Banja Luka
Banja Luka[a] jest grad u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine, smješten na rijeci Vrbas. Po veličini je drugi grad u Bosni i Hercegovini. Upravno je središte Republike Srpske, te privredni i kulturni centar ovog dijela Bosanske krajine. Prema popisu stanovništva iz 2013. godine na teritoriji grada Banja Luka popisano je 185.042 stanovnika.[3][4]
Banja Luka | |
|---|---|
Grad | |
| Grad Banja Luka | |
Od vrha, s lijeva na desno: Panoramski pogled na Banju Luku, Ferhadija džamija, Hram Hrista Spasitelja, Spomenik parkovne arhitekture "Univerzitetski grad", Tvrđava Kastel. | |
 Zastava  Grb | |
 Grad Banja Luka u Bosni i Hercegovini | |
  Banja Luka | |
| Koordinate: 44°46′N 17°11′E / 44.767°N 17.183°E | |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Entitet | Republika Srpska |
| Vlada | |
| • Gradonačelnik | Draško Stanivuković[1] (PDP) |
| Površina | |
| • Grad | 1.238,89 km2 |
| • Naseljeno mjesto | 102,65 km2 |
| Nadmorska visina | 163 m |
| Stanovništvo (2013) | |
| • Grad | 185.042 |
| • Grad (gustoća) | 149,36 /km2 |
| • Naseljeno mjesto | 138.963 |
| • Naseljeno mjesto (gustoća) | 1.353,76 /km2 |
| Demonim(i) | Banjalučanin |
| Vremenska zona | CET (UTC+1) |
| • Ljeti (DST) | CEST (UTC+2) |
| Poštanski broj | 78000 |
| Pozivni broj | (+387) 51 |
| Matični broj | 200026[2] |
| Matični broj grada | 20010 |
| Veb-sajt | www |
Historija
urediPredosmanlijsko doba
urediU 1. vijeku nove ere Rimljani su osvojili područje Banje Luke, koje je tada bilo naseljeno uglavnom pripadnicima mezejskih Ilira. Ovo područje je u potpunosti bilo u sastavu rimske privincije Ilirikum, a današnji grad Banja Luka bio je smješten na putnom pravcu koji je vodio od Dalmacije do Panonije, odnosno od Salone do današnje Gradiške. Današnja tvrđava Kastel u centru grada u to vrijeme koristila se kao rimska vojna utvrda.
Slaveni su naselili Balkan i područje današnje Banje Luke u 6. i 7. vijeku, a u ovo doba, iz kojeg postoji veoma malo pisanih tragova, sagrađeno je nekoliko tvrđava u dolini rijeke Vrbas. Najranije slavensko naselje zvalo se također Vrbas, koje se prvi put spominje 1320. Banju Luku kao naseljeno mjesto pod ovim imenom prvi put pominje 1494. hrvatsko-ugarski kralj Vladislav. Samo ime znači "Banova livada", a potječe od riječi "ban" i "luka", (što je značilo područje blizu vode). Ne zna se o kojem se banu i livadi radi. Bosanski franjevci naselili su područje Banje Luke još u 14. vijeku, te su u naselju Petričevac, nedaleko od centra grada, 1378. izgradili i prvi franjevački samostan u ovom dijelu Bosne.
Osmanlijsko doba
urediVrbaški Grad
uredi
Vrbaški Grad ili Banjalučka tvrđava se nalazila na uzvisini iznad Gornjeg Šehera (danas Srpske Toplice), na lijevoj obali Vrbasa. Prema Hamdiji Kreševljakoviću, kao grad se po prvi put spominje 1494, kao grad u onovremenoj Jajačkoj Banovini, poslije Jajca, najvažniji i najtvrđi grad u dolini Vrbasa.[5][6]
Skupa sa Jajcem, banjalučka utvrda se najduže žestoko opirala osmanlijskom nadiranju. Uspjele su ga osvojiti tek koncem 1527. ili prvih dana 1528, nakon prodora dolinom Vrbanje i pada utvrde Kotor (1519), kao centra Župe Vrbanja. U jednoj ispravi kralja Vladislava II Jagelovića, od 6. februara 1494, kao kaštelan Banje Luke, se spominje Juraj Mikulasić, što se vjerovatno odnosi na starorimsku utvrdu Kastel.
