Wikipedia

Šesta neprijateljska ofanziva

Šesta neprijateljska ofanziva odvijala se u okviru Zimskih operacija agresora 1943./1944., u centralnom dijelu Jugoslavije, uglavnom na području tadašnje NDH (pretežno u Bosni) i Sandžaku. Poduzeta je sa ciljem uspostavljanja operativne dominacije i kontrole nad važnim strategijskim pozicijama između Save i Jadrana. Borbe su počele 3. decembra 1943, a okončane 15. februara 1944. U operacijama su angažirane glavne snage njemačka Druge oklopne armije sa NDH snagama - protiv NOVJ.

Šesta neprijateljska ofanziva
Narodnooslobodilačka borba i Drugi svjetski rat
Datumkraj 1943 – početak 1944.
Lokacijasrednja Bosna, okupirana Jugoslavija
Nezavisna Država Hrvatska
(danas Bosna i Hercegovina)
IshodNeuspio pokušaj uništenja partizanskih jedinica i 12. divizijske bolnice
Sukobljene strane
Sile osovine:

Treći reich
Jugoslavenska vojska u otadžbini (četnički pokret)
Nezavisna Država Hrvatska		 Partizani
Komandanti
Friedrich Stahl
Draža Mihailović
Jure Francetić		 Josip Broz Tito
Vojne jedinice
Nepoznat broj vojnika (Njemačka)
Jošavačka i Vrbaska četnička brigada i dijelovi 1. i 2. krajiške četničke brigade
Banjalučki ustaški zdrug NDH		 Partizani

U Zimskim operacijama je učestvovalo oko 300.000 neprijateljskih vojnika i oko 120.000 partizana i ostalih branitelja. Primarni cilj je bilo preuzimanje i zadržavanje inicijative. Obje strane su nastojale da nametnu oblike borbe koji njima odgovaraju, iscrpljujući protivničke resurse. Nijemci su nastojali dovesti snage NOVJ-e dovesti u podređen položaj, a zatim osvojiti strategijske pozicije i nanijeti braniteljima što teži, po mogućnosti presudni udarac. S druge strane snage NOVJ su dokazivale mogućnost za istovremeno uzvrate elastičnu odbranu na jednom dijelu bojišta i da zadrže dovoljno snaga za ofanzivu na drugom.

Nakon oštrih manevarskih borbi širom operativnog područja, njemačka Druga oklopna armija ostvarila je postigla djelimične uspjehe, naročito u dolini Lima, dolini Vrbasa i u Hrvatskom primorju, ali nije uspjela da bitno oslabiti moral i borbenu spremnost NOVJ. Slobodna teritorija je doduše znatno smanjena, ali su u rukama NOVJ i nakon okončanja ovih borbi ostali brojni gradovi i široka prostranstva.

Naziv

uredi

Šesta neprijateljska ofanziva je popularni naziv koji se u SFR Jugoslaviji koristio za niz operacija koje su krajem 1943. poduzele osovinske snage s ciljem da unište partizanske snage na područjima na kojima su uspostavile uporišta nakon kapitulacije Italije. Taj naziv je obuhvatao slijedeće veće operacije:

Naziv šesta neprijateljska ofanziva nije bio prihvaćen u jugoslavenskoj vojnoj istoriografiji.[1] U hisorijskim radovima ovaj niz operavija naziva se Zimske operacije 1943/1944 u centralnom dijelu Jugoslavije.

Motivi i ciljevi

uredi

Šesta neprijateljska ofanziva se razlikuje od prethodne ( poduhvata Ahze) po procjeni njemačke komande da su se stekli uvjeti za preuzimanje borbene inicijative. Naime, od kraja avgusta do konca novembra, njemačka Druga oklopna armija je djelovala pod permanentnim pritiskom, nastojeći da razvučenim snagama razoruža brojne kapitulantske italijanske jedinice, te koncentričnim udarima preotme ključne obalske položaje od NOVJ. Naredni cilj je bio preveniranje mogućnosti eventualnog Savezničkog iskrcavanja na [[Jadran|jadransku obalu Balkana (operacija Gajzerih, tj zauzimanja Podbiokovlja i Pelješca tokom novembra 1943.) Komandant Jugoistoka, odnosno Armijske grupe F, u svom izveštaju (1. novembra) Vrhovnoj komandi, ovako je opisao opšti okvir:

Baza koja je dosad zadobijena u Italiji, još nije dovoljna za invaziju u Dalmaciji... operacija prema području Jugoistoka mogla bi se očekivati tek u proljeće 1944. godine. To vrijeme mora se iskoristiti za izgradnju odbrane obale i raščišćavanje unutrašnje situacije...[2]

Novonastalu situaciju njemački feldmaršal Maximilian von Weichs je smatrao alarmantnom:

Borbene akcije... izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mjestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i - bar za planinsko ratovanje - dobro naoružane i opremljene jedinice.

