Rana bizantijska umjetnost

Rana bizantijska umjetnost predstavlja početni stadij bizantijskog umjetničkog stvaralaštva u istočnom dijelu Rimskog Carstva u periodu od 330. do dolaska Justinijana I na vlast 527. godine. Odlučujući značaj za početak razvoja ove nove vrste umjetnosti imala je odluka cara Konstantina Velikog o prebacivanju sjedišta Rimskog carstva iz latinskog Rima u helenistički grčki svijet Konstantinopolja 330. godine. Koristeći rana hrišćanska prilagođavanja kasnoantičkih umjetničkih stilova, Bizantinci su razvili novi vizuelni jezik, izražavajući ritual i dogmu ujedinjene crkve i države. Raniji umjetnički stilovi cvjetali su u Aleksandriji i Antiohiji koji su u to vrijeme pripadali Bizantijskom Carstvu. Međutim, carska birokratija iz Konstantinopolja je sve više preuzimala organizovanje glavnine umjetničkog stvaralaštva, a umjetnici iz metropole bili su upućivani u područja gdje je izrada umjetničkih djela bila potrebna. Osnovan u Konstantinopolju, bizantijski stil se tako na kraju proširio daleko izvan glavnog grada, oko Mediterana, preko južne Italije, Balkana, pa sve do Rusije.

Rana hrišćanska umjetnost

Glavni članak: Rana hrišćanska umjetnost

Rekonstrukcija izgleda krstionice kuće na kojoj su prikazani ostaci zidnog slikarstva, a koja je služila kao crkva sa lokaliteta Dura-Europos. Prva polovina 3. vijeka n. e.

Hršićanska umjetnost bila je posvećena služenju Crkvi, te ilustraciji i izražavanju te vjere, a u većoj ili manjoj mjeri bila je kontrolirana crkvenim pravilima. Bila je to vrsta umjetnosti u kojoj prevladava određeni stepen apstrakcije i gdje je ritmička ili duhovna osnova kompozicije važnija od sličnosti s prirodom. Bila je to figuralna umjetnost zasnovana na motivima i idejama koji su ranije bili rašireni u klasičnom svijetu. Rana hrišćanska umjetnost nije započela u Konstantinopolju ili Jerusalemu, a nijedan primjer hrišćanskog slikarstva nije sačuvan prije 200 n. e. Mnogo poznatiji primjeri hrišćanskog slikarstva iz ovog perioda potječu iz podzemnih katakombi koje su se nalazile izvan gradskih zidina Rima. Rani hrišćani iz istočnog i zapadnog dijela Rimskog Carstva već su u 3. vijeku n. e. počeli koristiti i prilagođavati umjetničke oblike grčko-rimskog svijeta kako bi izrazili svoju vjeru i obećanje o životu nakon smrti. Bio je to način komuniciranja i privlačenja politeističkih pripadnika Rimskog Carstva u hrišćanstvo. Istovremeno, prihvatili su politeističko prikazivanje ljudi i životinja na svojim slikama.

Hrišćanski umjetnici su u svojim ranim djelima prikazivali Isusa Hrista kao klasičnog "Dobrog pastira", mladića u klasičnoj odjeći i pastirskom okruženju. Istovremeno, značenje se često prenosilo simbolima, a rana ikonografija se počela razvijati. Kako je nakon Milanskog edikta slijedio edikt cara Teodozija I 380. godine kojim je hrišćanstvo priznato kao službena religija carstva, ubrzo zatim izgrađene su hrišćanske crkve i ukrašene freskama i mozaicima. Napuštena je klasična skulptorska tradicija, zbog bojazni da bi figure u okruženju mogle previše da podsjećaju na paganske idole.

Detalj slike iz Hrama Baala (Hrama palmirskih bogova), Dura Europos, Sirija, 2-3 vijek n. e.

U prva dva vijeka postojanja Bizantijskog Carstva, prema pisanju historičara Horsta Woldemara Jansona i Anthonya F. Jansona:

Nije postojala jasna linija između ranohrišćanske i bizantijske umjetnosti. Istočnorimska i zapadnorimska - ili, kako ih neki učenjaci radije nazivaju istočnim i zapadnim hrišćanima - dok je osobine bizantijske i ranohrišćanske umjetnosti teško razdvojiti prije 6 vijeka.

Prelaz iz ranohrišćanske u bizantijsku umjetnost nije bio ni nagao ni definitivan i, u stvari, prkosi tačnoj definiciji. Jedna od polaznih tačaka za apstraktnu, simboličku, istočnohrišćansku umjetnost mogu biti figuralne zidne slike iz jevrejske sinagoge na lokalitetu Dura-Europos kraj rijeke Eufrat u istočnoj Siriji. Freske na ovom lokalitetu potječu iz vremena drugog do trećeg vijeka nove ere, za vrijeme rimske okupacije tog područja. Detalji prikazani na slici (desno) mogu prikazivati poslužitelja i svećenike zaboravljenog paganskog kulta Partije ili Palmire. Likovi stoje formalno frontalno ili možda unutar arhitektonske pozadine. Njihove draperije izvedene su linijom, a ne tonom, a gestovi su spori, svečani i ozbiljni. Svaka figura je, sama po sebi, vertikalna dizajnerska cjelina, izolirana od svog susjeda. Tijela lebde bez težine, stopala su u dvosmislenom odnosu prema tlu i arhitektonskom ambijentu, podsjećajući nas na bjelokost svetog Mihaila isklesanu vijekovima kasnije. Kako se hrišćanska dogma razvijala, ovaj oblik simboličke interpretacije stvarnosti postajao je sve favoriziraniji, a ravni, dekorativni, apstraktni, "bizantijski" stil, ukorijenjen u bliskoistočnim djelima poput freski iz Dura Europosa, počeo je dominirati hrišćanskom umjetnošću. Također, još jedan dobar primjer početka ove vrste umjetnosti pronađen je na istom lokalitetu u skromnoj kući napravljenoj od pečene blatnene cigle. Kuća je bila korištena kao crkva i bila je ukrašena sa zidnim slikama na kojima su bile scene iz Novog i Starog zavjeta.