Pod gradom bila je varoš s jednim katoličkim samostanom. Za vrijeme turskog pustošenja 1494. i 1495. stanovništvo je dobijalo pomoć od kralja. Od 1519, Banja Luka se spominje zajedno s gradovima Vrbasom i Zvečajem (Banya Lwka, Zweczay cum castro Verbaz). U vrijeme Kreševljakovića ostaci grada Banje Luke su se vidjeli na brežuljku iznad lijeve obale Vrbasa u Gornjem Šeheru.
U svom ratnom pohodu na zapadnu Bosnu, Gazi Husrev-beg je 1520-ih brzo napredovao, osvojivši Kotor (vjerovatno 1521), Zvečaj, Greben, Sokol, Jezero, Vinac, Vrbaški Grad, Livač, Karmatin, Bočac, Udbinu, Vranu, Modruč i Požegu.
Tokom turske vladavine u Banjaluci su bila jedno vrijeme (17. stoljeće) dva grada, tj. dvije tvrđave. Jedna je bila u Gornjem, a druga u Donjem Šeheru. Ta dva grada spominju i A. Georgiceo (1626), Hadži Kalfa (oko 1650), biskup Maravić (1655) i Evlija Čelebija 1660. godine.
Gornji Šeher je onaj dio današnje Banje Luke, koji je postojao prije turske okupacije, sastojao se od grada i varoši. Turski izvori ga navode kao Eski Banja Luka ("Stara Banja Luka"). Prema njima, bilo je ponešto ostataka ovoga grada na lijevoj obali Vrbasa iznad mosta preko potoka Sutrulije. Prema Evliji Čelebiji, taj grad se spuštao do Vrbasa, a nakon toga su nađeni tragovi zida baš do obale te rijeke. Taj grad i Podgrađe spominje i Sofi Mehmed-pašina zakladnica, koja je napisana 1554. Hadži Kalfa zove ga Gornji Grad, razlikujući ga od Donjeg Šehera, pri čemu naglašava da je uzet od nevjernika. Tada je taj grad bio samostalan i imao svoju posadu i svoga dizdara. Ne zna se kada je napušten, ali se pretopstavlja da je to moglo biti poslije 1688. Smatra se pouzdanom činjenicom da nije postojao prilikom prodora princa Hildburghausena 1737. godine. Neki historičari su ovaj grad u današnjem Gornjem Šeheru poistovjećivali s Vrbaškim Gradom (Verbaz, Orbasz, Urbaz, Vrbaz, Wrbaz).
Vjerovatno je da je još prije turske okupacije na teritoriju današnjeg Gornjeg Šehera bio grad i pod njim varoš i da su se oba grada zvala Banja Luka.
Donji Šeher osnovao je Ferhat-paša Sokolović, kada je izgradio džamiju koja je poznata kao Ferhadija, zadužbine i druge objekte. Grad u Donjem Šeheru sagrađen je tik uz lijevu obalu Vrbasa i zvao se Novi Grad. Ovaj je grad je i pedesetih godina prošlog stoljeća bio u dobrom stanju. Na mjestu ovoga grada, 1587. godine bila je tophana (arsenal), koju je osnovao Ferhat-paša. Ona je zatim, za vladavine sultana Mehmeda III (1595–1603.), pretvorena u grad, a po onovremenom običaju, džamija u tvrđavi je nosila ime istog sultana.
To je vidljivo iz jedne isprave kojom se u toj džamiji postavlja imam. Godine 1739. grad se zvao Kal'ai-džedid ("Novi Grad"). Za njega se zna da je popravljan 1639, 1714, 1737. ili 1738, 1809. i 1868. Prilikom posljednjih od ovih popravki, podignuta je i ona topnička kasarna. Zabilježeno je da se 1838. nalazio na popisu gradova kojima nisu potrebne popravke. Prema Kreševljakoviću, jedan od prethodnih istraživača (A. Georgiceo) je naveo da su u Banjoj Luci postojala dva grada, međusobno udaljena 4 milje, dok je Evlija Čelebija procijenio da su udaljeni "više od dva koraka", vjerovatno u smislu da su veoma blizu. Ovaj je grad bio samostalan, jer je imao svoga dizdara. Od druge polovine 17. stoljeća Banja Luka je sijedište kapetanije. Zapovjednik topčija (topčaga), 1719. je bio Mustafa Alajbeg Svetačković. Banju Luku su 1688, nakratko bili zauzeli Austrijanci. Od jula do 4. augusta grad je opsjedao general Hildburghausen i znatno ga oštetio, ali ga nije zauzeo. Pored ostalog, u brzom uzmicanju, na bojištu su ostavili 12 topova i tri havana. Prema Kreševljakoviću, prethodni anonimni opis Bosne, koji je nastao oko 1785, navodi da u gradu ima 50 velikih topova.
