Gazanferija džamija
Gazanfer-begova ili Gazanferija džamija nalazi se u Donjem Šeheru, na desnoj obali Vrbasa, u Banjoj Luci. Natpis na džamiji nije sačuvan, ali s obzirom na činjenicu da je Gazanfer bio savremenik Ferhat-paše Sokolovića i Hasan-efendije Defterdara, najvjerovatnije je Gazanfer-begova džamija izgrađena krajem 16. vijeka. Osnivač džamije Gazanfer-beg je supotpisnik kao svjedok na Ferhad-pašinoj vakufnami iz 1578. godine. O Gazanfer-begu se zna da je bio zaim (lenski vitez) i vojvoda Bosanskog pašaluka. Njegova vakufnama nije sačuvana.[1]
| Gazanfer-begova džamija (Gazanferija) | |
|---|---|
 Vanjski izgled džamije Ganazferija | |
  Položaj džamije Gazanferija u Bosni i Hercegovini | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Banja Luka |
| Geografske koordinate | 44°45′46″N 17°11′20″E / 44.762718°N 17.188797°E |
| Religija | Islam |
| Općina | Banja Luka |
| Entitet | Republika Srpska |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Oznaka baštine | Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine |
| Arhitektonski opis | |
| Arhitektonski stil | osmanski stil |
| Osnivač | Gazanfer-beg |
| Dovršeno | krajem 16. vijeka |
| Specifikacije | |
| Kapacitet | 250 |
| Kupole | 4 |
| Munare | 1 |
Arhitektura i historija Gazanfer-begove džamije
urediZbog toga što je imala čistu kvadratičnu osnovu vjeruje se da je prvobitno džamija imala kupolu, a sa kupolom ucrtana je na kartama iz 1737. godine. Vjeruje se da je nakon rušenja prvobitne kamene kupole ova džamija dobila četverovodan krov i drvenu kupolu ispod njega. Drvena kupola je bila oslikana arabeskom u austrougarskom periodu. Vjeruje se da bi zidovi, prozori, portal, mihrab, dva mala mihraba, i mahfil kod ove džamije mogli biti iz vremena podizanja džamije.
U 19. vijeku otvori sofa koje su bile na drvenim stupovima su zazidani i cijeli prostor je povećan. To je učinio hadži Feslija, tadašnji upravnik vakufa. Zazidani prostor sofa sa skromnim dvokrilnim prozorima nije dopuštao da se nasluti nekadašnji izgled. Sve do 19. vijeka džamija je imala otvoreni trijem sa sofama, koji je tada zazidao Hadži Feslija, tadašnji upravnik vakufa. Lukovi na sofama bili su izrađeni od drvenih dasaka, dvostrano opkovanih, a zazidani su opekom. Zahvaljujući velikoj širini sofa, i na tom mjestu bilo je moguće obavljati namaz. Na vanjskom dijelu ulaznog zida nalazila su se simetrično postavljena, u odnosu na ulaz, dva kamena mihraba pomne klesarske obrade sa četiri reda lijepih stalaktitnih ukrasa. Ovaj prostor sve dok nije srušen 1993. služio je za vjersku obuku. Glavni portal džamije bio je nešto reprezentativnije obrade, sa kamenom pločom, na kojoj je bio tekst iz Kur'ana.
Jedinstven prostor za namaz, kvadratičnog oblika bio je prostraniji. Nad njim, u sredini ravne drvene tavanice, bila je podignuta drvena kupola, malterisana i oslikana. Ona je bila sastavni dio stropne konstrukcije, pa molitveni prostor nije imao podupirača. Drveni stupovi, koji su nosili mahfil, produžavali su se do ravnog dijela stropa koji su podupirali.
Prozori su bili postavljeni u dva reda. U donjem redu prozori su bili pravokutnog oblika sa čeličnim demirima. Prozori u gornjem redu bili su završeni prelomljenim lukom.
Vrata za munaru bila su smještena u sami ugao, desno od ulaza (slično Arnaudiji) i vodila su do drvenog mahfila i dalje u munaru, koja se nalazila sa desne strane džamije. Munara je bila masivna, napravljena od pravilnih blokova, klesanaca, kamena "ledena sedra". Prijelaz između tijela munare i šerefe bio je riješen klesarski zaobljenim elementima i naglašen kamenim vijencem. Poslije Prvog svjetskog rata munara se počela naginjati, što su vjerovatno izazvale vode, jer se džamija nalazi na obali Vrbasa.