Radi se o tome da se uoči da je neprijatelj stao nogom na Balkan i da ga treba uništiti prije nego što će veći deo trupa biti prisiljen da krene u odbranu obale. Najopasniji neprijatelj je Tito. Ako se u predstojećim mesecima ne uspe da se odlučno oslabe njegove snage dobijene usljed propasti hrvatske države, onda će: a) doći do organskog spajanja svih komunističkih ustanika na cjelokupnom području Jugoistoka; b) odbrana jadranske obale od napada velikog stila, koji se očekuje spolja, biti neizvodljiva. U narednim zimskim mjesecima neće se više raditi o opstanku: Hrvatske, Crne Gore i Albanije, nego o stvaranju ili sprečavanju stvaranja boljševičkog bojišta na cjelokupnom području Jugoistoka, u neposrednoj blizini granice Rajha. Polazna tačka ove opasnosti, koja je presudna: za rat a time i polazna tačka za angažovanje protivmjera, bila je i ostaje — Hrvatska.[3]

Polazeći od ove procjene, Komandant Jugoistoka naložio je štabu njemačke Druge oklopne armije da razradi plan za niz međusobno povezanih operacija za osvajanja strategijskih pozicicia radi učvršćivanja i povezivanja položaja armije. Naredne peracije NOVJ bile su usmjerene na detaljno upoznavanje boraca o neprijateljskim snagama i očekivanim uvjetima borbe, pomniji obavještajni rad i pripreme taktike koja će biti adekvatno prilagođena očekivanoj situaciji i u uvjetima partizanskom manevarskom ratu.

Angažirane snage

uredi

Osovinske snage

uredi
 
Njemački vojnici u Bosni, zima 1943/44.

Snage Druge oklopne armije su se, svojim desnim bokom, naslanjale su se u Gorskom kotaru i na Kupi na jedinice Armijske grupe B koja je u tim područjima znatnim snagama (44. pješadijska divizija, 71. pješadijska divizija i 162. turkestanska pješadijska divizija, deijlovi 1. SS oklopne divizije, Tjelesna garda Adolfa Hitlera 1. SS oklopne divizije) vršila istovremene operacije protiv jedinica NOVJ u Sloveniji i Gorskom kotaru.

Snage NOVJ

uredi

Oblici borbe

uredi

Njemačka je privukla na jugoslavensko ratište vrlo jake snage, mnogostruko jače nego u prethodnom periodu. Kroz dvije i po godine ratovanja, NOVJ je stekla iskustvo i razvila ratnu vještinu na svim nivoima, pa je bila u stanju da se adekvatno suprotstavi i u cjelovitim kompleksnim operacijama. Oslanjajući se na narasle snage, borbeni odgovor ovoga puta nije bio suprotstavljanje u akcijama "malog rata". Manevarski rat je bio već uvježbani oblik partizanskog ratovanja, uz dokazanu pokretljivost ostvarivanje lokalne nadmoći na najosetljivijim tačkama, ulazeći u otvorene sukobe samo na odabranim pozicijama, razvlačeći tako osovinske snage i ometajući realizaciju njihovih planova.

Sinhronizirano sa manevarskim ratovanjem, organizirane su i diverzantske akcije u neprijateljskoj pozadini. Osnovna snaga ovih borbenih dejstava bila je u njihovoj masovnosti i širini zahvaćene teritorije, čime su prekidane komunikacije, nanošeini gubici, unošena nesigurnost i vezivane neprijateljske trupe na odbrambene zadatke.

Tok operacija

uredi

Započela je nova njemačka ofanziva na našu oslobođenu teritoriju. Jake neprijateljske snage, potpomognute tenkovima i motorizacijom, započele su ofanzivne operacije od Une do Lima, a takođe i na teritoriji Dalmacije...

Vojno-politički uvjeti u kojima je započela ova ofanziva mnogo su povoljniji, i u svijetu i u našoj zemlji nego prethodnih ofanziva. Naša vojska je u ovom međuvremenu mnogo ojačala i učvrstila se. Teritorija koju kontrolišu naše jedinice mnogo je veća. Broj i sposobnost naših štabova i starješina mnogo su se povećali. Postoji centralizovana komanda obezbijeđena radio-vezom. Pozadina je mnogo čvršća, ne postoji nijedan ozbiljan unutrašnji neprijatelj. Naš politički položaj i u zemlji i u inostranstvu čvršći je nego što je ikada bio. Saveznici sve više priznaju snage i legitimnost naše vojske i naše vlasti.

