Wikipedia

Maje

bivša mezoamerička civilizacija

Maje su bile jedan od od najdominantnijih autohtonih društava Mezoamerike (pojam koji se koristi za opisivanje područja Meksika i Srednje Amerike prije španskog osvajanja u 16. vijeku). Bili su nastanjeni na poluostrvu Yucatan u Meksiku, Belizeu, Gvatemali, dijelovima meksičkih država Tabasco i Chiapas, te zapadnim dijelovima Hondurasa i El Salvadora.[1] Nekoliko miliona potomaka i danas živi na ovim područjima, a njihovi preci su stvorili veliku civilizaciju koja je trajala više od 2000 godina sve do 1524. godine kad su Španci počeli sa brutalnim osvajanjem njihovih zemalja. Tokom ovog vremenskog perioda niz nezavisnih majanskih kraljevstava doživjelo je svoje uspone i padove širom raznovrsnih geografskih područja majanske domovine. Maje su živjele u selima i gradovima koji su se izdržavali od velikog bogatstva raznih usjeva kao i obilatog plijena iz šuma, rijeka, jezera i morskih obala. Najveći gradovi su bili glavni gradovi mnogih majanskih kraljevstava. U svakom od ovih gradova nalazili su se predivni hramovi, palate, isklesani spomenici, putevi, trgovi, pijace i kuće njihovih stanovnika. U mirnim vremenima ovi gradovi su uživali u blagostanju od trgovinske mreže koja je povezivala majanska kraljevstva. U vremenima rata čuveni kraljevi Maja su predvodili svoje narode u odbranu svojih kraljevstava ili u osvajanju područja od svojih neprijatelja.[2] Maje su bile na vrhuncu svoje moći i utjecaja oko 6. vijeka, a briljirali su u poljoprivredi, keramici, pisanju hijeroglifa i matematici. Napravili su vlastiti precizan kalendar, a ostavili su zapanjujuće veliki broj simboličkih umjetničkih djela i impresivne arhitekture. Većinu svojih velikih kamenih gradova Maje su napustili oko 900. n. e.. Njihova civilizacija je propala do dolaska konkvistadora, a nekad moćne gradove progutala je džungla. Od 19. vijeka pa do danas traje naučna rasprava šta je moglo da izazove ovaj dramatičan pad.[1]

Na mapi zelenom bojom obilježena su područja u kojima żive narodi Maja u Srednjoj Americi.

Geografija

uredi
 
Geografske zone u kojima su živjeli Maje.

Drevne Maje su živjeli na današnjem području Srednje Amerike koje pokriva područje površine blizu 324,000 km2 u rasponu od donjeg toka rijeke Lempa u El Salvadoru pa sve do prevlake Tehuantepec u Meksiku. Ono je obuhvatalo prostor: Gvatemale, Belizea, južnog Meksika (Chiapas i Tabasco pokrajine), zapadnih dijelova Hondurasa i El Salvadora]], te cjelokupnog poluostrva Yucatan.[3] Cijela ova oblast se nalazi južno od rakove obratnice i sjeverno od ekvatora, a prostire se oko 900 kilometara od sjevera prema jugu i 550 kilometara od istoka ka zapadu.[4] Majansko područje se odlikuje velikom geografskom i topografskom raznovrsnošću. Planinski vijenci na sjevernim i južnim visoravnima imaju vrhove visine do čak 4.220 metara. Sjeverne, središnje i južne nizine pokazuju raspon od umjerene do tropske klime. Južne nizine imaju riječne slivove, dok se u sjevernim nizinama voda nalazi u podzemnim potocima koji se nazivaju "cenotes" (španska izvedenica od majanske riječi "dzonot"). Poznati američki majanisti i arheolozi Robert Sharer i Loa Traxler podijelili su arheološko geografsko područje drevnih Maja po zonama, široko ih kategorišući na:

  • tihookeanske primorske ravnice (u rasponu od južnog Chiapasa, Meksika, Gvatemale, pa sve do El Salvadora),
  • planine sa područjima između 1.000 i 2.000 m nadmorske visine (u rasponu od meksičkih država Chiapas i Oaxaca, kao i Gvatemale, Hondurasa pa sve do sjevernog El Salvadora),
  • nizine sa područjima između nivoa mora i 1000 m nadmorske visine (u rasponu od poluostrva Yucatan, meksičke države Veracruz pa sve do Belizea).

Tihookeanske primorske ravnice koje se protežu od južnog Chiapasa pa do El Salvadora, je plodno poljoprivredno zemljište koje se nalazi u podnožju vulkanske visoravni. Njihovo bogato vulkansko tlo je ispresijecano sa nekoliko rijeka koje teku ka jugu, od kojih je najveća rijeka Lempa u El Salvadoru. Priobalno područje ima tropsku klimu, s godišnjim temperaturama između 25 °C i 35 °C. Priobalna ravnica je predstavljala najstariju trgovačku rutu na području Maja, koju su možda najranije koristili olmečki trgovci iz obalnog područja Meksičkog zaliva na sjeverozapadu. Mnogi drevni majanski gradovi kao što su El Bau'l, Chocola, Takalik Abaj i Monte Alto su se nalazili na tihookeanskim priobalnim ravnicama.

Majanska visočja se dijele na južna i sjeverna područja. Tri kontinentalne ploče se susreću na ovim prostorima, što čini južna visočja (koja se naslanjaju sjeverno od priobalnih ravnica) geološki vrlo aktivnim područjem. Ipak, svojim veoma plodnim tlom i vremenskim uslovima koji čine "vječno proljeće" i dalje čine regiju atraktivnom za naseljavanje. Danas ovo područje ima najveću gustoću stanovništva u odnosu na sva majanska područja, a drevni gradovi Kaminaljuyu, El Porto'n i Chalchuapa svjedoče o privlačnosti ovog regiona u prošlosti. Nasuprot tome, sjeverna visočja se odlikuju krečnjačkim stijenama iz Kenozoika koje su u velikoj mjeri bile neometane geološkim aktivnostima. Drevne Maje su vadile dragocjeni kamen žad u ovom području. Danas, nacionalni park Alta Verapaz je očuvao stanište ptica Kvecal, čije perje je bilo visoko vrednovano i krasilo je perjanice na glavama vladajuće elite drevnih Maja.

