Kastel (Banja Luka)

Tvrđava Kastel je dio grada i historijsko područje koje se nalazi u Banjoj Luci, Bosna i Hercegovina.

Tvrđava Kastel

Lokacija

Na području Banje Luke arheološki nalazi koncentrisani su na dva lokaliteta: u Gornjem Šeheru, oko 3–5 km južno od centra grada i u centru grada, u kojem je u drugoj polovini XVI vijeka počela intenzivna izgradnja urbanog jezgra Donji Šeher i Tvrđave Kastel.

Historijsko područje – Tvrđava Kastel nalazi se na malom uzvišenju uz lijevu obalu Vrbasa. Pored Kastela teče rječica Crkvena koja se pored tvrđave ulijeva u Vrbas. Takvo uzvišenje bilo je pogodna strategijska tačka i bilo je naseljeno još od prahistorije.

Upravo neprekidna naseljenost i stalna građevinska djelatnost na ovom terenu, na ušću Crkvene u Vrbas, uništavala je tragove iz ranijih perioda.

Historija

Prahistorija

Iz perioda gravettiena, tj. najmlađe faze gornjeg paleolita u sjevernoj Bosni, koja traje od XIX do prve četvrtine XIII milenija prije naše ere nađene su kremene alatke. Iz neolita je nađena crnopolirana fina keramika, rađena od dobro pročišćene gline, koja je pečena redukciono – paljena, crne i sive boje. Pretpostavlja se da je neolitsko naselje u Kastelu bilo rezultat pritiska vinčanske populizacije, odnosno njenog ogranka Sopotske kulture. Zajedničko i srodno vinčanskoj i finom materijalu starčevačke kulture jest manir sjajnog glačanja vanjske površine posuda.

Eneolit

Iz doba eneolita (bakarno doba) otkriveno je naselje sa keramikom badenske kulturne grupe i mali broj fragmenata keramike vučedolske kulturne grupe. Prema analizama i vrsti ornamentike, lokalitet Kastel pripadao je i klasičnoj (dublje urezane ornamentike) i kasnoj klasičnoj (pliće urezanih motiva) fazi Vučedola. Karakteristika finije keramike je da je većinom ukrašena bijelom inkrustacijom, što je opšta karakteristika vučedolske keramike, koja je evidentirana i na Kastelu. Keramika je bila ornamentirana duboreznom tehnikom, dubokim i plitkim urezima, a ukrasi su bili izvedeni žigosanjem i upotrebom nazubljenog kotačića.

Arheolozi su uočili vezu između pojave i širenja metala i upotrebe bijelo inkrustiranog ornamenta. Ta je relacija imala dublji značaj za vučedolsku kulturu koja je širila metaluršku proizvodnju širom Evrope i nosila mističnu notu, s direktnim i skrivenim sadržajem. Činjenica da je bijela inkrustacija pratila širenje metalurgije naslućuje vezu između simbola Vestalskih djevica kao čuvarica vatre i ritualnog žrtvovanja djece pred gradnju peći za taljenje. Ritual je bio više mističan nego religiozan, a nevine žrtve fetusa djece možda najuzvišeniji simbol, gdje se žrtvuju čistota i nevinost. Pojava bijele inkrustacije, u mitskoj verziji, po kojoj je Prometej prenio ukradenu vatru, ima svoju verziju u relaciji između vatre i stabljike komorača (Ferula communis), koja raste po cijelom Mediteranu. Stabljika je ispunjena bijelom i lako zapaljivom srčikom. Prometej je vatru sakrio u stabljiku te biljke i darovao je čovječanstvu. Ta bijelina inkrustacije možda ima neku relaciju s vatrom i taljenjem.

Pored keramike, pronađeni su kremeni nožići i životinjske kosti.

Na Kastelu je konstatovan pokretni arheološki materijal iz kasnog bronzanog i željeznog doba.

Antičko doba

Na osnovu hodoloških ispitivanja, antičkih geografskih karata (Tabula Peutingeriana i Itinerarium Antonini) i uglavnom slučajnih nalaza, ustanovljeno je da se ovdje nalazilo antičko (Rimsko) naselje Castra, u kojem je bila putna stanica (mansio), vojni logor (castrum ), civilno naselje uz logor (canabae) i beneficijarna stanica (statio). Pripadala je teritoriji provincije Gornje Panonije, a područje je bilo naseljeno plemenom Oserijata. Naselje Castra nalazilo se na komunikaciji koja je polazila iz Salone (Solin), tadašnjeg političkog centra rimske provincije Dalmacije, do Servicija (Gradiške), tadašnjoj luci na Savi u provinciji Panoniji.

Iskopavanjima od 1980. do 1988. godine otkriveni su zidovi, čija veličina i obrada kamenih kvadera (kiklopski zid) upućuje na jače kasnoantičko utvrđenje. Otkopani su i dijelovi temeljnih zidova nekog većeg kasnoantičkog objekta sa polukružnom apsidom, čija namjena još nije definitivno odgonetnuta (bazilika, administrativna zgrada ili kompleks različitih sadržaja). Brojni zidovi tvrđave izgrađeni su od zidova rimskih spolija.

