 26. do 28. aprila 1945. održano Treće zasedanje ZAVNOBiH-a na kojem je ZAVNOBiH proglašen Narodnom skupštinom i formirana prva vlada BiH.
Literatura
uredi- Zbornik NOR-a, tom XII - njemački dokumenti, knjiga 4, Vojnoistorijski institut, Beograd
NAREĐENJE KOMANDE 15. BRDSKOG ARMIJSKOG KORPUSA OD 25. MAJA 1944. PRVOM PUKU »BRANDENBURG« ZA DEBLOKIRANJE OPKOLJENOG 500. SS-PADOBRAN-SKOG BATALJONA U DRVARU, U OPERACIJI »RESELŠPRUNG«1
- DESANT NA DRVAR - Sedma neprijateljska ofanziva - Nihad Klinčević, prof, 2009
Reference
uredi- ^ Perica, Vjekoslav (2004). Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States. str. 96. ISBN 0195174291. Nepoznati parametar
|publish/er=zanemaren (pomoć) - ^ Tomasevich 2001, p. 255.
- ^ Vucinich, Wayne S. (1974). "Yugoslav Resistance in the Second World War: The Continued Debate". Reviews in European History. 1 (2): 274.
In September 1943, the total strength of the armed forces of the Independent State of Croatia (regular army and Ustashe militia) was about 262,000 officers and men.
Nepoznati parametar|month=zanemaren (pomoć) - ^ Tomasevich 1969, p. 120.
- ^ Feldgrau.com
- ^ "Enver Redžić: Bosnia and Herzegovina in the Second World War". Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ^ Vladimir Đuro Degan - Pravni aspekti i političke posljedice rimskih ugovora od 18. svibnja 1941. godine, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu, god. 45, 2/2008., str. 265.-278.
- ^ "BOSNA I HERCEGOVINA 1941: NOVI POGLEDI - Denis Bećirović, NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA I ISLAMSKA ZAJEDNICA U 1941. GODINI" (PDF). INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU Sarajevo, 2012 1. Arhivirano s originala (PDF), 17. 4. 2018. Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ^ Vojna enciklopedija (knjiga 5). Beograd 1975. godina
- ^ Ustanak u Drvaru
- ^ Ustanak u Drvaru i Srbu - HISTORIJA.BA
- ^ OD FORMIRANJA PRVE PROLETERSKE BRIGADE DO PRVOG ZASEDANJA AVNOJ-a - OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 1 -
- ^ "DRUGI KRAJIŠKI NARODNOOSLOBODILAČKI PARTIZANSKI (KOZARSKI) ODRED „MLADEN STOJANOVIĆ"" (PDF). Nacionalni park Kozara: IZDANO POVODOM PROSLAVE 40-GODIŠNJICE KOZARSKE EPOPEJE. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ Bosworth, R.J.B. (2009). The Oxford Handbook of Fascism. Oxford University Press. str. 431. ISBN 978-0-19-929131-1.
- ^ "Nacionalni park Kozara". Arhivirano s originala, 8. 3. 2018. Pristupljeno 4. 6. 2020.
- ^ POHOD GRUPE PROLETERSKIH I UDARNIH BRIGADA U BOSANSKU KRAJINU I BIHAĆKA OPERACIJA - OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 1 -
- ^ "Oslobođenje Beograda: Naši tragični, slavni i veliki dani". Arhivirano s originala, 3. 6. 2020. Pristupljeno 3. 6. 2020.