Arheolozi su podijelili ravničarska područja na sjeverna i južna, definišući područje Petena kao središnji dio, uvjerljivo tvrdeći da ovo područje predstavlja postepeni prelaz u klimi od juga prema sjeveru. Južni nizinski krajevi postepeno izlaze iz sjevernih visoravni gvatemalskih pokrajina Huehuetenango, El Quiche', Alta Verapaz i Izabal. Ovi krajevi se odlikuju obilnim padavinama, 2000–3000 mm godišnje. Temperatura je slična kao u ravničarskim područjima uz obalu Tihog okeana i obično se kreče u rasponu od 25 °C - 35 °C. Drevni gradovi Dos Pilas, Altar de Sacrificio, Bonampak i Yaxchilan se nalaze u ovom području. Središnje nizine imaju manje kišnih padavina (oko 80 - 2.000 mm) na nižim visinama (oko 300 m) u odnosu na južna nizinska područja. Područje Petena u sjevernoj Gvatemali u kojoj se nalaze mnogi važni drevni gradovi Maja, nalazi se u središnjim nizinama. Među najvažnijim lokalitetima na ovom području su: Tikal, Calakmul, Palenque, Piedras Negras, Caracol i Uaxactun. Majanski grad Tayasal (koji nije bio osvojen od strane španaca sve do 1697. godine) također se nalazi na ovim prostorima uz jezero Peten Itza. Sjeverne nizije koje se nalaze na sjevernoj polovini poluostrva Yucatan odlikuju se niskim grmljem i gustom šumom. Teren je nizak i ravan, a sastoji se od poroznog vapnenca. Među drevnim gradovima Maja na poluostrvu Yucatan se nalaze: Uxmal, Chichen Itza, Ek Balam, Coba, Dzibilchaltun, Tulum, i Mayapan. [3]

Jezik

uredi
Glavni članak: Jezik naroda Maja

Među najranijim Majama postojao je jedinstven jezik, ali do predklasičnog perioda među raznim narodima Maja razvija se jezička raznolikost. Od drevnog jezika Maja pa do danas razvilo se više srodnih jezika kojima se služe njihovi potomci Yucatec Maje, Mopán, Lacandon, Itzá, Cruzob i Icaiche. U današnjem Meksiku i Srednjoj Americi oko 5 miliona ljudi govori oko 70 Maja dijalekata. Većina njih govori i Španski jezik.[1]

Plemena Maja

uredi
 
Rasprostranjenost majanskih plemena

Prave Maje dijele se na šest plemena:

  • Maya (Yucatec),
  • Mopán,
  • Lacandon,
  • Itzá,
  • Cruzob i
  • Icaiche.

Sve ostale grupe čine posebne grupe unutar majanske porodice i ne pripadaju pravim Majama, a to su: Huastecos, Chicomucelteco, Tzeltal, Tzotzil, Chol, Chontal, Chorti, Tojolabal ili Chañabal, Chuje, Kanjobal, Akatek, Jacaltec, Motozintlec, Tuzantec, Mame, Teco ili Tectiteco, Aguacatec, Ixil, Kekchi, Pokonchi, Pokomam, Quiché, Cakchiquel, Tzutuhil, Uspantec, Acalanes, Acalaes, Quehache, i još neki.

Historija

uredi
Glavni članak: Historija Maja civilizacije
Hronologija Maja civilizacije[5]
Period Podjela Datumi
Arhajski 8000–2000 p. n. e.[6]
Predklasični Rani predklasični 2000–1000 p. n. e.
Srednji predklasični Rani srednji predklasični 1000–600 p. n. e.
Kasni srednji predklasični 600–350 p. n. e.
Kasni srednji predklasični Rani kasni predklasični 350–1 p. n. e.
Kasni kasni predklasični 1 p. n. e. – 159 n. e.
Završni kasni predklasični 159–250 n. e.
Klasični Rani klasični 250–550 n. e.
Kasni klasični 550–830 n. e.
Završni klasični 830–950 n.e.
Postklasični Rani postklasični 950–1200 n. e.
Kasni postklasični 1200–1539 n. e.
Evropski kontakt 1511–1697 n. e.[7]

Predklasični period 2000. p. n. e. - 250. n. e.

uredi
Glavni članak: Predklasični period civilizacije Maja
 
Ostaci palate u majanskom gradu Nakbé u sjevernoj gvatemalskoj pokrajini Petén, koji je bio jedan od važnih kulturnih, ekonomskopolitičkih i vojnih središta tokom srednjeg predklasičnog perioda.[2]

Prvi procvat Maja civilizacije uhvatio je korijena tokom srednjeg predklasičnog perioda. Južno područje koje su nastanjivale Maje je posebno važno jer se nalazi duž puteva koji povezuju današnji Meksiko i Srednju Ameriku. Ovo je također veoma pogodno područje za poljoprivredu, gdje su se uzgajali lokalni poljoprivredni proizvodi, a izvozili prehrambeni proizvodi poput kakaoa. Tokom predklasičnog perioda majanske elite su osnovale nove glavne gradove u tropskim šumama nizinskih područja prema sjeveru. Trgovina je bila u velikom usponu od samog početka, a trgovački putevi su povezivali nizinska područja sa visočjima na kojima su živjeli narodi Maja. Time je došlo do porasta stanovništva, uvećavanja bogatstva i moći širom majanskog područja. Ove promjene dovele su do podjele na malu, ali moćnu povlaštenu klasu i daleko mnogobrojniji običan narod. Majansko područje je bilo raznovrsno po bogatstvu svojih prirodnih resursa i njegovih ljudskih potencijala. Područja za koja se vjerovalo da imaju posebne svete moći, plodno zemljište, obilne kiše, privlačila su mnogo više ljudi od onih manje bogatih područja. Do razvoja prvih gradova država došlo je upravo u ovim bogatim područjima. Moć prvih vladara i elite zavisila je od običnih ljudi koji su obrađivali zemlju ili obrađivali materijale pogodne za trgovinu. Ovo je obezbjeđivalo elitu da uzima porez u prehrambenim proizvodima ili radnoj snazi. Vladari u svakom gradu državi su obezbjeđivali fizičku i psihološku sigurnost njihovom stanovništvu. Kao ratne vođe štitili su svoje podanike od njihovih neprijatelja. Kao vjerske vođe smatralo se da imaju posebne moći pri uspostavljanju kontakata sa natprirodnim silama i svetim precima. Mjesta gdje su vladari i njihovi povlašteni saveznici živjeli postala su ceremonijalna središta, pijace, umjetničke radionice kao i mjesta za ostale aktivnosti koje su bile potpomagane i kontrolisane.