Rana bizantijska umjetnost u Konstantinopolju 330 n. e. - 527. n. e.

Detalj sa osnove za stub Teodozija I iz 390. n. e. gdje ovaj car u prisustvu svoje dvorske svite nudi lovorov vijenac pobjedniku nakon konjičke trke na hipodromu u središtu Konstantinopolja.

Za Bizantince Konstantinopolj je bio središte njihovog svijeta, kako fizički tako i simbolički. Bio je najveći i najsjajniji grad u Evropi tokom Srednjeg vijeka. Imao je svoju zbirku mnogih najsvetijih relikvija i ikona donešenih iz Jerusalema kao i iz drugih krajeva. Ove relikvije su bile izložene u najznačajnijim crkvama i manastirima Konstantinopolja, a sam grad je zbog ovoga postao hodočasničko mjesto. Hrišćanska umjetnost Konstantinopolja nastavljena je u okviru već uspostavljenih tradicija, samo ovaj put odobrena pa čak i ohrabrivana od strane vlasti. U gradu su bila izložena mnoga poznata umjetnička djela iz vremena antike. U prvim vijekovima nakon izgradnje ovog veleljepnog grada, njegovi vladari su težili da dostignu carski sjaj starog Rima. Kad je Konstantin Veliki zvanično objavio otvaranje Konstantinopolja u maju 330. n. e., on kao i njegovi nasljednici ne samo da su u "Novom Rimu" izgradili utvrđenja, saobraćajnice, vladine zgrade i palate nego su grad ukrasili sjajnim umjetničkim djelima. Stari središnji gradski trg Augustaion i glavna ulica Messe bili su obnovljeni, prošireni i dodatno ukrašeni stubovima i kipovima. U središtu ovog trga bio je Konstantinov stub koji i danas stoji u središtu današnjeg Istanbula.

Čak su bila podignuta dva stuba po uzoru na stubove careva Trajana i Hadrijana u Hramu Venere i Rome u Rimu. Jedan od stubova bio je podignut u čast pobjede cara Teodozija I, a drugi u čast pobjede cara Arkadija. U to vrijeme bili su značajni sarkofazi pravljeni od krečnjaka i mramora. Najpoznatiji primjer je rimski državni reljef iz 390. n. e. kojim se javno izražavala carska moć i trijumf, a bio je osnova za obelisk cara Teodozija I Velikog na hipodromu u središtu Konstantinopolja. Osim ovog obeliska, jedno od najznačajnijih sačuvanih umjetničkih djela iz ovog perioda u Konstantinopolju je i srebrni ceremonijalni ukrasni Missorij Teodozija I napravljen približno 388. n. e. povodom desete godišnjice njegove vladavine.

Crkvene građevine su od samih početaka bile najvažnija arena bizantijske umjetnosti, a umjetnost u okviru njih bila je blisko vezana sa vjerskim iskustvom koje se tamo upražnjavalo. Jednostavan, asketski izgled vanjskog dijela ovih crkava je u oštroj suprotnosti sa bogato ukrašenom unutrašnjošću, gdje hrišćanski vjernici pri ulasku u crkvu ulaze u svjetlucavo carstvo svjetlosti i boja, pri čemu površine plemenitog mramora i blještavi sjaj mozaika dočaravaju duhovni sjaj kraljevstva božijeg. Sa velikom vjerovatnoćom se może tvrditi da su slike i mozaici koji su ispunjavali unutrašnjost ovih ranih crkava slijedile tradiciju grčko-rimskog slikarstva prilagođavajući njihov vizuelni riječnik uz to koristeći biblijske teme kako bi se ostvario najveći učinak na hrišćanske vjernike.

Crteż iz 11. vijeka za koji se vjeruje da vjerno oslikava vanjski izgled Crkve svetih apostola u Konstantinopolju. Čuva se danas u Vatikanskoj biblioteci.

U ovom ranom periodu bizantijske umjetnosti izgrađena je izvorna verzija crkve Haja Sofija koja će kasnije biti spaljena tokom Nika ustanka. Za njom je slijedila izgradnja druge po važnosti Crkve svetih apostola. U ranom 5. vijeku n. e. izgrađena je crkva Hora koja je bila veličinom manja od ostalih crkava u Konstantinopolju, ali je ljepotom svojih mozaika zasjenila sve ostale crkve u tom gradu. Međutim, najstarija crkva (čiji ostaci se još mogu vidjeti) u današnjem Istanbulu je Studijski manastir izgrađena u 5. vijeku n. e. Grčki crkveni historičar Sokrat Sholastik u svojim zapisima je naveo Crkvu svetih apostola koju je Konstantin Veliki posvetio 330. n. e. Međutim, ova crkva nije sačuvana do danas. On je također naveo i crkvu Haja Irena koja je bila nadogradnja na već postojeću crkvu i u to vrijeme je slużila kao glavna crkva u gradu. Ova crkva je kasnije opet prepravljana i proširivana, a nosi isto ime Haja Irena i danas se nalazi odmah do Haja Sofije. Iluminacija je bio veoma značajan vid srednjovijekovnog bizantijskog slikarstva koje se razvilo u Konstantinopolju tokom ovog vremena. Ovaj vid umjetnosti je bio potpuno odvojen od monumentalne umjetnosti, a bio je njegovan tokom svih kasnijih perioda bizantijske umjetnosti. Nastavljajući rimsku tradiciju u Konstantinopolju je bila popularna izrada mozaika asnovanim na crkvenim i sekularnim temama. Međutim, nijedan primjerak mozaika u tom gradu iz vremena vladavine Konstantina Velikog 330. n. e. pa sve do dolaska Justinijana I na vlast 527. n. e. nije sačuvan.