Džamija je građena od kamena, zidovi su bili debeli 75 cm, malterisani sa vanjske i unutrašnje strane. Četverovodan krov pokrivao je centralni molitveni prostor i sofe. Na njemu je nekada bio biber crijep, kasnije zamijenjen falcovanim crijepom. Zidovi u prostoru sofa, debljine 29,5 cm, bili su od ćerpiča, koji je činio ispunu između drvenih stupova.
Visoko izvučeni kameni pravokutni okvir činio je vanjski dio portala. Unutar njega, pri samom vrhu bila je kamena ploča sa tekstom iz Kur'ana (9 ajet, sura El. Džuma). Prelomljeni luk, izvučen blagom profilacijom iz mase zida uokviravao je unutrašnju površinu portala, koju su činili otvor sa dovratnicima i segmentni luk, koji ih je povezivao, te prostor gdje su bile dvije natpisne ploče. One su stajale jedna do druge, imale su na sebi iscrtane arabeske kao okvire, ali teksta nije bilo. Na dovratnicima su bili izrađeni, simetrično na obje strane, zanimljivi konzolni istaci sa profilacijom, vrlo sličnoj onoj koju su imali ovakvi istaci na portalu Ferhadije džamije. Drvena vrata bila su ukrašena zanimljivom geometrijskom ornamentikom, koju su činili pravougaoni elementi, ukrašeni mesinganim zvekirima i muhlijama.
Mihrab sa centralnom pozicijom na jugoistočnom zidu, imao je kameni okvir, sa jednostavnom profilacijom. Niša mihraba, imala je gornji završetak od pet redova lijepo klesanih stalaktita, gdje su donji redovi bili povezani islamskim lukovima stapajući se sa ravnom unutrašnjom površinom (ovaj detalj bio je vrlo sličan mihrabu Aladže džamije u Foči). Na ravnoj površini, iznad stalaktita, nalazile su se u odnosu na nišu simetrično postavljene dvije manje kamene rozete, a iznad njih ploča sa tekstom molitve iz Kur'ana (59 ajet, sura al Imran). Krunski dio mihraba činili su krupni vegetabilni ukrasi koji su plavom, zlatnom i crvenom bojom, kao i svojom veličinom, dominirali u enterijeru. Mihrab je sačuvao autentične boje.
U desnom uglu džamije bio je smješten drveni mimber koji je bio masivnije izrađen. Njegov najreprezentativniji dio bio je ulaz, gdje je iznad prolaza bila ploča sa tekstom iz Kur’ana, a iznad nje je stajao krunski dio u obliku lepeze obogaćen polihromijom. Dvanaest stepenica činilo je drveno stubište sa ogradom od dasaka izrezanih tako da podsjećaju na kamenu balustradu, a vodili su do baldahina, koga su činila četiri stupića povezana islamskim lukovima i pokrivena šatorastim krovićem. Minber je djelovao da je bio iz devetnaestog stoljeća.
Drveni mahfil, širine 2,95m, oslanjao se na dva zida (kao kod Ferhadije) i tri osmougaona drvena stupa. Na osi, koja je povezivala mihrab i portal, na mahfilu bio je poligonalni istak, mjesto predviđeno za imama. Ograda mahfila bila je od drvenih letvica. Mali drveni stolić služio je kao ćurs.
Drvena kupola bila je oslikana arabeskom u doba austrougarske okupacije. Taj motiv sastojao se od rozete, koja je bila u centru i od koje je polazilo šesnaest traka, koje su se pri dnu kupole spajale međusobno, lukovima. Unutar polja su bili oslikani stilizirani cvjetovi, ukomponirani u vriježe i motive sa beskonačnim prepletom. Na krajevima ovih traka bile su postavljene male sijalice, koje su trebale osvjetljavati kupolu. (Kako je Banja Luka dobila električnu rasvjetu početkom 19. vijeka zahvaljujući elektrani samostana "Marija Zvijezda" iz Delibašinog sela, to je džamija osvijetljena tada ili sljedećih godina, ali sigurno prije početka Prvog svjetskog rata). Boje arabeske bile su vrlo skladne, dajući čitavom unutrašnjem prostoru svečanu atmosferu.