Pijace su imale raznovrsnu ponudu u ishrani, zanatskim i umjetničkim proizvodima kao i uslugama, a bile su i sredstvo za obezbjeđivanje proizvoda za svako kućanstvo. Podržavajući pijace, zanatlije, umjetnike i trgovce elita je ohrabrivala trgovinu sa udaljenim krajevima stičući tako nove izvore bogatstva i moći. Za određene rijetke materijale poput žada i egzotičnih simbola se vjerovalo da posjeduju posebne moći, te su bili namijenjeni samo za povlaštenu klasu, tako pojačavajući njihov vladarski ugled i autoritet. Na ovaj način je preko ekonomskog sistema učvršćivana moć vladara i elite. Nagli rast glavnih gradskih središta obilježen je izgradnjom velikh hramova i pogrebnih građevina kao i palata za elitu. Ovo je vodilo do konkurencije i međusobnog sukoba između gradova država u njihovim nastojanjima da zadobiju kontrolu nad više zemlje, ljudi i trgovačkih puteva. Ponekad je prednost bila na strani onih gradova država koji su posjedovali rijetke, ali veoma važne sirovine. Tako je grad Kaminaljuyu postao najvažniji grad majanskih visočja tokom ranog perioda zahvaljujući posjedovanju materijala kao što su obsidijan i žad. Lokacije duž glavnih puteva dali su drugim gradovima državama kontrolu nad transportom, razmjenom i raspodjelom proizvoda. Nekoliko nizinskih gradova imali su kontrolu nad riječnim trgovačkim rutama u središnjem dijelu poluostrva Yucatan. Nakbe je vjerovatno bio prvi grad država koji je kontrolisao ovo strateški važno područje u srednjem predklasičnom periodu. Do kasnog predklasičnog perioda El Mirador je preuzeo ovu ulogu. Lokacija i ekonomska kontrola nisu bili jedini uzroci uspjeha pojedinih gradova, nego i njihova društvena, politička i vjerska politika.

 
Južna područja u kojima su živjeli narodi Maja tokom predklasičnog perioda sa označenim gradovima iz tog vremena.

Puni procvat rane majanske civilizacije je bio označen pojavom prvih gradova država El Ujuxte i Takalik Abaj u južnim područjima duž tihookeanskog obalskog područja i grada Kaminaljuyu na majanskim visočjima. Uporedni razvoj u nizinskim područjima bio je najizraženiji u gradu El Mirador i mnogobrojnim drugim gradovima i državama tokom kasnog predklasičnog perioda počevši od područja Peten u sjevernoj Gvatemali, preko Belizea pa sve do poluostrva Yucatan na sjeveru. [2] Najveće iznenađenje iz Predklasičnog majanskog perioda su bili upravo gradovi El Mirador za koje je tokom arheoloških istraživanja iz 199-ih utvrđeno da pripadaju tom periodu, a obližnji Nakbe je bio još stariji sa svojim glavnim građevinama koje su izgrađene oko 600. p. n. e.. Oni ne samo što nadmašuju ostale majanske gradove po starini, nego i hramovi i piramide u El Miradoru po veličini daleko nadmašuju hramove i piramide u Tikalu, Palenǫeu i Chichen Itzi.[8] Ove rane države su bile karakteristične: po sve većim područjima kojima su vladali, sve većoj moći njihovih vladara, javnim objavama njihove moći i upotreba pisma kojim su se obilježavala i potvrđivala njihova vladarska dostignuća. Vladari svake države su naglašavali svoju moć i autoritet kroz ratove i važne ceremonijalne događaje poput gozbi, inauguracija i rituala vladarskih nasljeđivanja. Rana majanska civilizacija je započela trend koji će uvijek biti dominantan u njihovom političkom životu. To je uspon jednog ili više gradova država koji će nastojati da ovladaju cijelim majanskim područjima. Takav slučaj je bio sa gradovima Kiminaljuyu u visočjima i El Mirador u nizinskim područjima tokom druge polovine ere rane majanske civilizacije.

Rana majanska civilizacija je završila opadanjem usljed nemira i promjena u ekonomskom i političkom sistemu. Stari gradovi države su bili oslabljeni ili su bili potpuno napušteni, a novi gradovi su preuzimali vlast. Postojalo je više uzroka za ove promjene poput: iscrpljivanja prirodne okoline, seobe stanovništva, promjene trgovačkih puteva i barem jedna velika vulkanska erupcija. U nizinskim područjima opadanje moći glavne vojne i ekonomske sile El Miradora uzrokovan je prevelikim iskorištavanjem prirodnih bogatstava što je uzrokovalo velike posljedice za okolna područja. Gubitak trgovine na jugu vjerovatno je dovelo do povećanja trgovinskih aktivnosti u nizinskim područjima što je pospješilo uspon u razvoju ili slabljenje u nekim područjima pripremajući teren za početak Klasičnog perioda majanske civilizacije.[2]

Klasični period 250. n. e. - 900. n. e.

uredi
Glavni članak: Klasični period civilizacije Maja

Klasični period majanske civilizacije je započeo nakon opadanja moći i bogatstva većine najvažnijih gradova koji su predvodili brzi razvoj rane majanske civilizacije. Ovo slabljenje je bilo najpotpunije u južnim područjima gdje su živjeli Maje, gdje je prestala tradicija podizanja spomenika sa uklesanim portretisanim datumima vladavine njihovih vladara. Međutim, kraljevski politički sistem je preživio u sjevernim nizinskim područjima i bio je učvršćen uklesanim kamenim spomenicima koji su objavljivali kraljevsku moć. U ovakvoj situaciji, pad najsnažnijeg predklasičnog grada El Miradora praćen je usponom gradova poput Tikala, Calakmula i drugih gradova koji su ostvarili veliko blagostanje tokom vrhunca majanske civilizacije u klasičnom periodu. Njihovi gradovi bili su povezani mrežom cesta od kojih su neke još u upotrebi. Neki od najznačajnijih gradova bili su: Comalcalco, Palenque, Copan, Altun Ha, Calakmul, Uaxactún, Quiriguá i Tikal. U zemlji Maja živjelo je tada oko 2,000,000 ljudi. Najveći grad Tikal imao je između 75,000-100,000 stanovnika. Sa usponom Tikala historija majanske civilizacije počinje da se popunjava arheološkim dokazom, a razumijevanje pravca njenog razvoja postaje potpunija.