Konstantinopolj kao najveći i najnaseljeniji grad tadašnjeg hrišćanskog svijeta u Evropi bio je od velikog značaja svojom podrškom vještim umjetnicima i zanatlijama koji su bili od vitalne važnosti u stvaranju vrijednih umjetničkih djela. Njihova aktivnost će dovesti do nastanka zlatnog doba bizantijske umjetnosti i biće ključ njene 11 vijekova uspješne historije.

Bizantijska umjetnost izvan Konstantinopolja 330 n. e. - 527. n. e.

Egipat

Murano hrišćanski diptih, napravljen od slonovače na kojem je u sredini prikazan Isus Hrist bez brade, što je bilo tipično tokom 4. i 5. vijeka n. e., Aleksandrijska umjetnička škola.

Uspon Konstantinopolja nije isprva podrazumijevao ozbiljan pad važnosti drugih velikih gradova Bliskog Istoka, od kojih su Aleksandrija u Egiptu i Antiohija u tadašnjoj rimskoj Siriji bili najvažniji. Njihovi velikodostojanstvenici su sa nepovjerenjem gledali na brzi uspon u važnosti novog sjedišta carske moći, a koji je prije odluke Konstantina Velikog bio samo mali provincijski grad na obali Bosfora. Veoma malo se zna o arhitekturi Aleksandrije u ovom ranom periodu od vladavine Konstantina Velikog pa sve do dolaska Justinijana I na vlast. Nijedna građevina iz tog vremena nije sačuvana do danas, a crkve koje su tada građene u stilu rimskih bazilika bile su prostorno velike sa drvenim krovovima. Pronađeno je dosta skulptura napravljenih od slonovače, gdje je nastavljeno sa upotrebom klasičnih tema i donekle klasične prefinjenosti u umjetnosti dosta dug vremenski period čak i nakon prihvatanja hrišćanstva.

Najstariji prikaz svetog Petra iz 6. vijeka n. e., Manastir svete Katarine na Sinajskoj gori, oslikani panel (ikona) na drvetu. Oslikani paneli ili ikone su bili veoma važan oblik umjetničkog izraza aleksandrijskog stila od 3. - 6. vijeka n. e.

Najpoznatiji sačuvani primjerci su skulpture od slonovače Apolo i Dafne koje za temu imaju priču iz stare grčke mitologije, te Murano hrišćanski diptih koji se čuvaju danas u Nacionalnom muzeju u italijanskom gradu Ravenni. Obje skulpture napravili su umjetnici koji su pripadali Aleksandrijskoj školi koja je djelovala u stilu koptske umjetnosti. Ugaone poze i izražajni pokreti na ovim skulpturama razlikuju se od onoga što se radilo u to vrijeme u Konstantinopolju. Pripadnici ovog aleksandrijskog helenističkog umjetničkog stila su na nekim od svojih skulptura prikazivali obnažena ljudska tijela u klasičnom stilu. Izvan Aleksandrije klasična prefinjenost ustupa mjesto izrazitoj golišavoj izazovnosti, slično indijskoj umjetnosti iz tog vremena. Razlikuje se od skulptura rađenih od slonovače iz Donjeg Egipta, a bila je prisutna i u umjetničkim djelima rađenim od skupocjenih tkanina. Tkanje i ukrašavanje tekstila bilo je važan dio umjetničkog stvaralaštva u Egiptu tokom ranog bizantijskog perioda. Egipatski tekstil je dobro istražen i poznat jer je zahvaljujući suhim klimatskim uslovima veliki broj primjeraka pronađen u grobnicama. Također, tekstilna industrija bila je veoma razvijena, a tkalci su bili aktivni i svestrani, te su bili u stanju koristiti svaki poznati materijal i tehniku. Međutim, ovaj umjetnički stil nigdje nije tako uočljiv kao rezbarije na skulpturama od kamena krečnjaka koji se razvio skoro kao nacionalna umjetnost u području oko delte rijeke Nila između 5. i 7. vijeka. Likovi gojaznih, izazovno golišavih žena na nekim od skulptura uveliko se razlikuju od ozbiljnih, gotovo stiliziranih likova omiljenih u Konstantinopolju u to vrijeme. Kasnije tokom 5. vijeka n. e. čistoća aleksandrijskog helenističkog umjetničkog stila počela je da slabi pod utjecajem umjetnosti iz Konstantinopolja.

U slikarstvu baš kao i kod umjetničkih djela rađenim od slonovače, postojala su dva stila, prefinjeniji stil povezan sa Aleksandrijom i siroviji stil koji je preovladavao u unutrašnjosti. Nijedna od slika velikog formata iz Aleksandrije nije sačuvana, niti postoje bilo kakvi rani rukopisi. Međutim, o njima se dosta može zaključiti na osnovu slika i rukopisa iz kasnijih vijekova, jer velika je vjerovatnoća da su ilustracije iz prvih sedam knjiga Starog zavjeta (grčki: Septuaginta), su proizvedena u Aleksandriji čak i prije hrišćanskih vremena. Ovi rukopisi su služili kao nadahnuće prepisivačima iz tih ranih vremena pa nadalje. Umjetnici koji su ilustrovali Pariski psaltir u 9. vijeku n. e. na taj način duguju umjetnicima iz Aleksandrijske umjetničke škole, kao i oni koji su ukrasili druge rukopise Starog zavjeta, poput Kottonove biblije (Codex Cottonianus) koja se danas čuva u Britanskom muzeju, zapravo su radili u Aleksandriji. Ovaj aleksandrijski stil najbolje se može vidjeti kroz jedan broj oslikanih panela ili ikona koje su nedavno otkrivene među umjetničkim blagom manastira svete Katarine na Sinajskoj gori služi da ukaže na prirodu stvarnog stila.

Bliski istok

Detalj istočnorimskog podnog mozaika (mermer i krečnjak), druga polovina 4. vijeka. Daphne, predgrađe današnje Antiohije u južnoj Turskoj).