Sve ove činjenice daju nam mogućnost da i ovu neprijateljsku ofanzivu razbijemo i da iz nje izađemo još jači nego sada.[6]

– Naređenje Štaba 1. proletetskog korpusa od 10. decembra 1943.

Početna faza

uredi

Uz koncentranje krupnih formacija, Wehrmacht je njemačku Drugu oklopnu armiju usmjerio na detaljno planiranje, korištenje iznenađenja i drugih lokalnih prednosti, koje omogućuju brzo postizanje planiranih ciljeva. Aktivnosti su počele sinhroniziranim prepadom s istoka, jugoistoka i sjeveroistoka ("Kugelblitz), jugozapada ("Citen") i severozapada ("Panther") tokom prvih dana decembra 1943.

U operaciji "Kugelblitz" Nijemci su postigli značajne početne uspjehe, osobito na istoku gdje su razbili neke jedinice NOVJ (Drugu proletersku i Prvu šumadijsku brigadu) i uspjeli da otvore uvjete za brzo napredovanje u dubinu slobodne teritorije. Operacija "Kugelblitz" bila je najizazovniji dio početnih operacija zato što je bilo potrebno pokriti relativno prostranu teritoriju u trouglu između Sjenice, Konjica i Tuzle. Na osnovu kvalitetnih obavještajnih podataka, idetaljnog planiranju i energičnog ulaska u borbu, Nijemci su uspješno počeli ovu operaciju , a 16. decembra produžila se u operaciju "Schneesturm".

Značajan uspeh njemačke snage postigle su i u operaciji Citen, gde je prepadom osvojeno Livno kao važno saobraćajno čvorište.

Međutim, na zapadu Bosne, uspjeh je bio polovičan, a ponegdje i veoma kratak (15-20 dana). Njemačka komanda je procijenila je uspešnim operacije na Baniji, smatrajući da je zadala značajan udarac Sedmoj banijskoj diviziji. Međutim, dio operacije koji je trebalo da poveže snage na Baniji preko Prijedora sa područjem Banjaluke, potpuno je podbacio. Ovaj neuspjeh je u znatnoj mjeri negativno uticao na dalje njemačke operacije.

Kontranapadi NOVJ

uredi

Pod komandom Vrhovnog štaba, u Šestoj neprijateljskoj ofanzivi, NOVJ se suprotstavila manevarskim načinom ratovanja. U sukobe sa neprijateljem, sve veće, a osobito male formacije NOVJ su ulazile u direktne sukobe samo na ješto biranim lokacijama od strategijske važnosti. Svrsishodno su koncentrane ječe snage na jednom području, a paralelno su pripremani i izvođeni udari na neočekivanim pozicijama, dok je na drugim sektorima primenjivana elastična zadržavajuća odbrana. Bio je to nastavak taktike otvorenog sukobljavanja sa njemačkim napadnim kolonama, koja je uveliko primijenjivana nakon kapitulacije Italije. To podizanje nivoa borbenih dejstava sa gerilskog na manevarsko ratovanje uočio je i Komandant Jugoistoka:

Borbene akcije... izgubile su karakter gerilskog rata.[7]

Dok su snage Trećeg korpusa u istočnoj Bosni forsirale elastičnu odbranu, izbegavajući rizične odsudne sudare, izvršena je koncentracija snaga za pripremljeni protivudar kojim je trebalo ponovo osloboditi Livno. Međutim, nakon desetodnevnih oštrih borbi, ovaj napad je okončan neuspjehom. Procijenjeno da je osnovni uzrok tome, uz nepovoljni odnos snaga, bilo i izuzetno hladno vrijeme. Istovremeno je njemačka akcija u istočnoj Bosni postajala sve jača, da bi sredinom decembra prerasla u pokušaj opkoljavanja i uništavanja glavnine Trećeg korpusa NOVJ (Operacija Šnešturm). Međutim, nije uspio ni ovaj plan neprijatelja. Jedinice Trećeg korpusa izbjegle su frontalni sudar i ubacile se u zaleđe njemačkih snaga, delujući po komunikacijama i kolonama u pokretu. U roku od tri nedjelje ponovo su ovladale većinom gradova na svojoj teritoriji (Olovo, Kladanj, Vlasenica, Višegrad, Foča...). Pošto Nijemci u zapadnom dijelu slobodne teritorije nisu preuzeli inicijativu, NOVJ je, nakon odustajanja od napada na Livno, izvršila koncentričnu operaciju na Banjaluku i okolna uporišta (Prva banjalučka operacija). Glavni cilj ove akcije bio je privlačenje njemačkih snaga sa istoka, kako bi oslabio pritisak na Treći korpus. Operacija je trajala od 31. decembra 1943. do 3. januara 1944. Unatoč značajnim uspjesima NOVJ u likvidaciji manjih uporišta i prodora do centra Banjaluke, njemačko-ustaške snage su se održale u utvrđenim zgradama u gradu sve do pristizanja pojačanja. Isto im je uspjelo i u Bosanskoj Gradišci, Kotor-Varoši, Vrbanjcima.[8][9][10]]