Istraživanjima lokaliteta Hanište, 1985. i 1986. godine, na kojem se nalazio Ferhad-pašin han (izgrađen 1579.-1587., srušen 1640. godine), otkriveni su u antičkom sloju ostaci temeljnih zidova građeni od muljike, lokalnog mekanog kamena lauša, uz mnoštvo pokretnih keramičkih, staklenih, gvozdenih i koštanih nalaza, komada troske, cigle i novca. Sve je datovano u vremenski okvir III i IV vijeka. Predpostavka je da je na areal antičke naseobine nasjela Ferhad-pašina aglomeracija , u kojoj je od 1576. do 1587. godine izgrađeno 216 objekata.

Srednji vijek

Polovinom XVII vijeka u Banjoj Luci, u putopisu Evlije Čelebije, a i nekih drugih putopisaca, pominju se dva grada, jedan u Gornjem Šeheru, a drugi u Donjem Šeheru (područje sadašnjeg Kastela).

Ime Banja Luka prvi put se pominje 1494. godine u jednoj ispravi ugarskog kralja Ladislava II Jagelovića. Tada se Banja Luka nalazila u sastavu Jajačke banovine, ali ne zna se gdje se tvrđava Banja Luka nalazila. Prema ranim osmanskim dokumentima, radi se o tvrđavi u Gornjem Šeheru, koju mnogi autori nazivaju i Vrbaški grad. Između Habsburškog i Osmanskog carstva, dolazi do rata (1683.-1699.). U tom su ratu austrijske trupe, pod komandom markgrofa Ludviga Badenskog, nakratko zauzele Banja Luku avgusta 1688. godine. Od tog vremena se više ne pominje tvrđava u Gornjem Šeheru.

Osmansko doba

Početkom 1528. godine, cijelo područje Jajačke banovine, od Jajca do Save, palo je pod osmansku vlast. Banja Luka 1554. godine postaje sjedište bosanskog sandžak-bega. Kada je 1580. godine osnovan Bosanski pašaluk (beglerbegluk, ajalet), sjedište pašaluka bilo je u Banja Luci. Za prvog beglerbega postavljen je Gazi Ferhad-paša Sokolović, koji je razvio veliku graditeljsku aktivnost u Donjem Šeheru, današnjem centru grada, gdje je dao da se izgradi i uvakufi 216 objekata. Među njima sagrađena je, prije 1587. godine i tophana (arsenal). Tophana je pretvorena u tvrđavu za vrijeme vlade sultana Mehmeda III (1595.-1603.), i za razliku od Starog grada u Gornjem Šeheru, nazvana Novi grad. Po običaju, u tvrđavi je bila sagrađena i džamija, koja je posvećena pomenutom sultanu.

Pri obnovi za vrijeme Numan-paše Ćuprilića 1712. –1714. godine, tvrđava dobija konačne gabarite. Proširena je po principu Vobanovog sistema. Iza te bitke tvrđava je opet popravljana tokom 1737.-1738. godine. Iz anonimnog opisa, pisanog oko 1785. godine, u tvrđavi je bilo 50 topova. Posljedna opravka tvrđave bila je 1868. godine. Austrijskom okupacijom, u tvrđavi boravio je jedan bataljon. Iza II svjetskog rata pa do 1959. godine, Tvrđava Kastel je i dalje služila u vojne svrhe. Od 60-ih godina nadalje, prostor Kastela je korišten u raznovrsne svrhe.

Opis

Lokalitet Kastel zauzima površinu od 26 610 m2 unutar zidova tvrđave i izvan bedema oko 21 390 m2. Bedemi joj jedva nadmašuju tlo. Kastel je ravničarska artiljerijska tvrđava poligonalne osnove u obliku izduženog trapeza. U omotaču tvrđave ima 7 isturenih tabija. Zidovi tabija su debeli oko 2,5 m.

Sa unutrašnje strane na bedeme su prislonjena tri arsenala, pa su tu zidovi debeli 6,5 metara. Tvrđava je građena od pravougaonog priklesanog kamena, naslaganog na različit način i vezanog malterom. Uz bedeme su još tri uvučene kule kvadratne osnove.

Sastavni dio odbrambenog sistema tvrđave bio je šanac, širok 20–30 m, koji je opkoljavao Kastel sa svih strana, osim uz Vrbas, tako da je tvrđava bila kao na ostrvu. Danas je šanac zatrpan. U nasipima uz bedeme su se nalazili tajni podzemni prolazi.

Glavni kazamat je dugačak oko 80 m, a širok oko 15 m.

Na pjeskovitoj obali Vrbasa iskopana su dva dobro pokrivena i maskirana bunara. U njima je bila riječna voda, prethodno filtrirana kroz slojeve pijeska. Iz tvrđave su do “velike čatrnje”, tj. bunara, vodile specijalno izgrađene nadsvedene i maskirane stepenice, a do “male čatrnje” se pristupalo kroz vrata na bedemu.

Historijsko područje – Tvrđava Kastel u Banja Luci proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Literatura

• Ivo Bojanovski, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988 - BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA
• Esad Pašalić, Posebna izdanja Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Sarajevo, 1960. – ANTIČKA NASELJA I KOMUNIKACIJE U BOSNI I HERCEGOVINI
• Ljiljana Ševo, Opština Banja Luka, Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka, Banja Luka, 1996., 13-79 – URBANISTIČKI RAZVOJ BANJA LUKE
• Hazim Šabanović, II izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1982. –BOSANSKI PAŠALUK, POSTANAK I UPRAVNA PODJELA
• Hamdija Kreševljaković, Sarajevo: Svijetlost, 1980, -KAPETANIJE U BiH
• Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela, II, Sarajevo 1991 -GRADOVI U BOSNI I HERCEGOVINI