Uloga umjetničkog stila iz Antiohije bila je vrlo slična aleksandrijskom iz ranih vremena, ali umjetnost u cjelini je bila manje konzervativna i helenistički stil je ranije iščezao, da bi ustupio mjesto snažnijem stilu iz bizantijske provincije Sirije koji je bio utjecajan i u Egiptu. Ovaj stil orijentalizacije došao je do izražaja na nekim poznatim slikama otkrivenim neposredno nakon Prvog svjetskog rata u Dura Europosu, na Eufratu, koje je američki historičar i arheolog James Henry Breasted opisao kao "orijentalne prethodnice bizantijske umjetnosti". Ovi rani mozaički podovi teško se mogu razlikovati od onih u sjevernoj Africi ili drugim dijelovima svijeta gdje je helenistički stil bio u prvom planu.

Najznačajniji sačuvani primjerak ovog umjetničkog stila su mozaički podovi iz Antiohije. Napravljene su cijele serije ovih mozaičkih podova pravljenih od 3. - 6. vijeka n. e. koji pokazuju postepeni upliv orijentalnih elemenata iz sasanidske umjetnosti, a koji su kasnije postali skoro isto važni kao i helenistički. Kasniji podni mozaici iz Antiohije su ličili na perzijske tepihe. Prepoznatljivi karakter sirijske umjetnosti nije bio posljedica samo utjecaja sa Istoka, uvedenog duž velikih trgovačkih puteva uz Eufrat ili preko pustinje od Iraka, Perzije, srednje Azije, pa čak i Kine. Sam lokalitet također je imao svoju ulogu, jer je u Siriji i Palestini dugo vremena bio raširen način razmišljanja koji je naglašavao unutarnji značaj, a ne površni aspekt, i bio odgovoran za razvoj umjetničkog stila čak i prije hrišćanske ere, koji se najbolje može definirati modernim terminom "ekspresionistički".

Osim Istanbula, najznačajniji primjeri rane bizantijske umjetnosti u današnjoj Turskoj mogu se naći na područjima zapadne Anadolije i Kapadokije u srednjoj Anadoliji. U gradu Efesu koji je bio jedan od najvećih i najznačajnijih antičkih i bizantijskih gradova, mogu se naći mnogobrojni primjeri arhitekture, fresko slikarstva kao i lijepo urađenih mozaika iz vremena rane bizantijske umjetnosti. Tu je i stari grad Hierapolis sa svojim rimskim javnim kupatilima sa podzemnom vrelom vodom. Ova kupatila su u 6. vijeku n. e. prepravljena u ranu hrišćansku baziliku, a sam grad je bio važnim središtem hrišćanstva za područje jugozapadne Anadolije. Manastir Sumela, koji se nalazi južno od grada Trabzona je još jedan važan primjer rane bizantijske umjetnosti i arhitekture na području današnje Turske. Nije poznato kada je manastir osnovan, ali tursko Ministarstvo kulture i turizma postavlja datum njegovog osnivanja približno 386. godine nove ere, za vrijeme vladavine cara Teodozija I (375 - 395). Prema historičaru Williamu Milleru, dva atinska monaha po imenu Barnaba i Sofronije osnovala su samostan. Postao je poznat po ikoni Bogorodice poznatoj kao Panagia Gorgoepekoos, za koju je rekao da ju je naslikao apostol Luka. Bizantijska umjetnost sa svojim grčkim i rimskim elementima imala je stilski utjecaj na drevne anadolijske kulture i istočne umjetnosti. Potpuno bizantijsko objedinjavanje ovih kultura ostvareno je u vjerskom okviru Bizantijskog Carstva.

Grčka

Mozaici iz 4. vijeka koji se nalaze u Luku i grobnici Galerija (Rotunda) u Solunu, neki su od najranijih preostalih primjera ranohrišćanske bizantijske umjetnosti izrade mozaika.

Luk i grobnica Galerija (Rotunda) je jedan od najpoznatijih primjera rane bizantijske umjetnosti u Grčkoj, a nalazi se na sjeveru te zemlje u gradu Solunu (Thessaloniki). Bila je prvobitno izgrađena kao grobnica za rimskog cara Galerija 305 - 311 n. e, a kasnije 326. n. e. po naredbi Konstantina Velikog prepravljena je u crkvu. Ikona iz ove crkve nalazi se danas u Britanskom muzeju. Monumentalni mozaik u ovoj crkvi je poprilično oštećen usljed zemljotresa. Kod oba umjetnička djela uočljiva je obilata upotreba zlatnih listova kao podloga. Kod mozaika, zlatna podloga nalazi se u sendviču između staklene tessere, koja se upotrebljava među obojenim staklenim kockicama, i kamenih kockica, koje čine površinu preko zida. Kod ikone, zlato se prostire preko obojenog gipsanog sloja koji je nanesen preko drvenog panela.

U julu 2019. godine, Georgios Skiadaresis koji je bio glavni istraživač starina na području Soluna izjavio je:

Po mom mišljenju mozaici u Solunu su izvanredni. To je kao da umjetnici iz Soluna slikaju koristeći četkice za boje. Kada se koriste sitni kamenčići prilikom izrade mozaika, izuzetno je teško postići takve detalje i takvu gradaciju veličine i nijanse tessera. Osim toga, gledamo prikaz svetišta nebeske crkve, jer bizantijska umjetnost pojedince prikazuje kao nebeska transcendentalna bića. Lice u mozaiku bizantijskog zida ima klasične osobine osobe, ali je prikazano nestvarno.

On smatra da u odnosu na mozaike urađene u italijanskom gradu Ravenni, mozaici u Solunu imaju realnije prikaze detalja likova, gradaciju tessera kako bi oni postali manji kada se prikazuju detalji lica i transcendentalni sadržaj prikaza.