Tokom klasičnog perioda južni nizinski krajevi su ostvarili najveći rast stanovništva. Kako je rastao broj stanovništva, tako je rastao i broj nezavisnih gradova-država. To je bilo praćeno velikim procvatom majanske umjetnosti, arhitekture i intelektualnih dostignuća. Ovaj razvoj događaja je definisao klasični period, koji je bio obilježen dinastijskim političkim sistemima u svakom od južnih nizinskih gradova kao i njihovom usredsređenošću na sveobuhvatnu vlast pojedinih kraljeva. Ovo je bilo i vrijeme sve većeg nadmetanja i sukoba koje je svoj vrhunac dostiglo u velikom nadmetanju između dvije moćne nizinske države Tikal i Calakmul. Nakon početnog uspjeha tokom ranog klasičnog perioda Tikal je bio vojno poražen od strane saveza više gradova država predvođenih Calakmulom. Međutim, Calakmul nije bio u stanju da da ostvari svoju potpunu kontrolu, te se njihov vojni savez raspao. Tokom kasnog klasičnog perioda Tikal se oporavio, te je pod vođstvom svog 26-og kralja vojnički porazio Calakmul i njegove saveznike. Nakon ovih događaja slijedilo je vrijeme najvećeg razvoja i moći Tikala. I drugi moćni gradovi-države su uživali u velikom blagostanju u to vrijeme.

 
Hram natpisa, majanski grad Palenque u današnjoj južnoj meksičkoj provinciji Chiapas. Podignut je za vrijeme vladavine njegovog najčuvenijeg vladara K'inich Janaab' Pakala (615. n. e. - 683. n.e.) koji je i sahranjen u samom podnožju ovog hrama.

Kraljevstvo Petexbatun je koristilo osvajanje da ostvari nadmoć na svojoj teritoriji, ali je na kraju bilo poraženo od istih onih koji su bili pokoreni. Uz tok rijeke Usumacinta grad Piedras Negras je bio veoma uspješan tokom svog postojanja, ali je na kraju bio vojno poražen od svog starog protivnika grada-države Yaxchilana koji je uspješno bio predvođen velikim nizom dugovječnih kraljeva ratnika. Na jugozapadu Palenque se pojavio na historijskoj sceni pod vođstvom K'inich Janaab' Pakala i njegovih nasljednika.[2] Pakal i njegov sin Kinich Kan B'alam koji ga je naslijedio nakon njegove smrti su dali da se izgrade mnogi hramovi, piramide i palate koje su očuvane i do danas. Međutim, samo nakon skoro 100 godina poslije smrti Pakala grad Palenque je bio napušten nakon vojnog poraza od drugog grada-države Tonina. [9]

Na jugoistoku Copan je uživao u velikom blagostanju tokom 4 vijeka kraljevske vladavine K'inich Ya'x Kuk Mo osnivača dinastije u ovom gradu i njegovih nasljednika. Jedini poraz koji je Copan doživio bio je poraz od vazalskog grada Quirigue gdje je tokom vojnog sukoba uhvaćen sam vladar Copana i kasnije pogubljen kao žrtveni dar majanskim bogovima. Za Maje iz Copana ovo je bio loš znak da bogovi nisu na njihovoj strani kao i da njihov vladar nema natprirodne moći. Ovo je dovelo do povećane moći plemstva u Copanu. Tokom završnog dijela Klasičnog perioda koji je počeo 800. n. e. majanska civilizacija je doživjela velike promjene. Dužina trajanje ovog završnog perioda bila je promjenljiva od jednog do drugog područja. Najdramatičnije promjene su se desile u južnim nizinskim područjima sa padom skoro svih klasičnih majanskih država u periodu od otprilike 800. n. e. - 900. n. e. [2]

Post-klasični period 900. n. e. - 1500. n. e.

uredi
Glavni članak: Post-klasični period civilizacije Maja

Post-klasični period početak je kraja opstanka civilizacije koja se održala tek na Yucatánu i na još nekoliko manjih područja na jugu. Ovaj kasni period majanske civilizacije pojavljuje se nakon grešaka i slabljenja tokom Klasičnog perioda. Novi gradovi uspjeli su u mijenjanju društvenoekonomskih, političkih i ideoloških osnova majanskih država, dok su istovremeno gledali u prošlost kao nadahnuće u pronalaženju načina u učvršćivanju njihovog autoriteta. Njihov glavni uzor je bio grad Chichen Itza, koji je bio najkosmopolitski majanski grad, ostvarujući kontakte van majanskog područja da bi ostvario materijalne proizvode i ideje širom mezoameričkog područja. Tokom ovog perioda doseljavaju se Nahua-Tolteci iz srednjeg Meksika kao i Chontal grupe majanskih naroda sa obala Meksičkog zaliva. Chichen Itza kao i drugi majanski gradovi dolaze pod toltečki uticaj. Ove strane veze su ojačale tokom Postklasičnog perioda i nastavile su da donose Majama nove proizvode i ideje koje su dovele do novih promjena. Moć i ugled Chichen Itze je bio u opadanju sve do 1050 n.e., a kasniji historijski izvori ukazuju da je ovaj grad bio uništen usljed vojničkog osvajanja oko otprilike 1100 n.e.. Status novog glavnog grada na Yucatanu preuzima Mayapan.

 
Panorama središnjeg trga u Mayapanu, pogled sa "Kukulkan piramide".