U doba Evlije Čelebije, pred ovim gradom se nalazio stajao top od "30 pedalja". Po Jukiću, oko 1850, tu je bilo 25 velikih topova, dok su, prema službenom popisu iz 1833, u gradu su bila 23 topa, među kojima i onaj tradicionalni top haberdar. U ovom je gradu bilo 9 tabija, koje su postojale i do Kreševljakovićevog doba.[7][8]
Gradu imenovan kao Vrbas, zna se da je 1527, nakon pada Jajca, zapovjednik Vrbaskog Grada Andrija Radatović, uvidjevši da se ne može obraniti od Osmanlija, zapalio tvrdi grad i varoš i pobjegao. O mjestu gdje se ovaj grad nalazio ima više pretpostavki, jer se njegova lokacija nije mogla pouzdano odrediti. Nije isključena mogućnost da je grad Vrbas ležao na teritoriju današnjeg Donjeg Šehera i da su njegovom izgradnjom nestali tragovi starog grada Vrbasa, koji se u poznatom tursko-ugarskom ugovoru iz 1519. godine pominje posebno, kao i Banja Luka (današnji Gornji Šeher) i na kraće vrijeme Banju Luku.
Uloga Osmanlija
uredi
Osmanlijska vojska pod vodstvom Gazi Husrev-bega osvaja Banju Luku 1521. Grad se time počeo razvijati već 1528. izgradnjom naselja Gornji Šeher. Banja Luka je kao grad vrlo brzo rastao i 1533. postaje glavni grad Bosanskog sandžaka (kasnije Bosanskog pašaluka). Glavni graditelj Banje Luke je bio Ferhat-paša Sokolović, bliski rođak Mehmed-paše Sokolovića. Najvažniji doprinos Ferhat-paše Banjoj Luci bila je džamija Ferhadija, s kojom je također utemeljena prvobitna vodovodna infrastruktura Banje Luke koja je služila njenom bržem urbanom razvitku. Novac za konstrukciju džamije dobijen je od kapare za zarobljenog austrijskog komandira, a iznosio je 30.000 dukata. Drugi važan objekat izgrađen nedugo nakon Ferhadije, jest džamija Arnaudija, napravljena na drugom kraju ulice u odnosu na Ferhadiju. Između ove dvije monumentalne gradske džamije gradska uprava forsirala je trgovinu i podizanje zanatskih dućana, koji su u to vrijeme stimulirali ekonomski razvoj grada. Iz ovog vremena potječe i gradnja Banjalučke sahat-kule, koja je izgrađena nedaleko od Ferhadije, čime se ovaj dio grada nedaleko od Kastela zaokružuje kao posebna historijsko-urbana cjelina, danas poznata pod imenom Stari grad Banje Luke.
Srpske pravoslavne crkve prvobitno su se uglavnom gradile na područjima koja se danas smatraju okolinom Banje Luke, a njihova povećana gradnja počinje sredinom 19. vijeka sa dolaskom Srba iz Hercegovine. U istom periodu na širem prostoru grada naseljavaju se i Sefardski Jevreji, te katolički red trapisti, koji su znatno doprinijeli ranom industrijskom razvoju grada izgradnjom velikog mlina, pivare, ciglane, fabrike vunenih tkanina, pilane i hidroelektrane.
Kako je utjecaj Osmanskog carstva opadao, a samo Carstvo doživljavalo mnoge gubitke i nazadovanje u Evropi, Banja Luka je, kao i najveći dio bosanskih graničnih mjesta, sve više postajala tek tačka odbrane osmanlijske teritorije. Zbog toga je 1639. centar Bosanskog pašaluka premješten u Sarajevo. Godine 1688. austrijske trupe prodrle su do Banje Luke i poharale centar grada. Gotovo pola vijeka kasnije, 1737, na novi napad austrijske vojske Banjalučani su bili više nego odlično pripremljeni, pokazavši zapravo kako su i bez osmanlijske podrške u stanju organizirati otpor i preuzeti odgovornost da odbrane grad od napada osvajača. Mračni dio banjalučke historije odvio se kroz veći dio 17. vijeka, kad su gradom harali česti požari i zarazne bolesti, poput kuge, donošene s druge strane granice.