Mozaici rotunde označavaju sve veću nadmoć crkve i njenih institucija u svakodnevnom životu i umjetnosti u Bizantijskom Carstvu od 5. vijeka pa nadalje. Kalendarski mozaici obilježavaju crkvenu godinu i organizovanje dnevnog života liturgijama i proslavama eklezijastičke hijerarhije. U tehničkom i umjetničkom smislu ovi mozaici su djela najvišeg kvaliteta koja se mogu ravnopravno porediti s umjetničkim djelima iz bilo kojeg razdoblja ili regije.

Crkva Acheiropoietos iz druge polovine 5. vijeka, nalazi se danas u središtu Soluna.

Mozaički prikaz bogojavljenja u Crkvi svetog Davida, Solun

Osim rotunde u Solunu, iz tog ranog perioda značajna je i Crkva svetog Davida (grč. Hosios David, Όσιος Δαβίδ), koja je na listi svjetske baštine UNESCO-a. Mozaik u ovoj crkvi nalazi se u apsidi, a smatra se da potječe iz sredine 5. vijeka n. e. Određivanje datuma ovog mozaika zasniva se na stilu izrade koji je bio preovlađujući u to vrijeme. Mozaik sadrži simboliku koja označava evangeliste, a bogojavljanje je detaljno prikazan u naturalističkom stilu, sa Hristom koji drži religiozni tekst na grčkom jeziku. Mozaički prikaz je složen, s detaljnim obrubom i puno elemenata unutar scene, a u središtu pažnje na slici je Isus Hrist, što pokazuje njegov pogled, te položaj u središtu mozaika i oreoli koji okružuju njegovu glavu i tijelo.

Crkva Acheiropoietos (grč. Panagija Aheiropoietos, Παναγία] Ἀχειροποίητος) koja je bila izgrađena oko 470. n. e. također je nekad imala mozaički ukras, od kojeg su ostali samo ostaci.

Italija

Zidni mozaik na apsidi Bazilike Santa Pudenziana, na kojem su prikazani Isus Hrist sa apostolima.

Primjeri rane bizantijske umjetnosti koji se mogu naći u Rimu, pripadaju različitim periodima iz historije ovog grada. Razvoj novog stila u umjetnosti je vidljiv na ranim hrišćanskim mozaicima koji su djelimično bili pod utjecajem istoka, a na kojima je uočljivo njihovo oslobađanje od klasičnog stila. Dobri primjeri koji dokazuju ovu tvrdnju su mozaici iz 4. vijeka, koji se mogu vidjeti na rotundi Crkve Santa Constanza, zatim mozaik na apsidi Bazilike Santa Pudenziana napravljen na prijelazu iz 4. u 5. vijek i mozaici u Bazilici svete Marije velike iz sredine 5. vijeka. Santa Constanza koja je u 4. vijeku bila izgrađena kao grobnica (mauzolej) za Helenu i Konstantinu, kćeri cara Konstantina Velikog, sadrži jedne od najstarijih poznatih stropnih mozaika. Osim čisto ukrasnih motiva tu se nalaze i: medaljoni, prikazi ptica, malih nagih dječaka (putto), krčaga za vino, scene prilikom pravljenja vina, kao i dva portreta koji bi mogli biti Konstantina i njen muž Hannibalianus. Prema vodećem stručnjaku za bizantijsku umjetnost i historiju iz prve polovine 20. vijeka Charlesu Diehlu, ovi mozaici se mogu uporediti sa scenama lova prikazanim na mozaicima na arheološkom lokalitetu Kabr-Hiram u južnom Libanu (iz knjige "Historija Bizantijske umjetnosti, fra. Histoire de l'art byzantin).

Mozaik koji se danas može vidjeti u apsidi Bazilike Santa Pudenziana potječe iz 5. vijeka, a obnovljen je krajem 16. vijeka. Na mozaiku je prikazan Hrist kao duhovni učitelj, kako sjedi držeći u ruci knjigu sa natpisom "Dominus Conservator Ecclesiae Pudentianae" (bos. Gospod je čuvar crkve Pudenziana). U pozadini se nalazi simbolički prikaz Jerusalema, a iznad Hrista okruženog hrišćanskim simbolima četiri evangelista stoji veliki draguljima optočen krst na brdu (Golgota), kao znak njegovog trijumfa.

Kupola svetišta San Vittore in Ciel d'Oro, a danas kapela u Bazilici svetog Ambrozija. Mozaik potječe iz druge polovine 5. vijeka.

Grad Milano odigrao je veliku ulogu tokom kasnog perioda rimske historije, posebno u pitanjima koja se odnose na hrišćansku crkvu, a samim tim i pri osnivanju Bizantijskog Carstva. U ovom gradu se nalaze dva rijetka primjera sačuvanih ranohrišćanskih mozaika s kraja 4. i početka 5. vijeka. Jedan od ovih primjera ranih mozaika nalazi se u Bazilici svetog Lorenca. Na dvjema polukružnim kupolama koje se nalaze odmah nasuprot ulaznih vrata ove bazilike mogu se vidjeti dva mozaika iz tog vremena. Na desnoj strani je mozaik sa likom mladolikog i bez brade Isusa Pantokratora s apostolima, a na lijevoj strani se nalazi drugi mozaik na kojem je prikazan Isus kao dobri pastir sa svojom ovcom. U Bazilici svetog Ambrozija nalaze se mozaici iz 5. vijeka. U okviru vijenca kupole u ovoj bazilici nalazi se mozaik ranog hrišćanskog mučenika Viktora Maura, a na zidovima se nalaze mozaici na kojima su prikazani Sveti Ambrozije Milanski između svetih Gervasija i Protasija i između svetog Materna Milanskog i svetih Nabora i Feliksa.

Mozaici

Zajedno sa izgradnjom hrišćanskih hramova u 4. stoljeću, odvijao se i razvoj izrade mozaika na zidovima i svodovima. Do tada su se mozaici koristili samo na podovima, posebno u kupatilima i palatama, ali nikada u hramovima. Mozaik na zidu i svodu trebao je simbolizirati transcendenciju i duhovnost, a inovativna zlatna boja i raznobojno staklo očekivani sjaj neba duhovnog svijeta.