Njemačka Druga oklopna armija bila je prisiljena na hitnu intervenciju 92. motorizovanim i 901. oklopnim grenadirskim pukom i dijelovima 1. kozačke konjičke divizije (373. legionarska divizija). Bilo je već predviđeno plansko pomijeranje težišta na zapad, tako da je u prvoj dekadi januara 1944. u dolini Vrbasa i Vrbanje, na prilaznim putevima, ostvarena najobimnija koncentracija njemačkih snaga. Slijedila je Operacija Valdrauš, koja je trebala biti kruna njemačkih zimskih operacija. Prema tom planu, južno od Banjaluke trebalo je, snagama ojačanog 5. SS i 15. (brdskog) korpusa, poraziti i razbiti središnje snage NOVJ. Usljed neočekivanog otpora oko Banjaluke, operacija je počela, nakon nekompletnih priprema, ipak 6 dana prije planiranog termina. Nakon obustavljanja Prve banjalučke operacije, snage NOVJ su u zahvatu organizirale zadržavajuću manevarsku odbranu, koristeći težak teren i zabacujući se na bokove i u pozadinu njemačkih nastupajućih kolona. Tu su učestvovali dijelovi Prvog proleterskog i Petog krajiškog korpusa NOVJ). U nekoliko dana Jajce i Mrkonjić Grad su nekoliko puta naizmjenično prelazili pod kontrolu partizana i neprijatelja. Nakon 20. januara postalo je jasno da su ambicije njemačkih snaga da zadaju odlučujući udarac snagama NOVJ bile bezizgledne.

Istovremeno sa vezivanjem, razvlačenjem i iscrpljivanjem glavnine njemačkih snaga u slivu Vrbasa, NOVJ je pripremila još jedan protivudar. Naime, prorjeđivanje glavnih njemačkih snaga ohrabrilo je Treći udarni korpus NOVJ da pripremi ambiciozan udar na istoku. Tokom tzv. Druge tuzlanske operacije (16. – 20. januar) trajao je obuhvatni napad snaga ovog korpusa na Tuzlu. Ipak, uprkos znatnim žrtvama i velikom zalaganju, operacija nije uspjela. Njemačko-ustaške snage su se održale u ovom ključnom gradu istočne Bosne. Cilj Prve banjalučke i Druge tuzlanske operacije NOVJ je da se spriječi otvaranje alternativnih operativnih žarišta i da njemačka Druga oklopna armija sve raspoložive snage koncentrira na jednu oblast. Iako nisu u potpunosti postignuti lokalni uspesi, njemački ofanzivni planovi su znatno otežani. Otežavajuća okolnost je bila to što su snage NOVJ u ovim operacijama pretrpele znatne gubitke, praćene iscrpljivanjem ljudskih i materijalnih resursa.

Završna faza i posljedice

uredi

Sukobljene strane su početkom februara bile su suočene sa bezizglednošću svojih maksimalističkih ambicija, pa su obustavile napade širih razmjera. Njemačka Druga oklopna armija izvela je još niz operacija s ograničenim ciljem popravljanja lokalnih pozicija. U nizu operacija u Hrvatskom primorju i zapadnoj Lici, Nijemci su krajem januara konačno zauzeli Karlobag i Senj, posljednje luke na obali koje su bile u rukama NOVJ. Operacijom "Emil" Nijemci su pokušali ovladati strateškim položajima i razbiju snage NOVJ, koji su održavali vezu između Like i sjeverne Dalmacije. Operacija je završena bez većeg uspjeha.

U ovoj dinamičnoj manevarskoj vojnoj operaciji na širokom prostoru, po teškom terenu i vrlo hladnom vremenu, obje strane izložile su svoje trupe maksimalnim naprezanjima i velikim gubicima. Unatoč iscrpljujućim naporima, nijedna nije ostvarila odlučujući uspjeh.