Na osnovu majanskih izvora vladar Mayapana Hunak Keel predvodio je osvajanje Chichen Itze. Mayapan je obnovio političke, vjerske, ekonomske i vojne institucije Chichen Itze, a ovaj grad je vladao područjem Yucatana do pred samo špansko osvajanje. Nakon pada Mayapana u ruke konkvistadora južna nizinska područja Maja su bila podijeljena u mnoštvo malih nezavisnih rivalskih država koje nisu uspjele da se ujedine protiv evropskih osvajača. Postklasične majanske države su se održavale na ekonomiji zasnovanoj na pomorskoj trgovini koja je omogućavala bolji i rašireniji način dostave svakodnevnih proizvoda. Ovi novi trgovački putevi će bolje povezati majansko i mezoameričko područje, pospješujući razvoj i prosperitet kao i promjene u majanskom društvu. Srednja klasa će postati brojnija u ovakvoj merkantilnoj ekonomiji. Razvoj nove vrste ekonomije je doveo do smanjivanja razlika koje su odvajale povlaštenu klasu od većinskog običnog naroda. Postklasični politički sistem učvrstio je kontrolu nad ekonomskim, vojnim i vjerskim institucijama. Srž vladarskog sistema u Mayapanu kao i drugim gradovima iz tog vremena je bila zajednička podjela vlasti među najmoćnijim pripadnicima vladajuće elite. Donošenje odluka i odgovornost se dijelila za razliku od potpune vlasti u rukama jednog vladara iz ranijih perioda. Međutim, ipak se znalo ko je bio najmoćnija ličnost među vladajućom elitom.

Uveden je novi vjerski kult "K'uk'ulkan" sponzorisan od strane države koji je ojačao merkantilnu ekonomiju. Širokim prihvatanjem ovog vjerskog kulta u mezoameričkom području ohrabrivana je saradnja i komuniciranje među mnogobrojnim narodima. Ova nova religija je bila manje centralizovana i više usredsređena na porodične vjerske rituale i hodočašća nego u vrijeme ranijih generacija. Bio je manji zahtjev za vjerskim hramovima koji su bili i manje veličine, što je smanjivalo ogromne troškove za njihovu izgradnju. Broj stanovništva u ovom periodu se povećao kako u priobalnim nizinskim područjima tako i u mnogim južnim visinskim područjima. Ponovo oživljeni trgovački putevi pogodovali su bogaćenju područja Peten i oko njegovih jezera koje je bilo središte majanske civilizacije iz Klasičnog perioda. Ovo je pogodovalo usponu nekoliko malih država koje su smatrale sebe nasljednicima Chichen Itze ili Mayapana. Zbog njihove izolovanosti ove obnovljene postklasične države ostale su nezavisne od španske kontrole daleko duže nego majanske države na Yucatanu i u južnim područjima. Majanske države na južnim visočjima su slijedile sličan pravac i često su tvrdili da je njihovo stvarno ili zamišljeno porijeklo od Chontal Maja iz Meksičkog zaliva ili Chichen Itze sa Yucatana. Agresivna K'iche majanska država je ubrzano širila svoju teritoriju putem vojničkog osvajanja i političke konsolidacije. Tokom 15. vijeka K'iche i njihovi glavni suparnici Kaqchikel majanska država su se borili za prevlast na majanskim visočjima, ali španski osvajači prekidaju njihove međusobne sukobe i osvajaju obje države. [2]

Špansko osvajanje 1511–1697

uredi
Glavni članak: Špansko osvajanje Maja

Prvi izvještaj o kontaktu Evropljana i Maja dogodio se tokom zadnjeg putovanja Kristofora Kolumba 1502. godine kad je naišao na veliki okeanski trgovački kanu u Honduraškom zalivu. Nakon uspostavljanja kolonija na Karibima, Španci su poslali nekoliko istraživačkih ekspedicija sa Kube otkrivši naselja Maja na poluostrvu Yucatan. Neki od kontakata su bili miroljubivi, ali većina je prouzrokovala vojne sukobe. Ovim kontaktima bile su prenijete i evropske zarazne bolesti. Prema navodima iz knjige Maja "Knjiga Chilam Balam":

Moćni ljudi koji su došli sa istoka donijeli su bolest u našu zemlju, zemlju nas koji se zovemo Maje u godini "11 Ahau" (1513. godina po gregorijanskom kalendaru).

 
Hernán Cortés predvodnik vojnog osvajanja carstva Asteka i prvi evropljanin koji je sa svojom vojskom prošao kroz majanska područja.

Godine 1518. nakon povratka jedne ekspedicije koja je donijela nazad zlato i izvještaje o Carstvu Asteka organizovana je nova ekspedicija pod komandom Hernána Cortésa Dva kapetana (koji su bili pod komandom Cortesa) Pedro de Alvarado i Francisco de Montejo predvodiće kasnije osvajanje majanskih područja. Nakon nekoliko zaustavljanja na ostrvu Cozumel (poznat pod imenom "Kùutsmil" na jeziku Yucatec Maja) i Tabascou Cortes je sa svojom vojskom došao na područje današnjeg grada Veracruza odakle je nakon nekoliko godina brutalnog rata uspio da uništi Carstvo Asteka. Nakon pada glavnog grada Asteka Tenochtitlana, poslao je jednog od svojih kapetana Cristobala de Olida da osvoji Honduras. Međutim, nakon dolaska u Honduras Olid se pobunio. Ova vijest je Cortesa nagnala da pokrene šestomjesečni kopneni marš sve do Hondurasa da kazni Olida. Kao rezultat, Cortez i njegova vojska su bili prvi Evropljani koji su prošli kroz južna nizinska područja Maja.

 
Ostrvo na jezeru Peten Itza na kojem se nalazio majanski grad Tayasal (Nojpetén), a bio je mjesto susreta Hernana Corteza i vladara ovog grada "Kan Ek-a". Ovaj majanski grad je osvojen od strane španskih osvajača tek 1697. godine. Danas je to razvijeni moderni grad Flores, koji je i glavni grad pokrajine Peten u Gvatemali.

Njegova vojska je brojala oko 140 Španaca i više od 3000 pripadnika domaćeg meksičkog stanovništva koji su imali konje, artiljeriju, municiju i logistiku. Nakon što su ušli u područje današnje meksičke države Tabasco prelazeći rijeku Usumacinta, došli su do jezera Peten Itza.