Ikonografija

Mozaički prikaz Isusa Hrista kao učitelja, Bazilika svetog Lorenca u Milanu, 4. vijek

Razvoj hrišćanske simbolike započeo je u ranom hrišćanstvu, koje je većinom slijedilo rimske i paganske obrasce. Najstariji simbolični prikazi iz 2. vijeka su prikazi Isusa Hrista u obliku akrostiha. Na zidovima transepta prikazivani su prizori iz Starog i Novog zavjeta, a ponekad i crkvene historije. Na slavoluku presjeka, apsidi i na svodu mozaika prikazivani su Hristovo božanstvo, nebesko kraljevstvo koje nagovještava Drugi dolazak. Apsida je imala dvije funkcije: skrivala je biskupsko prijestolje, ali bila je i mjesto božanskog otkrivenja. Ova dva aspekta nalazimo u Bazilici Santa Pudenziana. Svod apsida nikada nije podijeljen i predstavlja veliku mozaičku kompoziciju. Od početka rane hrišćanske umjetnosti postoje dvije vrste prikaza Isusa Hrista (Hristos okružen apostolima i / ili druga varijanta filozofa okružen učenicima). Druga vrsta prikazuje (stojeći Hristos, koji gestikulira pobjedničkom caru, tj. podiže desnu ruku, (Sol invuctus). Ova vrst prikazivanja Isusa je preuzeta iz rimske ikonografije (nepobjedivi Apolon). Nove teme pojavljuju se od 4. vijeka, kao što je tema u kojoj osnivač crkve donosi maketu crkve Hristu (bazilika sveti Vitale, bazilika svetog Eufrazija) U svim tim prikazima Hristos je predstavljen kao nebeski kralj okružen apostolima, mučenicima, svecima i anđelima. Situacija u Palestini bila je drugačija: tu je razvijena umjetnost izrade malih predmeta (slike na srebrnim bocama), ikonografija na apsidama trebala je očima vjernika dati prizore iz Starog i Novog zavjeta, a tamo gdje je hrišćanska umjetnost prodirala prikazivani su hrišćanski simboli - Hristovi inicijali.

Stilovi

Mozaik na kojem je prikazan mladi Isus Hrist, crkva Santa Costanza u Rímu, 4. vijek

Rad pojedinih umjetničkih radionica u 4. i 5. vijeka bio je vrlo raznolik. Teško je govoriti o ujednačenom stilu, naprimjer, Crkva svete Marije Velike iz doba pape Siksta III sadrži ciklus ilustracija iz Starog zavjeta. Iznenađuje razlika u stilu između slika na zidovima i na apsidi. Da bi prikazali more, umjetnici su uzeli drevne prikaze i istovremeno njihov iluzorni stil. Mozaici na apsidi su tipični za veliki prikaz figura, frontalnost i izbjegavaju preklapanje. U 5. - 6. vijeku također se može uočiti razlika između klasične ranohrišćanske i bizantijske umjetnosti.

Skulpture, slike, mozaički ukrasi i povezani kamenčići (opus secti) na svodovima, zidovima i podovima svjedoče o upotrebi različitih tehnika. Nalazimo stilove izrade mozaika iz Milana, Rima, sjeverne Italije, Male Azije i Konstantinopolja. Godine 500. mozaici iz bazilike San Apollinare Nuovo dosegli su tzv. klasicizam. Figurativni izgled žene s bijelim krilima bio je simbol euharistije i prikaz dobrog pastira.

Skulptura

Sarkofag Ambrozija Milanskog

Bizantijske skulpture u ranim danima su nastale kao produžeci helenističke umjetnosti, a pri tom su nastali portreti velike estetske drame. Desile su se promjene vrlo slične onima u arhitekturi, pri čemu su oblici još uvijek u osnovi bili reprezentativni, ali tretirani su apstraktno. Sve to nam daje naznaku kako simbolički karakter umjetnosti iz vremena ranog Bizantijskog Carstva postaje postupno važniji, te se preko svog izraza i estetike, prilagođava na novu teologiju i crkvenu moć. Najbolji posao urađen je u samoj Aleksandriji, a predstavljaju ga brojne kamene skulpture pronađene na licu mjesta i nekoliko rezbarija od slonovače, koje su povezane s gradom kao dokazima kvaliteta stila. Trodimenzionalni reprezentativni oblici skulpture koje su bizantijski skulptori naslijedili iz helenističkog razdoblja u ranim danima dugog bizantijskog razdoblja postupno su se smanjivali, sve dok ih nisu tek maglovito koristili u narednim fazama.

Skulptura sarkofaga

Hrišćanski sarkofazi iz 3. vijeka držali su se rimske tradicije. Uglavnom su bili nadahnuti slikarskim ukrasom katakombi. Korišteni su motivi Dobrog pastira, oranta (molitelj) i motivi iz Starog zavjeta. Krajem 3. vijeka pojavile su se scene Lazarovog uskrsnuća i čuda iz Starog i Novog zavjeta. U radovima je tako formiran sveobuhvatan teološki program. Kasnije su sarkofazi bili ukrašeni samo scenama iz Starog zavjeta. Klasična vrsta sarkofaga do sredine 4. stoljeća naziva se "s frizom", jer su prizori krasili njegovu prednju stranu.

