Geologija Irana
Iran u generalnom geološkom smislu karakterizira pripadnost planinskom pojasu evroazijske litosferne ploče iz tercijarnog perioda, odnosno u užem smislu prostranoj Iranskoj visoravni proizišlom konsolidacijom prekambrijskog osnova kojeg neki geolozi smatraju odvojkom prekambrijske arapske ploče[1]. Prirastanje više ili manje stabilnih ostataka prekambrijskih strukturalnih slojeva (tzv. „centralna masa”) i geološki mladih elemenata poput tercijarnih planinskih zona Alborza ili Zagrosa je neosporno, međutim tumačenje njihovog razvoja prošlo je kroz drastične promjene[1]. Ne ulazeći u pojedinosti o naučnoj historiji, sadašnje stanje može se sažeti na sljedeći način[2]:
- a) Alborz i centralnoiranski masiv u stratigrafskom i strukturalnom smislu prožimaju se mnogo više nego što je prvobitno pretpostavljano.
- b) Nedostaju paleozojski orogeni (između kasnog prekambrija i srednjeg trijasa) što ukazuje da je centralni Iran iskusio vjerovatno ujednačene kontinentalne i epikontinentalne uslove odnosno tektonsku stabilnost.
- c) Mezozojske i tercijarne zone karakterizira alpska orogeneza koja prekriva sve dijelove centralnog Irana zajedno sa periferijama. Konkretno, periferni nabori pojaseva poput Kopet-Daga, masiva Makrana ili Zagrosa uključeni su u geosinklinalni razvoj dok iranska jezgra zadržava svoj epikontinentalni karakter.
- d) Za razliku od drugih regija svijeta, iranski masivi tercijarnog porijekla zadržavaju snažne predtercijarne elemente, uključujući prekambrijske orogene.
- e) Moderna geološka istraživanja ukazuju da je tzv. „centralna masa”, prvobitno spominjana u kontekstu ostatka paleozojske podloge, vjerovatno ograničena samo na manje dijelove centralnog Irana odnosno tzv. „lutski blok”.
Ovaj pojednostavljeni sažetak i tumačenje geološkog razvoja može se potkrijepiti činjenicom da dosad nisu pronađeni nikakvi tragovi kaledonskih i hercinskih orogena[1]. Također, sedimente prosječne debljine 3000 − 4000 m u centralnom Iranu uglavnom odlikuju homogeni kontinentalni materijali terestrijalnog porijekla s relativno visokim stepenom jednolikosti. Smješteni su iznad konsolidiranih erozivnih površina koje se datiraju u trijas ili starija doba, a ponekad čak izravno pokrivaju prekambrijsku podlogu i erozivne platforme[1]. Od posebnog značaja za proučavanje geološkog razvoja jest teorija o tektonici ploča; na osnovu paleontoloških i paleomagnetskih podataka većina geologa smatra Iran dijelom stare Gondvane[3], a smještavaju ga između današnje lokacije i Afričkog roga. Iranska ploča današnji je položaj poprimila tek krajem krede i kasnijih doba, dok njen tektonski sudar s arapskom nije izazvao samo nabiranje Zagrosa već i opsežne vulkanske odnosno potresne aktivnosti koje su učestale i dan danas[1].
Geološke zone Irana variraju u zavisnosti od stručnih izvora, međutim relevantnim među njima najčešće se smatraju razredbe J. Stöcklina[4] i J. V. Harrisona iz 1968.[5], metamorfna karta Iranskog geološkog zavoda iz 1986.[6], te geološke analize N. Nezafatija iz 2000-ih godina[7]:
.PNG)
Bez obzira na razlike među detaljima tumačenjima iranske geološke historije, geologija i tektonika također su odigrali izuzetnu ulogu u orohidrografskom i geomorfološkom razvoju, osnova na kojoj se Iran može podijeliti i na pet prirodnih regija: kaspijske nizije, masiv Alborza s Kopet-Dagom, centralnu visoravan, masiv Zagrosa s Makranom, te obalne nizije Perzijskog zaliva[1]. Iranska visoravan kao zatvoreni sliv je najznačaniji geomorfološki faktor u geološkoj strukturi s obzirom da je u potpunosti fluvijalno odnosno hidrografski odsječena od svjetskih okeana[8]. Masivi Alborza i Kopet-Daga na sjeveru odnosno Zagrosa i Makrana na zapadu i jugu stvaraju geološko-geomorfološku zapreku koja odvaja gotovo polovinu iranskog kopna od izravne interakcije s Indijskim okeanom. Ova ogromna površina centralnog Irana, prvobitno geološki pojednostavljena kao homogena „centralna masa”, zapravo je vrlo složena geološka struktura[1]. Podrobniji pogled na geologiju centralnog Irana otkriva njen utisak na geomorfologiju i ekologiju zemlje. Najveće razvodnice unutrašnjih drenažnih bazena razumljive su isključivo kao ishod geološkog razvoja odnosno tercijarne strukture alpskog orogena ‒ nabori i rasjedi su ne samo pridonijeli izuzetno složenom srastanju geoloških uzvisina i depresija već i cjelokupnim pukotinama tla odnosno slivovima[1]. Naprimjer, susjedni zatvoreni slijevovi poput prostranih pustinja Dašt-e Kavira (>200.000 km²) i Dašt-e Luta (166.160 km²) nalaze se na različitim nadmorskim visinama i odvojeni su naboranim masivima iz perioda tercijara[9].