Tu su se susreli Itza vladar majanskog grada Tayasala "Kan Ek" i Cortez. Nakon napuštanja Tayasala njegova vojska je došla do teško pristupačnih majanskih planina. Nakon nekoliko mjeseci teškog probijanja kroz gustu šumu Cortez i njegova vojska su se izgubili na području jezera Izabal (španski Lago de Izabal) u današnjoj Gvatemali. Indijanski vodiči su ih bili napustili, a zahvaljujući majanskom dječaku koji ih je odveo do sigurnog mjesta bili su spašeni od umiranja glađu. Tokom ovog marša kroz majanska nizinska područja Cortes je osim posjete Tayasanu prošao na nekoliko kilometara pored nekoliko napuštenih majanskih gradova iz Klasičnog perioda. Vatreno oružje i konjica su dosta pomogli tokom španskog osvajanja Maja. Međutim, oni ne bi mogli da poraze Maje bez pomoći mnogobrojne vojske sastavljene od Asteka i Maja koji su se pridružili Špancima da se osvete svojim Maja suparnicima usljed dugotrajnog suparništva nezavisnih gradova država iz prošlosti. Međutim, daleko najznačajniji uzrok španskog uspjeha su bile evropske bolesti poput velikih boginja protiv kojih Maje nisu imale imunitet. Ove bolesti su uzrokovale epidemije koje su jednostavno skoro istrijebile vojske Maja i njihovo civilno stanovništvo mnogo prije nego što su borbene linije bile i uspostavljene.[2]

Kolonijalni period

uredi
Glavni članak: Maje tokom kolonijalnog perioda

Majanska civilizacija je nasilno okončana španskim osvajanjem, ali narodi Maja su preživjeli kolonijalnu strahovladu više od 500 godina sve do danas. Tokom ovog vremena način života Maja se uveliko promijenio. Mnoge institucije koje su upravljale majanskim društvom su bile zamijenjene španskom civilnom i vjerskom administracijom. Stara (vladari, plemstvo, sveštenici i vojne vođe) je bila skoro potpuno uništena, a manjina koja je preživjela bilo joj je oduzeto bogatstvo i vlast. Pokrštavanje je korišteno kao opravdanje za osvajanje i da bi pomoglo u kontroli novih podanika španske krune. <[2] Nakon nametanja katolicizma došlo je i do uspostavljanja različitih evropskih oblika političke organizacije. Iako ovo nametanje nije bio potpuno djelotvorno, Španci su jedan dio vladajuće klase Maja uklonili, dok su manjinu ugradili u novi kolonijalni sistem. Velika većina običnog majanskog stanovništva pretvorena je u obespravljenu masu ruralnih seljaka. Administrativni centri osnovani u 16. vijeku bili su uglavnom naseljeni od strane Španaca, poput gradova Mérida na poluostrvu Yucatán, San Cristobal u pokrajini Chiapas i Antigua Guatemala u Gvatemali. Potonji je uništen u seriji zemljotresa u 18. vijeku, Što je navelo Špance da pomjere administrativni centar u Guatemala City.

U većini slučajeva područje Maja je bilo od sporednog značaja u odnosu na ostale španske američke kolonije zbog nedostatka rudnog bogatstva, relativno rijetke naseljenosti i nedostatka zemljišta pogodnog za uzgoj usjeva za izvoz. Porezi su bili prikupljani kroz crkvenu desetinu i kroz sistem prisilnog rada (Encomienda sistem).[10] Ovakvo stanje biće uzrokom mnogobrojnih pobuna majanskih seljaka koje će biti krvavo ugušene. Ove pobune će trajati sve do 1930-ih.[11]

Društvo

uredi
Glavni članak: Majansko društvo
 
Skulptura iz Klasičnog perioda na kojoj je prikazano kako vojni komandant (sajal) Aj Chak Maax predstavlja zarobljenike vladaru Yaxchilana, Itzamnaaj B'alam III.

Informacije o majanskom društvu dolaze uglavnom od indirektnih izvora, jer same Maje su u svojim zapisima vrlo malo rekli na ovu temu. Ono što su zapisali odnosi se uglavnom na kraljeve i elitni dio društva. Ništa nije rečeno o ogromnoj većini u majanskom društvu, o običnim ljudima. Zahvaljujući arheološkom dokazu o svakodnevnom životu uzetom iz malih seoskih zajednica današnjih potomaka Maja i zapisima napravljenim nakon španskog osvajanja, omogućilo je rasvjetljavanje svih nivoa života antičkog majanskog društva. [2] Od ranog Predklasičnog perioda majansko društvo je bilo oštro podijeljeno na elitu i običan narod. Kako se tokom vremena broj stanovništva povećavao, različiti dijelovi društva su postajali sve specijaliziraniji, a politička organizacija je postala sve složenija. Do kraja Klasičnog perioda, došlo je do ogromnog porasta broja stanovništva, gdje su stotine gradova bili povezani u složenu mrežu političke hijerarhije, a bogati dio društva se umnožio. Bila je razvijena srednja klasa u koju su spadali razne zanatlije, majstori u obradi kamena, žada, sveštenici nižeg ranga, službenici, trgovci i vojnici. U najnižu klasu su spadali poljoprivrednici, sluge, radnici i robovi. [12] Prema pisanim izvorima samih Maja zemljište su zajednički održavali plemićke porodice ili klanovi. Takvi klanovi su smatrali da je zemlja bila u vlasništvu klana predaka, a takve veze između klana i predaka su bila pojačana ukopom mrtvih u okviru samih stambenih jedinica. [13] Maje su bile mnogo niže nego većina ljudi danas. Muškarci su obično bili visine do 160 cm, a žene su bile nešto niže. Bili su zdepasti i snažni, a odjeća im je bila jednostavna. Živjeli su u toplim krajevima tako da nisu trebali da nose mnogo odjeće da bi se zaštitili od hladnoće. Muškarci su nosili pregaču od materijala koji se omotavao oko struka i između nogu. Žene su nosile huipil, dugu haljinu koja je bila napravljena od tkanine iz jedne dužine s kratkim rukavima. Većina Maja su nosile kožne sandale ili mokasinke. U slučaju malog zahlađenja i muškarci i žene su nosili neku vrstu ogrtača koji su nazivali manta, a koji se mogao koristiti kao pokrivač prilikom spavanja noću i mogao se čak zakačiti na ulaz u kuću umjesto ulaznih vrata. Kod Maja je bilo u modi da ljudi imaju izdužene i spljoštene glave i da budu razroki. Da bi promijenili oblik glave dok su im lobanje bile i dalje vrlo mekane, bebe su imale drvene okvire vezane oko glava. Ova deformacija lobanje se smatrala privilegijom više klase kao i veliki nos. Ljudi su ponekad na njihovim prednjim zubima umetali i ispunjavali praznine komadima žada. Tetoviranje je bilo veoma popularno, a muškarci su često bili tetovirani po cijelom licu. Muškarci i žene su bojili njihova lica i tijela. Za neoženjenog muškarca bila je crna boja, a neudate djevojke su koristile crvenu boju. Sveštenici su koristili plavu boju, ratnici crvenu i crnu, a robovi crnu sa bijelim prugama.[14]

Mnogoženstvo je bilo nepoznato, ali je držanje ljubavnica (konkubina) bilo dozvoljeno.