Austrougarsko doba
urediModernizacija Banje Luke počela je nedugo prije pada Osmanskog carstva, odnosno dolaska Austro-Ugarske na područje Bosne i Hercegovine 1878. Prva telegrafska linija uspostavljena je 1866, a 1873. otvorena je i pruga od Banje Luke do Dobrljina. Austrougarska vojska ulazi u Banju Luku sa sjevera, ali ne nailazi na veliki otpor lokalnog muslimanskog stanovništva kao u nekim drugim mjestima Bosne i Hercegovine (Sarajevo, Cazin, Livno). U desetljećima koja su slijedila Banja Luka je postala važan industrijski, privredni i kulturni centar Bosanske krajine. Do 1895. grad je već imao gimnaziju, bolnicu, fabriku duhana, željezničku vezu sa Bečom i Budimpeštom, a hroničari bilježe i 13.566 stanovnika (oko trećinu broja stanovnika Sarajeva). Grad se ubrzano izgrađuje i dobija modernu urbanu strukturu tipičnog gradskog centra Austro-Ugarske monarhije, koji nimalo ne zaostaje za sličnim mjestima iz tog perioda.
.png)
Dvadeseti vijek
uredi
Nakon Prvog svjetskog rata Banja Luka je postala centar Vrbaske banovine, te je nastavila svoj razvoj. Tokom ovog vremena izgrađeni su Banski dvor, općina, gradski muzej i učiteljska škola. Za vrijeme Drugog svjetskog rata grad je 1941. okupirala njemačka vojska i on je ušao u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Za vrijeme vladavine NDH ugledne jevrejske porodice su bile deportirane u koncentracijske logore u Hrvatskoj. Po ustaškim planovima Banja Luka je trebala postati glavni grad NDH. U isto vrijeme grad postaje jedan od glavnih centara partizanskog otpora, da bi 22. aprila 1945. grad bio u potpunosti i oslobođen.
Do 1963. na prostoru današnje općine Banja Luka postojale su još tri općine: Bronzani Majdan, Ivanjska i Krupa na Vrbasu. One su zatim ukinute i pripojene općini Banja Luka. 27. oktobra 1969. je Banju Luku je pogodio snažan zemljotres, u kojem je veliki broj stambenih objekata bio u potpunosti srušen. Do 1991. Banja Luka je imala 150.000 stanovnika, te je bila drugi po veličini grad u Bosni i Hercegovini i najveća općina u Bosni i Hercegovini.
Geografija
urediBanja Luka je podignuta s obje strane Vrbasa, na mjestu gdje ova rijeka iz svojih klisura, tjesnaca i klanaca gubi osobine gorske rijeke i ulazi u niziju, kroz koju pravi svoj put ka ušću u Savu. Vrbas teče sredinom grada i na gradskom području prima pritoke: Suturliju, Crkvenu i Vrbanju. Središnji dio grada leži na nadmorskoj visini od 163 m, okružen tercijarnim brežuljcima. Okolina Banje Luke bogata je raznovrsnom šumskom divljači, a rijeke ribom, što je doprinijelo razvoju lova i ribolova.
Prostrano područje grada nije u srazmjeri sa brojem stanovnika koji ga naseljavaju. Prateći tok Vrbasa grad se razvijao nizvodno, a stambena naselja koja su se gradila poslije Drugog svjetskog rata i zemljotresa 1969. razvijala su se u širinu prema brdima koja okružuju Banju Luku, ispod kojih su nikle moderne višespratnice.
Klima
urediKlima u Banjoj Luci je umjereno kontinentalna s utjecajima panonskog pojasa. Srednja godišnja temperatura je 10,7 °C, srednja januarska 0,8 °C, dok je srednja julska 21,3 °C.