-
Slani nanosi uz obalu Urmijskog jezera (Z. Azarbajdžan) -
-
-
Sumpor na stijenama Damavanda (Mazandaran)
.JPG)
Mineralne sirovine
uredi.jpg)
Iran je izuzetno bogat mineralnim sirovinama što je usko povezano s geološkim razvojem odnosno strukturom[1]. Iako u demografskom i teritorijalnom smislu predstavlja nešto više od 1% svjetskog stanovništva odnosno površine, podno Zagrosa i drugih iranskih masiva nalazi se više od 7% ukupnih svjetskih zaliha mineralnih sirovina[10]. Ležišta su rasprostranjena u svim dijelovima zemlje, ali neka od njih nalaze se u udaljenim izoliranim područjima ili su nejednoliko raspoređena u tlu što otežava njihovo privredno iskorištavanje[1]. Ove zapreke jedan su od glavnih razloga zašto cjelokupno rudarstvo tokom 20. vijeka nije bilo ujednačeno s proizvodnjom uglja, nafte i prirodnog plina[1].
Ležišta željeza karakteristična su za sve dijelove zemlje, a većina njih nalazi se između južnih padina Alborza i unutrašnje vulkanske zone odnosno njenih rubnih područja[1]. Najznačajniji rudnici su Čadormalu koji se nalazi približno 200 km sjeveroistočno od Jazda, Gol Gohar pokraj Sirdžana, te posebno područje oko Kermana i Bafka čija ležišta sadrže više od milijardu tona željezne rude[11]. Potonji rudnici također su glavni opskrbljivači velike čeličane u Isfahanu. Ležišta bakra uglavnom se nalaze među tercijarnim vulkanskim stijenama[12], a područja koja vrijedi istaknuti su Čahar Gonbad smješten 110 km jugozapadno od Kermana[13], Anarak s pripadajućom mikroregijom, te Sarčešme kod Kermana koji je još 1960-ih identificiran kao potencijalno najveće ležište bakra u svijetu[12]. Ležišta olova i cinka koncentrirana su u centralnom Iranu i to prvenstveno oko Bafka, te u Zandžanskoj pokrajini na sjeverozapadu zemlje[1]. Ostala ležišta mineralnih sirovina uglavnom nisu značajna u geološkom ili privrednom smislu i lokalnog su karaktera, a uključuju hromit (okolina Bafka, Sabzevara i Bandar Abasa) magnezit (južni Horasan i Ardestan), te mangan (okolina Bafka i Semnana)[1].
Posebnu pažnju zaslužuju i ležišta uglja i fosfata koja su također rasprostranjena širom zemlje. Vađenje ugljena u okolini Teherana odnosno podno Alborza ima veliku važnost još od 19. vijeka zbog iskorištavanja šuma za proizvodnju drvenog uglja[1]. Na spomenutim područjima ugalj se vadi i dan danas, dok sve veću ulogu preuzimaju ugljenokopi u Kermanskoj pokrajini[1]. Krajem 20. vijeka ugljenokopi oko Kermana i Ziraba snabdijevali su veliku isfahansku čeličanu sa 800.000 tona ugljena na godinu odnosno 80% njenih potreba. Zalihe fosfata procjenjuju se na oko 0,5 milijardi tona što je dovoljno za zadovoljavanje godišnjih tuzemnih potreba od 2,5 milijuna tona fosfatnih gnojiva[1]. Glavna ležišta fosfata nalaze se oko Bafka u Jazdskoj pokrajini, a sporedna oko Ramhormuza, Behbahana i Dašt-e Deha u Hormuzganu, Semnana i Šahruda u Semnanskoj pokrajini, te u okolini Teherana i Zandžana[1].
Nafta i prirodni plin predstavljaju najvažniju geološku sirovinu od domaćeg i međunarodnog privrednog značaja, a nalazišta fosilnih goriva koncentrirana su uz obalu Perzijskog zaliva odnosno huzestanskim nizijama[1]. U geološkom smislu, nalazišta su nastala nabiranjem Zagrosa. Vjekovna iskustva s curenjem nafte i plina u jugozapadnom Iranu na prijelazu iz 19. u 20. vijek dovela su do intezivnog istraživanja odnosno razvitka iranske naftne industrije[1].