Provincijalni dostojanstvenici poticali su od 4 plemićke porodice. Vođe gradova i sela bili su nižeg ranga, i nisu pripadali kraljevskoj krvi. Klanski sistem je postojao, a nasljeđe se računalo po muškoj liniji. Kriminal je kažnjavan smrću.

Arhitektura

uredi
Glavni članak: Arhitektura Maja
 
Oblici kamenih "lažnih" "V" svodova koji sačinjavaju hodnike u palati u Palenqueu predstavljaju jedno od najpoznatijih majanskih arhitektonskih obilježja.

Građevine Maja su imale praktično i vjersko značenje, a odslikavale su status njenih stanovnika i određivale središte svijeta za porodicu. Većina građevina bila je podignuta na platformama koje su se uzdizale iznad ostale površine, počevši od blago uzdignutih zemljanih platformi za obične kuće pa sve do zidanih terasastih platformi za najraskošnije hramove i piramide.[2] Jezgre hramova-piramida, uzdignutih platformi, velikih palata bile su mješavine zemlje i krša. Ploče od kamena krečnjaka su zatim bile izrezane i oblikovane za eksterijere uz korištenje naoštrenih dlijeta napravljenih od kremen kamena i drvenih maljeva. Hramovi okrunjeni okićenim krovovima na vrhovima visokih platformi piramida bili su samo jedna od mnogih vrsta objekata koje su gradili majanski radnici. Neke od piramida su sadržavale grobnice velikih vladara, što je dodatno komplikovalo proces izgradnje. Palate koje su služile za stanovanje i administrativne svrhe čine drugu veliku kategoriju građevinskih struktura Maja. Često su to bile izdužene zgrade sa dvorištima, dugim galerijama, i sa mnogo drugih prostorija. Odvojene komore vodile su jedna u drugu pomoću "lažnih" (eng. corbeled) lukova, zato što Maje nisu znali kako da grade pravi luk poput starih Rimljana (sa klinastim centralnim kamenom koji podržava teret krive od drugog kamenja). Maja graditelji su pravili "lažni" luk od slojeva kamenja unutra dok se ne preklope stvarajući oblik obrnutog slova V. Vrh luka se tada premošćuje s jednim ravnim horizontalnim kamenom. Kao rezultat toga, lukovi majanskih palata i drugih objekata bili su uski i suženi i bili su slabiji od rimskih lukova.[15]

 
Nogometno igralište koje je dao da se izgradi vladar Uaxaclajuun Ub'aah K'awiil godine 738. n. e., Copan, današnji zapadni Honduras.

Nogometna igrališta su bila treća vrsta građevina koja su se nalazila u središtima svih važnijih majanskih gradova. Igralište se sastojalo od dvije paralelne platforme sa blago nagnutim stranama uokvirujući usko igralište. Neka nogometna igrališta su imala kamene prstenove na dvije uzdignute platforme. Na vrhovima ovih blago uzdignutih platformi su se nalazile male kamene građevine za koje majanisti smatraju da su bile korištene za čuvanje opreme, presvlačenje igrača ili za održavanje vjerskih proslava.

Prilikom izgradnje svojih gradova Maje se izgleda nisu pridržavale nekog očiglednog plana, jer ne postoje mreže ulica ili blokova postavljenih pod pravim uglom. Međutim, postojao je plan koji čini sve gradove Maja mnogo sličnim u njihovom osnovnom izgledu. Svaki veliki grad Maja sastojao se od mnoštva arhitektonskih grupa, često odvojenih blizu jednog kilometra jedni od drugih i povezanih širokim popločanim prolazima. U svakoj grupi građevine su se nalazile oko prostranih otvorenih trgova. Središnji trg sa svojim kamenim građevinama je samo početak, zato što je njihov broj u svakom važnijem gradu Maja iznosio više stotina. Dodatni trgovi veliki skoro kao i glavni središnji trg bili su povezani prolazima. Ovi uzdignuti prolazi su bili dovoljno široki za raznorazne ceremonijalne procesije. Udaljavajući se od gradskog središta kamene građevine postaju manje, ali sa novim grupama hramova i palata koji su vjerovatno služili kao pomoćni centri za lokalne vjerske i administrativne svrhe.[8]

Umjetnost

uredi
Glavni članak: Umjetnost Maja civilizacije
 
Mayanska vaza
 
Jedan od najbolje očuvanih crteža Maja iz grada Bonampak koji prikazuje grupu muzičara za vrijeme vjerskih praznika prilikom kojih su se prinosile žrtvene ponude majanskim bogovima.

Antičke Maje su postigli visoka dostignuća u zidnom slikarstvu, kiparstvu, pravljenju grnčarije i klesarstvu. Njihova umjetnost je jedna od najljepših dostignuća ljudi tokom antičkog vremena. Njihovi skulptori su često klesali figure na velikim ravnim kamenim površinama koristeći tvrde alatke napravljene od opsidijana ili kremena. Nisu imali metalne alatke. Antički majanski umjetnici su slikali murale na zidovima palata koji su govorili priče o majanskim bogovima i životima njihovih vladara. Oni su također pravili drvene skulpture, bojili i tkali umjetnine koje su kasnije kačili na zidove. Ove skulpture i zidne umjetnine su ukrašavale domove vladara. Pravili su prelijepe vaze i tanjire od gline. Bogati pripadnici ove civilizacije su bili sahranjivani zajedno sa nekim od ovih umjetničkih predmeta kao pokloni majanskim bogovima podzemlja tako da bi oni bili dobro tretirani u njihovom zagrobnom životu.[9]

Najpoznatiji primjer zidnog slikarstva Maja pronađen je u gradu Bonampak (Bonampak - majanski pojam za zidno slikarstvo) u dolini rijeke Usumacinta, današnja Gvatemala. Vještina slikara i skulptora koji su uradili umjetnička djela zidnog slikarstva i skulpture u Bonampaku je bila izuzetna, što sama djela i dokazuju. Rusko-američki majanist i arheolog Tatiana Proskouriakoff je opisala veliki stećak koji se nalazi na glavnom gradskom trgu kao

jedan od najvećih i najprefinjenijih spomenika ikad podignutih od strane Maja.