Njemačka Komanda jugoistoka je konsolidirala i učvstila svoje položaje na obali i u dolinama Lima i Vrbasa. Međutim, pokazalo se da ni vrlo krupne formacije nisu dovoljne za pokrivanje i obezbjeđenje ove teritorije, pa su se morali ograničiti na najvažnije centre i saobraćajnice. Zbog decembarskog neuspjeha u nizu operacija na zapadu, Nijemci su zahvatili jezgro slobodne teritorije na potezu Sanski Most – Bosanski Petrovac – Drvar, a većinu novoformiranih garnizona (nakon prestanka ofanzive) ponovo su preuzele snage NOVJ. Uspjeli su ovladati teritorijom oko donjeg toka Lima, dijela toka Vrbasa, Livna i Hrvatskog primorja. Nakon operacije slobodna teritorija NOVJ smanjena je, a otežana je komunikacija među njenim dijelovima, kao i pomorska veza sa Saveznicima.

NOVJ je tokom septembra i oktobra 1943. popunjen masom novih boraca bez borbenog iskustva i formirane su mnoge nove jedinice. Za njih su ove operacije predstavljale težak borbeni ispit; imale su znatne gubitke, a bilo je i dezerterstva. Međutim, ovo borbeno iskustvo znatno je unapreijdilo borbenu spremnost i ukupne potencijale jedinica na svim nivoima. NOVJ je iz Šeste neprijateljske ofanzive izašao brojno nešto umanjen i s djelomično okrnjenom slobodnom teritorijom, ali njegov udarna i moralna snaga nisu oslabile.

U direktivi od 26. februara 1944. Komanda njemačke Druge oklopne armije konstatira da su "bande... posljednjih mjeseci, u velikim operacijama u prostranim oblastima armijskog područja, tučene i čija je borbena vrijednost znatno oslabljena..."[11] Treba imati u vidu da ovo nije analiza, nego zapovijest i da je pisana u vojničkom zapovijedno-optimističkom tonu. To otkriva da svoj uspjeh komanda smatra privremenim i ograničenim. Ona uviđa da postoji opasnost da, u zaštiti vitalnih garnizona i komunikacija, armija gubi inicijativu, tj. prelazi u defanzivu. Zato naređuje da sve divizije i korpusi moraju na svom nivou formirati napadačke borbene grupe i "kod svih divizija, jačine najmanje do jednog ojačanog bataljona, a kod korpusa jačine najmanje do jednog ojačanog puka, tako da u divizijskom (korpusnom) području stalno teče jedna od ovih operacija".[11] Tako, unatoč proklamovanoj pobjedi, Komanda konstatira da "za velike operacije ne stoje na raspolaganju sopstvene snage u dovoljnom broju", tj da su joj i dalje potrebna pojačanja.

Također pogledajte

uredi

Reference

uredi
  1. ^ OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2.
  2. ^ http://www.znaci.net/00001/4_12_3_156.htm Procjena Komandanta Jugoistoka Feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943.
  3. ^ Procena Komandanta Jugoistoka feldmaršala Weichsa od 1. novembra 1943.
  4. ^ "Naređenje operativnog odeljenja 2. oklopne armije od 18. decembra 1943". Arhivirano s originala, 5. 3. 2016. Pristupljeno 15. 11. 2014.
  5. ^ Operacija Citen
  6. ^ Zbornik NOR, tom IV, knj. 20. d. 47, s. 155.
  7. ^ Procena Komandanta Jugoistoka Feldmaršala Vajhsa od 1. novembra 1943, Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, tom XII, knjiga 3, dokument 156
  8. ^ Petrić N., Ur. (1985): Opštine Kotor-Varoš i Skender-Vakuf u NOB-u 1941-1945. Radnički univerzitet „Đuro Pucar Stari“, Kotor Varoš.
  9. ^ Đondović R., Ur. (1989): Sanitetska služba u narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije 1941-1945, Knj. 2: Nastanak i razvoj sanitetske službe u oružanim snagama narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Makedoniji; Biblioteka Ratna prošlost naroda i narodnosti Jugoslavije, knj. 361. Monografija Jedinica NOV i PO Jugoslavije, Knj. 150). Vojnoizdavački i novinski centar, Sanitetska uprava SSNO, Beograd.
  10. ^ Samardžija S. (1983): Četrnaesta srednjobosanska NOU brigada. Skupština opštine Prnjavor, Banja Luka.
  11. ^ a b Direktiva Komande Druge oklopne armije potčinjenim jedinicama od 27. februara 1944, Zbornik dokumenata Vojnoistorijskog instituta, tom XII, knjiga 4, dokument 26

Vanjski linkovi

uredi
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Šesta_neprijateljska_ofanziva&oldid=3653169"