Prirodne katastrofe
uredi
Geološke karakteristike u velikoj mjeri odgovorne su za razne oblike prirodnih katastrofa koje redovno pogađaju Iran[1], među kojima se prvenstveno ističu potresi uzrokovani sudaranjem evroazijske i arapske litosferne ploče. Subdukcijska zona proteže se približno 1800 km usporedno sa Zagrosom odnosno u smjeru sjeverozapad-jugoistok, međutim seizmički najaktivnije područje ipak je tzv. „iranski polumjesec” koji se proteže uz Azarbajdžan, Alborz, Kopet-Dag, Horasan, Sistan, istočni Dašt-e Lut i Makran[14].
Iran uz Kinu bilježi najveći broj smrtno stradalih od potresa, a pogođeni gradovi kroz historiju sa desecima hiljada žrtava uključuju Damgan (856.), Darešaher (872.), Nišapur (1405.), Tabriz (1042., 1721. i 1780.), Tabas (1978.), Rudbar (1990.)[14] i Bam (2003.). Zbog seizmoloških predviđanja o velikoj vjerovatnoći da Teheran u bližoj budućnosti pogodi potres velikih razmjera, iranski je parlament 2010. godine raspravljao o premještanju glavnog grada na neku od tri sigurnije lokacije među kojima se najčešće spominju Isfahan, Šahrud ili Semnan[15].
Osim što potresi izazivaju tragične ljudske i materijalne gubitke uključujući pustošenja naselja i komunikacijskih mreža, oni su također i uzrok velikog broja ekoloških posljedica[1]. Muljne i zemljane bujice kao i ostali oblici derazije vrlo su česta posljedica djelovanja potresa, a najizraženiji su u područjima gdje su padine sastavljene od smičnih pukotina ili skliskih glinenih tala[1]. Muljne bujice naročito su učestale kod vulkanskih pepela i na svim oblicima stratigrafskih naslaga natopljenih vodom i(li) ledom koje su podložne utjecaju seizmičkih valova. Ove pojave karakteristične su za vlažna područja sjevernog Irana s pripadajućim vulkanima (npr. Damavand), ali i za vrlo osjetljive zone slanih dijapira na jugoistoku zemlje[1].
Potresi također uzrokuju i opasna klizišta, karakteristična i za guste regolite ili pak slabe kamene podloge. Potonje se osobito odnose na stratificirane temeljce pune geoloških pukotina, isprekidane mekanim i vodopropusnim materijalima koji ih čine lahko erozivnim[1]. Klizišta, muljne i zemljane bujice redovno izazivaju štetu na nižim padinama i dolinama koje su gusto naseljene, a nerijetka pojava jest da klizajuće krhotine zapriječe tokove potoka odnosno oblikuju privremena jezera koja naposljetku uvijek probiju nestabilnu branu i poplave okolne doline[1].
Snažnije vulkanske aktivnosti na teritoriji Irana nisu zabilježene vijekovima, a posljednje vulkanske erupcije datiraju se u eocen i kvartar. Ipak, aktivnosti nižeg inteziteta poput fumarola, solfatara ili mofeta učestale su i dan danas kod Damavanda, Bazmana, Sabalana i Taftana[16]. Jedinstven slučaj predstavlja grad Ramsar u Mazandaranu, mjesto s najvećim stepenom prirodnog ionizirajućeg zračenja u svijetu (do 260 mSv godišnje[17]) koje dolazi od od izotopa radija-226 odnosno djelovanjem uranija i torija. Međutim, visok stepen radioaktivnosti ne utječe na zdravlje lokalnog stanovništva koje je prema studijama kroz historiju razvilo prirodnu imunost[17].
Reference
uredi- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Ehlers, Eckart (15.12.1989.)
- ^ Rosen, Norman C. (1969.)
- ^ Vidi:
• Förster, Hansgeorg (1974.), str. 276.-292.
• Krumsiek, Klaus (1976.), str. 909.-929. - ^ Stöcklin, Jovan (juli 1968.), str. 1229.-1258.
- ^ Harrison, John Vernon (1968.), 143.-185.
- ^ Nabavi, Mohammad Hassan; Houshmand-Zadeh, A. (1986.)
- ^ Nezafati, Nima (2006.), str. 8.
- ^ Dresch, Jean (1975.), str. 337.-351.
- ^ Bobek, Hans (1961.), str. 7.-19.
- ^ Vidi:
• Cooper, Mark (2007.), str. 447.-472.
• Maleki, Abbas (29.1.2009.), str. 175.-177. - ^ Dimitrijević, Milorad D. (1973.)
- ^ a b Bazin, D.; Hübner, H. (1969.)
- ^ Sjerp, N.; Issakhanian, V.; Brants, A. (1969.)
- ^ a b Berberian, Manuel (2.12.2011.)
- ^ Payvand Iran News (30.5.2010.)
- ^ Kiyani Haftlang, Kiyanoosh (2003.), str. 11.-16.
- ^ a b Dissanayake, Chandrasekara (5.8.2005.), str. 883.-885.