| Jan | Feb | Mar | Apr | Maj | Jun | Jul | Aug | Sep | Okt | Nov | Dec | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Najviša prosječna temperatura (°C) | 3,7 | 6,8 | 12 | 17,2 | 22 | 25 | 27,2 | 26,9 | 23,3 | 17,4 | 10,8 | 5,2 | Ø | 16,5 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Najniža prosječna temperatura (°C) | −4,6 | −2,3 | 0,7 | 4,7 | 9 | 12,4 | 13,7 | 13,3 | 10,1 | 5,7 | 1,6 | −2,6 | Ø | 5,1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Padavine (mm) | 69 | 63 | 79 | 87 | 98 | 111 | 95 | 93 | 82 | 74 | 91 | 86 | Σ | 1028 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Izvor: World Meteorological Organization | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Stanovništvo
urediGrad Banja Luka
uredi
| Sastav stanovništva – grad Banja Luka | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2013.[9] | 1991.[10] | 1981.[11] | 1971.[12] | 1961.[13] | |||
| Osoba | 185 042 (100,0%) | 195 692 (100,0%) | 183 618 (100,0%) | 158 736 (100,0%) | 75 910 (100,0%) | ||
| Žene | 95 894 (51,82%) | – | – | – | – | ||
| Muškarci | 89 148 (48,18%) | – | – | – | – | ||
| Srbi | 165 750 (89,57%) | 106 826 (54,59%) | 93 389 (50,86%) | 92 465 (58,25%) | 36 626 (48,25%) | ||
| Bošnjaci | 7 681 (4,151%) | 28 558 (14,59%)1 | 21 726 (11,83%)1 | 24 268 (15,29%)1 | 7 872 (10,37%)1 | ||
| Hrvati | 5 104 (2,758%) | 29 026 (14,83%) | 30 442 (16,58%) | 33 371 (21,02%) | 20 991 (27,65%) | ||
| Nisu se izjasnili | 2 733 (1,477%) | – | – | – | – | ||
| Ostali | 802 (0,433%) | 7 626 (3,897%) | 3 294 (1,794%) | 2 173 (1,369%) | 1 007 (1,327%) | ||
| Jugoslaveni | 648 (0,350%) | 23 656 (12,09%) | 32 624 (17,77%) | 4 684 (2,951%) | 7 757 (10,22%) | ||
| Ukrajinci | 413 (0,223%) | – | – | – | – | ||
| Nepoznato | 337 (0,182%) | – | – | – | – | ||
| Crnogorci | 335 (0,181%) | – | 715 (0,389%) | 612 (0,386%) | 527 (0,694%) | ||
| Bosanci | 323 (0,175%) | – | – | – | – | ||
| Muslimani | 291 (0,157%) | – | – | – | – | ||
| Slovenci | 230 (0,124%) | – | 495 (0,270%) | 685 (0,432%) | 833 (1,097%) | ||
| Romi | 132 (0,071%) | – | 503 (0,274%) | 59 (0,037%) | 2 (0,003%) | ||
| Makedonci | 130 (0,070%) | – | 189 (0,103%) | 178 (0,112%) | 159 (0,209%) | ||
| Bosanci i Hercegovci | 60 (0,032%) | – | – | – | – | ||
| Pravoslavci | 45 (0,024%) | – | – | – | – | ||
| Albanci | 28 (0,015%) | – | 165 (0,090%) | 139 (0,088%) | 68 (0,090%) | ||
| Mađari | – | – | 76 (0,041%) | 102 (0,064%) | 68 (0,090%) | ||
Naseljeno mjesto Banja Luka
uredi| Sastav stanovništva – naseljeno mjesto Banja Luka | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2013.[9] | 1991.[10] | 1981.[11] | 1971.[12] | 1961.[13] | |||
| Osoba | 138 963 (100,0%) | 143 079 (100,0%) | 123 937 (100,0%) | 90 831 (100,0%) | 50 650 (100,0%) | ||
| Žene | 73 154 (52,64%) | – | – | – | – | ||
| Muškarci | 65 809 (47,36%) | – | – | – | – | ||
| Srbi | 121 185 (87,21%) | 70 155 (49,03%) | 51 839 (41,83%) | 41 297 (45,47%) | 22 883 (45,18%) | ||
| Bošnjaci | 7 573 (5,450%) | 27 689 (19,35%)1 | 20 916 (16,88%)1 | 23 411 (25,77%)1 | 6 504 (12,84%)1 | ||
| Hrvati | 4 205 (3,026%) | 15 700 (10,97%) | 16 314 (13,16%) | 17 897 (19,70%) | 12 072 (23,83%) | ||
| Nisu se izjasnili | 2 520 (1,813%) | – | – | – | – | ||
| Ostali | 732 (0,527%) | 6 890 (4,816%) | 2 496 (2,014%) | 1 913 (2,106%) | 877 (1,731%) | ||