Ikonografija iz Konstantinovog perioda bila je usredsređena na Hrista i njegova čuda. Na kraju ovog perioda, Pasije su bile prikazane po prvi put. Glavni naglasak nije bio na Hristovoj patnji na križu, već na samom križu, okrunjenom lovorovim vijencem koji simbolizira pobjedu. Otprilike godine 350. sarkofazi poprimaju novi oblik. Prednji dio sarkofaga podijeljen je na nekoliko dijelova stubovima. Ova vrsta se često koristila u 5. i 6. vijeku. Hrišćanski sarkofazi bili su ukrašeni slikama i pozlatom. Radovi su bili izuzetnog umjetničkog kvaliteta (npr. Sarkofag prefekta Junia Bassa). Ikonografija je nadahnuta idejom Patnje, Hrista koji sjedi na prijestolju iznad nebeskog svoda. U 4. vijeku nailazimo na teme trijumfa, slavljenje Hrista od strane apostola, dodjele kruna za pobjedu (koje su osvojili mučenici), prenos nebeskog zakona svetog Petra.

Razvijena je i nova vrsta sarkofaga, koja se prema ukrasu naziva "s vratima zidova" - u koje spadaju npr. sarkofag sv. Ambrozija iz Milana. Masivni zidovi i kapije simbolizirali su "nebeski Jerusalem". U 3. - 5. vijeku postojale su velike radionice, posebno u Rimu, specijalizirane za rad s mramorom. Svi sarkofazi pronađeni u Italiji, Francuskoj, Španiji i sjevernoj Africi dolaze iz Rima. U 5. vijeku središt radionice preselilo iz Rima u Ravennu, gdje su spojene zapadna tradicija i orijentalna umjetnost Konstantinopolja. Alegorični i simbolični motivi pojavljuju se na kraćim stranama i na poleđini ovdje proizvedenih sarkofaga. Kasnije se ukras preselio samo s prednje strane. Na posljednjim vrstama grobnica više se nisu pojavljivali ljudski likovi, već krstovi, jaganjci, golubovi i pauni. Zamišljeni izvor života izvirao je sa svake strane sarkofaga - grančice vinove loze koje podsjećaju na euharistiju i inicijale Hrista. U kasnom antičkom periodu radionice su postojale i u jugozapadnoj Galileji, gdje su u 5. i 6. vijeku izrađivani sarkofazi ukrašeni alegorijskim motivima.

Kipovi

Kip dobrog pastira, Vatikan

U rijetke primjere kiparskih djela spadaju kipovi sjedećeg Hrista (s obilježjima mladog filozofa koji predaje) u Beču i kip Dobrog pastira u Vatikanu iz prve polovine 4. vijeka. Kipovi Dobrog pastira bili su popularni i kao pogrebni spomenici i kao ukrasni likovi u vrtovima i česmama i nisu uvijek imali vjerski karakter.

Drvene skulpture

Drvene skulpture sačuvane su uglavnom u obliku vrata hrama, a dobar primjer su par izrezbarenih vrata od kedrovog drveta koja se nalaze u Crkvi svete Sabine u Rimu. Napravljena su 430. godine i izvana predstavljaju cjelokupni teološki program, tj. sadrži scene iz Starog i Novog zavjeta. Iznutra se kao ukras nalazi biljni motiv. U Milanu su sačuvani fragmenti drvene kapije, a ukras liči na kapiju Crkve svete Sabine. U Crkvi svete Barbare u Kairu sačuvana su vrata iz 5. vijeka, na kojima je prikazan Hrist na prijestolju, a na njima je vidljiv utjecaj sarkofaga.

Monumentalna skulptura

Skulpturalni ukras spomenika sadrži reljefe s biljnim ili geometrijskim motivima, koji su bili ukrašeni uglavnom glavama, nadvojima i timpanima, ili uklesanim ukrasnim trakama koje su okruživale arhitektonsko jezgro, prozore i portale. Veliki izbor motiva i elemenata uglavnom se mogu naći u sirijskim crkvama.

Monumentalna skulptura sadržavala je širok spektar statua, među kojima su i poprsja Hrista, apostola, anđela i kerubina. Kapiteli i impozitivi bili su podjednako ukrašeni, ali skulpturalni ukras je bio posebno usredsređen na sakralni namještaj, oltar, ogradu hora, propovjedaonicu (ambon, bema) i nadstrešnice. Namještaj je uglavnom izrađen od mramora i krečnjaka, a biskupske stolice često su izrađivane od skupih materijala kao što su slonovača.

Ornamentika sadrži uglavnom alegorijske i simboličke motive. Najčešći su Hristovi inicijali i grančice vinove loze. Slike ljudskih likova su rijetke, a korišteni su i drevni motivi. Skulpturalni stil se razvio, reljef je postao ravniji i sadržavao je samo dvije ravni (podnožje i plohu). Od 5. vijeka poboljšana je tehnika ažurnog ukrasa, primijenjena je igra svjetla i sjene. U svim provincijama Rimskog Carstva može se uočiti razvoj skulpture, koja je bila znatno udaljena od antičke skulpture.

Primijenjena umjetnost

Zlatno staklo

Zlatno staklo iz katakombe, sveti Petar i Bogorodica u orijentalnoj pozi i sveti Pavle, 4. vijek

Zlatno staklo ili bila je vrlo zahtjevna tehnika za učvršćivanje sloja zlata između dva sloja stakla. Ova tehnika razvila se u helenističkom periodu, a zaživjela je u 3. vijeku. Postoji oko 500 komada poznatog zlatnog stakla. To su uglavnom krugovi - odsječena dna šoljica ili pehara. Koristili su se za obilježavanje i ukrašavanje grobnica u katakombama Rima ubacivanjem primjeraka u malter. Velika većina potječe od 4. do 5. vijeka. Većina su hrišćanski primjerci, ali sačuvani su i paganski i nekoliko jevrejskih primjeraka. Predmeti od zlatnog stakla davani su kao pokloni prilikom vjenčana ili druge svečane prilike. Njihova ikonografija je vrlo jednostavna i sa umjetničkog gledišta relativno su neobrađeni. Motivi zlatnog stakla slični su katakombnim slikama, uglavnom su prikazivane slike svetaca, ali se prikazuje i pokojnik. Ista tehnika korištena je za zlatne mozaike (tessera) od sredine 1. do 5. vijeka. U narednom periodu tehnika zlatnog stakla postala je standardna podloga za religijske mozaike.