Simetrično postavljena dva kamena turbeta, međusobno spojena zidom, u kome je bila kapija, flankirala su ulaz u dvorište džamije, pa je tako vanjski izgled kompleksa podsjećao na utvrđeni prostor. U dvorištu je bio šadrvan novije izrade.
Harem oko džamije, kao i dva kamena turbeta nastali su vjerovatno krajem 16. i početkom 17. vijeka. Pretpostavlja se da ih je gradio sam Gazanfer za sebe i članove svoje porodice. Osnivačevo turbe se nalazilo lijevo od ulaza. U drugom turbetu, koje se nalazilo desno od ulaza, su prema predanju nalazili mezari dvojice Gazanferovih sinova nepoznatih imena.
Dva turbeta činila su dio ograde, a bila su postavljena simetrično u odnosu na ulaz. Osim vrata, u ogradnom zidu bila su i dva prozora. Turbeta su imala osnovu oktogonalnog oblika, bila su građena od kamena "ledena sedra", pokrivena kupolama na tamburima, a na njima su bili šatorasti krovići pokriveni biber crijepom. Zbog različitih širina zida i tambura, formiran je istak koji je bio pokriven biber crijepom, što je bio lijep detalj na ovim arhitektonski skromnim objektima.
U turbetu, gdje je bio sarkofag osnivača Gazanferije, osim dva prozora pravougaonog oblika sa demirima, bile su i dvije niše u kojima su stajale knjige. U turbetu se nalazi kamena kubura osnivača džamije. Ulazna vrata imala su segmentni luk sa dovratnicima.
U drugom turbetu, prema legendi, bila su sahranjena njegova dva sina. Zid koji je spajao ova dva turbeta bio je pokriven krovićem, oslonjenim na dva osmougaona stupa izgrađena od kamena. U turbetu su bile dvije kubure koje su pripadale potomcima osnivača. Sarkofazi u turbetu su od kamena.
Na jugoistočnoj strani, kao i na lokaciji preko puta džamije, nalazila su se dva harema sa nišanima.
Uz Gazanferiju se nalazi veće mezarje sa stotinjak nišana. Kod munare se nalazilo desetak starih mezara sa otvorenim sarkofazima i nišanima sa piramidalnim završetkom, koji bi mogli biti iz 17. vijeka. Najstariji datirani nišan u haremu ove džamije je od sedre, dimenzija 12x23x75 cm, sa santračem na kojem je uklesana samo godina 1175. (1761/62). Na ovom mezaru nalazi se nekoliko ostataka drugih nišana. Tu je ukopan i Maglajlić Hadži hafiz Ibrahim efendija, reisul-ulema, umro 1355. (1936/37) godine, a njegov mezar ima muški nišan sa turbanom u gužve od kamena hreše kvadratne osnove 27x27cm, visine 180 cm, i ima kamenim santrač i željeznu ogradu. Tekst tariha je na turskom jeziku, ispisan lijepim neshi stilom arapskog pisma.
Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
urediGodine 1979. vršeni su veliki sanacioni zahvati pod rukovodstvom Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa i prirodnog naslijeđa iz Banje Luke. Izvršeno je čišćenje fasada i turbeta su pokrivena biber-crijepom.
Rušenje
urediMinirana je i srušena 4. jula 1993. za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini, pri čemu su djelimično oštećena turbeta koja i danas postoje, a lokalitet djelimično raščišćen.[2]
Turbeta osnivača džamije su čitava, ali su u vrlo lošem stanju. Krov na turbetima je propao, vrata su odvaljena a njihov otvor je ispunjen ciglom.
Zaštita
urediZavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Banje Luke zaštitio je objekt i rješenjem broj 08-UP-I-10II od 26.3.1971. godine upisao pod brojem 529.
Godine 2003. područje i ostaci graditeljske cjeline Gazanferije (Gazanfer-begove) džamije u Banjoj Luci proglašeno je nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.[3]
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika". old.kons.gov.ba. Arhivirano s originala, 4. 8. 2022. Pristupljeno 10. 5. 2024.
- ^ Husedžinović i Arslanagić 2005, str. 578.
- ^ http://www.aneks8komisija.com.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=1827[mrtav link]
Literatura
uredi- Husedžinović, Sabira; Arslanagić, Dževahira (2005). Dokumenti opstanka: vrijednosti, značaj, rušenje i obnova kulturnog naslijeđa. Zenica: Muzej grada Zenice. ISBN 9958-9413-2-5.CS1 održavanje: ref=harv (link)