| Jugoslaveni | 615 (0,443%) | 22 645 (15,83%) | 30 318 (24,46%) | 4 606 (5,071%) | 6 848 (13,52%) | ||
| Ukrajinci | 396 (0,285%) | – | – | – | – | ||
| Crnogorci | 321 (0,231%) | – | 695 (0,561%) | 600 (0,661%) | 515 (1,017%) | ||
| Bosanci | 317 (0,228%) | – | – | – | – | ||
| Muslimani | 277 (0,199%) | – | – | – | – | ||
| Nepoznato | 232 (0,167%) | – | – | – | – | ||
| Slovenci | 215 (0,155%) | – | 456 (0,368%) | 636 (0,700%) | 666 (1,315%) | ||
| Romi | 129 (0,093%) | – | 499 (0,403%) | 59 (0,065%) | 2 (0,004%) | ||
| Makedonci | 126 (0,091%) | – | 172 (0,139%) | 177 (0,195%) | 156 (0,308%) | ||
| Bosanci i Hercegovci | 60 (0,043%) | – | – | – | – | ||
| Pravoslavci | 32 (0,023%) | – | – | – | – | ||
| Albanci | 28 (0,020%) | – | 158 (0,127%) | 134 (0,148%) | 61 (0,120%) | ||
| Mađari | – | – | 74 (0,060%) | 101 (0,111%) | 66 (0,130%) | ||
Privreda
uredi
Do 1992. Banja Luka je bila snažan privredni centar u zemlji, sa 63.000 zaposlenih i razvijenom privrednom, te posebno industrijskom strukturom. Nacionalni dohodak per capita iznosio je 1.850 US $, a stopa zaposlenosti 32,6%. Privredni razvoj grada bio je zasnovan na razvoju industrije, uz dominaciju sekundarnog sektora, u kojem je bilo angažovano 54% ukupnog broja zaposlenih.
2014. industrija je dominantna privredna grana u Republici Srpskoj, pa tako i na području Privredne komore Banja Luka. Od ukupno 9.347 preduzeća u Republici Srpskoj na nivou Područne privredne komore Banja Luka radi 5.153 preduzeća. Od ovog broja preko 60% je u oblasti industrije.[14]
Najveći privredni subjekti u gradu su Lanaco (IT tehnologije), Hemofarm (fabrika za proizvodnju lijekova), Nova DI Vrbas, Fabrika obuće Bema, Jelšingrad livar, ALfom, Bemind, Eurohem, Carmen line, Miltex, Binis beton i drugi.[14]
Kultura
uredi
U gradu se nalazi nekoliko muzeja: Muzej Bosanske krajine, Etnografski muzej (osnovan 1930), te Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske.
Kulturnu ponudu u gradu čine i dvije pozorišne kuće: Narodno pozorište Republike Srpske i Dječije pozorište Republike Srpske, kao i nekoliko kulturno-umjetničkih društava. Najistaknutiji folklorni ansambli koji čine amatersku kulturnu scenu grada su CKUDM "Veselin Masleša", RKUD "Pelagić" (1927) i KUD "Čajavec".
Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske, osnovana 26. aprila 1936 pod imenom Narodna biblioteka Kralja Petra I Velikog Oslobodioca, nastavlja knjišku tradiciju dotadašnjih gradskih i nacionalnih čitaonica. Jednu od njih osnovao je još 1866. godine prosvjetitelj Vaso Pelagić, koja vremenom dobija važnu ulogu u akademskoj zajednici i cjelokupnoj javnosti Banje Luke. U prvih trideset godina svoga rada biblioteka je skupila oko 92.000 knjiga i proširila svoju djelatnost, osnivajući čitaonicu i dječije odjeljenje tokom 1950-ih. Biblioteka danas broji fond od 200.000 knjiga, publikacija i periodike. Tokom 1980-ih postaje članicom Univerziteta u Banjoj Luci.
Jedno od značajnih kulturnih mjesta u gradu je i Banski dvor, koji danas djeluje kao kulturni centar. Građen je u periodu između 1929. i 1932. kao rezidencijalni prostor bana Vrbaske banovine i u te svrhe korišten sve do 1941. U poslijeratnom periodu zgrada je korištena kao upravno sjedište, da bi od 1955. prerasla u Dom kulture. Dom kulture sadrži reprezentativnu koncertnu salu, galeriju, prostorije entiteske televizije i restoran.