Keramika

Terra sigillata

Piksida iz Korinta

Rana hrišćanska umjetnost je i u tom pogledu slijedila rimsku umjetnost. Na polju keramike vrste posuda nisu se bitno promijenile, već njihova upotreba. To su uglavnom mali predmeti, posebno staklene posude s izrezanim ili rezbarenim ukrasima, posude od pikside i sjevernoafrička terra sigillata.

Terra sigillata (lat. Terra = zemlja, glina; sigilló = pečat) je vrlo kvalitetna crveno-smeđa keramika rimskog porijekla. Ima mat ili sjajnu površinu i napravljena je od fine crvene, narandžaste ili smeđe gline. Keramika je glatka i ukrašena plastičnim uzorcima niskog reljefa. Peče se na temperaturi od oko 1000 °C. Prije pucanja površina je prekrivena tankim slojem glazure koja sadrži koloidni rastvor željezne gline. Ova glazura ima mat sjaj na keramičkoj površini. Reljef na keramici nastao je u davna vremena utiskivanjem pečata od izgorene gline u mehku krhotinu. Po postupku utiskivanja uzoraka u pečatni vosak, ova keramika je i dobila svoje ime.

Piksida (starogrčki Πυξίς - piksis) je keramička posuda različitih oblika, veličina i starosti. Uglavnom se koristila kao kutija za nakit, kozmetiku (masti, šminka) i vunu. Napravljena je i od stakla, metala ili slonovače. U ranom hrišćanskom periodu, pikside (često izrađene od bogato ukrašene slonovače) služile su kao svete ceremonijalne posude za čuvanje tamjana, relikvija i drugih predmeta.

Predmeti od slonovače

Boecijev konzulski diptih iz 487. godine.

Jedna od zanimljivosti u bizantijskoj umjetnosti kojom se potvrđuje njena raznovrsnost, nalazi se u malom obimu u obliku rezbarenja luksuznih predmeta od slonovače. Privlačnost slonovače i njezino poštovanje kao luksuznog materijala tokom bizantijske ere, ogleda se u činjenici da je bila jedna od najcjenjenijih rijetkih materijala kojeg su bogataši jednostavno morali imati i koji su samo oni mogli sebi priuštiti. Uglavnom su bili izrađivani manji i precizno obrađeni ili bogato ukrašeni predmeti dizajnirani da predstavljaju status kupaca takvih luksuznih predmeta u društvu. Konstantinopolj je bio epicentar gdje je ova luksuzna roba prvi put stizala preko Afrike (i u manjoj mjeri Bliskog istoka i Azije). Tu su iskusni lokalni umjetnici, mnogi od njih vjerovatno majstori, šegrti ili redovnici, urezivali zamršene predmete od slonovače prije nego što su završili u domovima bogatih, bogomoljama, ili čak u carskoj palati. Druge značajne radionice za izradu predmeta od slonovače na području Bizantijskog Carstva bile su smještene u Aleksandriji u Egiptu i Antiohiji u Siriji.

Reljefi od slonovače često su bili pričvršćeni za pikside ili ormariće, tzv. konzularni diptih, koje su konzuli naručivali da se naprave za njihove poznanike ili careve kad su stupali na dužnost. Hrišćansko-paganski dualizam može se proučavati na diptisima. Većina ih se lahko može odrediti hronološki. Poznatim primjerima diptiha pripadaju Anastasijin diptih ili Magna diptih.

Nadalje, slonovača se javljala u malom obimu u obliku ploča (sa temama iz Starog i Novog zavjeta) ili za vrijeme bogosluženja, gdje su se predmeti iz slonovače koristili kao spremnici za rijetka ulja.

Nakit

Prsten iz ranog hrišćanskog perioda

Rani hrišćanski, a kasnije i bizantijski nakit temeljio se na nekoliko različitih kulturnih prethodnika. Kombinirani su rimski, grčki i orijentalni stilovi izrade nakita. To se posebno očitovalo u razlikovanju umjetničkih područja stvaranja. Najpoznatije radionice bile su smještene u velikim gradovima carstva poput Rima, Antiohije, Aleksandrije, Efesa ili novoformiranog Konstantinopolja. Stilovi su bili posebno dizajnirani da služe potrebama propagande, istovremeno izražavajući status i status vlasnika, zbog čega ih nisu svi mogli priuštiti. Neke vrste nakita bili su carski poklon njihovim vlasnicima povodom raznih događaja. Klasične drevne teme (bogovi i junaci, simboli, biljni motivi i geometrijski obrasci) preživjele su i savjesno su bile ponavljane u ranom hrišćanskom periodu. U nakitu se ovaj klasični trend očituje posebno u dekoraciji, gdje je prikazivanje ljudskih figura bilo isključeno, ali je sačuvana upotrebe cvjetnih i geometrijskih motiva koji nalikuju helenističkim motivima. Oblik i ukras nekih narukvica koje su sačuvane služe kao primjeri ove hrišćansko-orijentalne tendencije. Sa nekoliko karakterističnih elemenata kao što su Heraklov čvor, uvijene zmijolike narukvice i narukvice sa glavama životinja. Nakit je tehnikom umetanja ukrašavan dragim kamenjem. U 3. i 4. vijeku počela se koristiti tehnika izrade nakita poznata pod imenom niella.

Korišteni su i razni privjesci - među njima naprimjer, enkolpie (ovdje su posebno značajne crkvene enkolpie pectorale) kao i razne kopče, okovi za pojase, naušnice i prstenje. Također su izrađivane nove vrste zlatnih narukvica za ruke. Najjeftiniji i najčešće korišten materijal bila je pozlaćena bronza, a česti su i predmeti od zlata i drugih metala. Umjetnici su također pokušali iskoristiti takve nove tehnike pri izradi pokretnih dijelova nakita.