Nedaleko od Doma kulture je i gradsko banjalučko izlazište Parkić, te veleljepna Gospodska ulica, koja još čuva šarm proteklih vremena.
U centru grada, na obali Vrbasa, nalazi se i banjalučki Kastel, dobro očuvano rimsko vojno utvrđenje (castra), unutar kojeg se i odvijao život rimskog vojnog naselja na gradskom području današnje Banje Luke. Kastel je posebna gradska atrakcija Banje Luke, na kojem se tokom ljetnih mjeseci održavaju mnogobrojni koncerti, što gradu daje specifičan šarm.
Nacionalni spomenici
urediSport
urediU banjalučkom sportu su najuspješniji bili rukometaši Rukometni klub Borac, koji su pobijedili u Kupu europskih prvaka u rukometu 1975/1976. i time osvojili titulu evropskog prvaka u rukometu. Zavidne uspjehe na sportskim takmičenjima postizali su i banjalučki bokseri, strijelci, šahisti, padobranci, fudbaleri, biciklisti, kajakaši, košarkaši i drugi sportisti koji su svom gradu podarili 12 medalja sa olimpijskih igara (8 zlatnih), 15 medalja sa svjetskih prvenstava, 6 medalja sa evropskih prvenstava, 4 sa Univerzijade, 11 s Mediteranskih igara i 39 sa balkanskih prvenstava jednog klupskog prvaka Evrope (Rukometni klub Borac), pobjednika Srednjoevropskog fudbalskog kupa (FK Borac) te brojnih naziva prvaka prethodne Jugoslavije kako u ekipnim, tako i u pojedinačnim takmičenjima.[15]
Danas u Banjoj Luci aktivno rade 104 sportske organizacija u 19 granskih sportova, te 16 sportsko-rekreativnih društava i udruženja.
FK Borac je svakako jedan od najomiljeniji sporski kolektiva u Grada a u svojim vitrinama ima: pehar Kupa Maršala Tita, pehar Kupa BiH, šampionsku titulu BiH, šampionsku titulu i 5 pobjednika Kupa u RS, kao i međunarodni Mitropa Kup a najbolji plasman u Ligi SFRJ zabilježio je 1991 – 4. mjesto.[16]
BK Slavija je jedan od najuspješnijih sportskih kolektiva Bosne i Hercegovine. Godine 1974, kao prvi klub iz BiH, uspio je postati klupski prvak Lige SFRJ. Iz njenih redova je i olimpijski pobjednik iz Los Angelesa, Anton Josipović. Iznjedrila je i svjetskog vicešampiona, te evropskih profesionalnog i amaterskog šampiona Marijana Beneša. Već godinama, bokseri Slavije dominiraju i boksom u Bosni i Hercegovini. U januaru 2013. BK Slavija postala je po 6. put prvaka PL BiH u boksu.[17]
RK Borac je također proslavio Banjaluku i Bosnu i Hercegovinu. Imao je kroz historiju u ekipi igrače poput Milorada Karalića, Abasa Arslanagića, Zdravka Rađenovića, Mome Golića, Rade Unčanina i Nebojše Popovića. U sezoni 1975/1976. postao je klupski prvak Evrope. Kup SFRJ osvajao je 10 puta, prvenstvo SFRJ 7 puta, prvenstvo BiH jednom, Kup BiH 3 puta, prvenstvo RS 8 puta, Kup RS čak 9 puta, te Kup IHF 1991. godine.[18]
U Banjoj Luci se od 2002. održava i teniski turnir iz kategorije čelendžera.[19]
Znamenite ličnosti
uredi- Adem Ćejvan – glumac
- Aleksandar Ravlić – novinar i fotograf autor mnogih istraživačkih knjiga o Banjoj Luci
- Alojz Ćurić – akademski slikar i jedan od najpoznatijih živih poznavalaca historije Banje Luke
- Anton Ante Josipović – bokser, pobjednik Olimpijskih ljetnih igara u Los Angelesu 1984.
- Dragan Šajnović – poznati violinista i muzički pedagog
- Franjo Komarica – katolički biskup, dva puta nominiran za Nobelovu nagradu za mir
- Ibrahim ef. Halilović – banjalučki muftija tokom rata u Bosni i Hercegovini
- Irfan Horozović – pisac
- Ismet Bekrić – pjesnik
- Ivan Franjo Jukić – bosanski franjevac, pjesnik i humanist
- Ivan Ljubičić – teniser
- Maja Tatić – pjevačica zabavne muzike
- Marijan Beneš – bokser i pjesnik
- Muhamed Filipović – pisac, političar i filozof
- Mustafa Nadarević – glumac
- Nela Eržišnik – glumica
- Nikola Koljević – poznati anglist i vrhunski šekspirist, jedan od duhovnih vođa nacionalističkog pokreta Srba u Bosni i Hercegovini
- Petar Kočić – pjesnik i pisac
- Rudi Čajavec – partizanski pilot u Drugom svjetskom ratu
- Slađana Golić – košarkašica, jedna od najboljih evropskih i svjetskih igračica 1980-ih i 1990-ih godina
- Vaso Pelagić – prosvjetitelj
- Veselin Masleša – narodni heroj, poginuo na Sutjesci 1943.
- Viktor Kupljenik – padobranac i pilot
- Zrinko Tutić – kantautor, kompozitor i interpretator ljubavnih šansona
- Nikola Pejaković – kantautor, glumac, pisac
Također pogledajte
urediNapomene
uredi- ^ Banja Luka, dativ/lokativ: Banjoj Luci; pridjev: banjalučki; Banjalučanin,...(Hasnija Muragić-Tuna 2005, str. 118)
Reference
uredi- ^ "Lokalni izbori 2024 - Banja Luka". izbori.ba. Centralna izborna komisija Bosne i Hercegovine. 5. 11. 2024. Pristupljeno 16. 11. 2024.
- ^ "Sistematski spisak općina i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini" (PDF). fzs.ba. Arhivirano s originala (PDF), 5. 3. 2016. Pristupljeno 24. 11. 2015.
- ^ "Grad Banja Luka".
- ^ "Popis 2013 u BiH". www.statistika.ba. Pristupljeno 8. 10. 2024.
- ^ Kreševljaković H. (1953): Stari bosanski gradovi. Naše starine, I: 7–44.
- ^ Pelidija E. (2002): Banjalučki boj iz 1737 - Uzroci i posljedice. El-Kalem, Sarajevo.
- ^ Kreševljaković H. (1937): Bitka pod Banjom Lukom 4. VIII. 1737. Kalendar Narodna Uzdanica za 1937.
- ^ GJPD (1934): Banja Luka u XVI i XVII stoljeću. Glasnik Jugosl. profesorskog društva za 1934, Beograd.
- ^ a b "Popis 2013 BiH – Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti i spolu, po naseljenim mjestima". popis.gov.ba. Arhivirano s originala, 19. 9. 2017. Pristupljeno 19. 9. 2017.
- ^ a b "Nacionalni sastav stanovništva Republike Bosne i Hercegovine 1991" (PDF). fzs.ba. Pristupljeno 24. 11. 2015.
- ^ a b "Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981" (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 11. 2015.
- ^ a b "Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1971" (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 11. 2015.
- ^ a b "Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961" (PDF). stat.gov.rs. Pristupljeno 24. 4. 2016.
- ^ a b Privreda Arhivirano 19. 3. 2017. na Wayback Machine Područna privredna komora Banjaluka
- ^ "АСБЛ >> Спорт". www.banjaluka.rs.ba. Arhivirano s originala, 15. 2. 2018. Pristupljeno 18. 2. 2018.
- ^ FK Borac
- ^ Majkic, Dejan. "Bokserski klub Slavija je sportska ljepotica Banjaluke". www.majkic.net (jezik: srpski). Pristupljeno 18. 2. 2018.
- ^ RK Borac Arhivirano 3. 10. 2011. na Wayback Machine www.rkborac.rs.ba
- ^ Administrator. "BANJALUKA ATP CHALLENGER TENNIS TOURNAMENT - Archive results". www.banjaluka-challenger.com (jezik: engleski). Pristupljeno 18. 2. 2018.[mrtav link]
Literatura
uredi- Muragić-Tuna, Hasnija (2005). Bosanski, hrvatski, srpski, aktuelni pravopisi: (Sličnosti i razlike). Sarajevo: Bosansko filološko društvo. ISBN 9958-9309-0-0.
Vanjski linkovi
uredi
- Zvanični sajt grada Banje Luke
- Banja Luka na sajtu openstreetmap.org