Ono što najviše izdvaja murale u Bonampaku od freski drugdje u Mezoamerici je njen grafički realizam. Uz nekoliko izuzetaka, posebno onih murala iz Chichen Itze, antički murali sa područja Meksika i Srednje Amerike su se uglavnom bavili temama Ikonografije vezano za: mitologiju, bogove, vjerske rituale, kosmologiju i ostale ezoterične teme.

Na zidnim slikama u Bonampaku su prikazani detalji iz svakodnevnog života Maja što proširuje naša saznanja o predkolumbijskoj umjetnosti na američkom kontinentu. Na svojim zidnim slikama majanski umjetnici su prikazali bogatstvo informacija sa detaljima kostima, muzičkih instrumenata, vjerskih rituala, ratnih scena, ljudskog žrtvovanja. Američki majanist i arheolog Sylvanus Morley smatra da

neki likovi sa zidnih slika u Bonampaku pokazuju stepen naturalizma koji će Zapadna Evropa dostići tek nekoliko vijekova kasnije.

[16]`

Također su se bavili graviranjem nakita, školjki, kostiju pa su čak i crtali na grnčariju, drvene stupove i zidove. Maje su bili veliki ljubitelji plesa i sviranja muzičkih instrumenata. Imali su preko 5000 plesova koji su bili dio programa tokom vjerskih proslava kojima je prisustvovalo mnogo ljudi. Imena plesova su obično dolazila od imena životinja koje su predstavljale majanske bogove. Muzičari su svirali drvene flaute, trube napravljene od drveta, gline ili morskih školjki i bubnjeve napravljene od kornjačinog oklopa.[14]

Zvijezde i vrijeme

uredi

Nijedna antička civilizacija nije bila tako opsjednuta vremenom i prolaskom vremena kao Maje. Vrijeme za njih nije bio samo sredstvo za zapisivanje događaja po nekom ustaljenom redu, nego natprirodni fenomen kontrolisan od strane bogova, od kojih su neki bili dobri, a neko zli. Podstaknuti vjerskim razlozima bili su veliki astronomi koji su, zahvaljujući posmatranju neba i računanju, uspjeli napraviti tri precizna kalendara.[17] Astronomi naroda Maja su posmatrali nebo golim okom. Bilježili su kretanja zvijezda i planeta: Sunca, Mjeseca, Venere. Na taj način bili su u stanju predvidjeti datume ili događaje (pomračenja sunca i mjeseca, ravnodnevnice) koji su najavljivali dolazak novoga boga zaštitnika. Ovo znanje je bilo korišteno pri određivanju blagonaklonosti njihovih božanstava prilikom održavanja raznih aktivnosti kao što su: ceremonije, krunisanje kraljeva, započinjanje trgovinskih putovanja ili prilikom ratnih aktivnosti. Zapravo, svako vremensko razdoblje je imalo vlastitog boga kome se prinošeni darovi i žrtve kako bi se pridobila njegova naklonost. U velikom gradu Chichen Itza sagradili su pravu opservatoriju kako bi njihovi naučnici (svećenici-astronomi) mogli bolje posmatrati planete i kretanje zvijezda i na temelju toga gatati i prognozirati. Naučnici su napravili vrlo precizan solarni kalendar, koji je dijelio vrijeme na: dane (kin), mjesece od 20 dana (uinal), godine (tun) i period od dvadeset godina (katun). Svaki novi "katun" prilika je za veliku svečanost u čast boga koji predstavlja to doba. Maje su izgradile zgrade na kojima su bili zabilježeni datumi pomoću znakova koji iz profila predstavljaju glavu boga zaštitnika.[2]

Razvili su i sistem računanja i bilježenja vremena u koji je bio uključen i koncept nule. Za nulu se nekad vjerovalo da je bila izum poznat samo u Indiji oko 100. p. n. e.. U Evropi nula je bila nepoznata sve do kasnog Srednjeg vijeka, dok su je Maje koristile već dugo vremena.[9]

Kalendar

uredi
Glavni članak: Majanski kalendar
 
Desna strana stećka C, iz grada Quirigue sa datumom mitskog stvaranja svijeta po kalendaru "Dugo računanje" 13 baktuna, 0 katuna, 0 tuna, 0 uinala, 0 kina, 4 Ahau 8 Cumku - što po gregorijanskom kalendaru odgovara 11 Avgustu 3114. p. n. e..

Maje su imale nekoliko načina da definišu godinu. Veoma precizan solarni kalendar od 365 dana (sličan je bio i onaj od naroda Quiche) pod nazivom (haab) imao je 18 mjeseci po 20 dana uz dodatni mjesec koji je imao samo 5 dana (Uayeb). Nazivi mjeseci po ovom kalendaru su: Pop, Uo, Zip, Zotz, Tzec, Xul, Yaxkin, Mol, Chen, Yax, Zac, Ceh, Mac, Kankin, Moan, Pax, Kayab, Cumbu i Uayeb. Koristio se u svakodnevne svrhe. Njihov ritualni kalendar Tzolkin (bos. brojanje dana) imao je 260 dana. Svakom danu prethodi jedan broj od 1 do 13. Na ovaj način broj i dan nisu mogli da se poklope dok ne navrši godina od 260 dana. Isti je slučaj kod Quiche Indijanaca iz Gvatemale. Zapisivanjem o kretanju nebeskih božanstava (sunca, mjeseca, planeta i zvijezda) razvili su precizne kalendare koji su se mogli koristiti i za proročanstva.

  • Dan se kod Maya zove kin, a 20 kina daje 1 uinal.

18 uinala = 1 tun (360 dana)

20 tuna = 1 katún (7,200 dana)

20 katúna = 1 baktún (144,000 dana)

20 baktuna = 1 piktun (2.880.000 dana)

20 piktuna = 1 kalabtun (57.600.000 dana)

20 kalabtun = kinchiltuna (1.152.000.000 dana)

20 kinchiltuna = alautun (23.040.000.000 dana)

20 alautuna = hablatun (460.800.000.000 dana) [17]

Svi ovi kalendari predstavljali su veoma stare koncepte koji su bili korišteni od strane svih mezoameričkih naroda. Većina stanovništva je bila upoznata sa ovim kalendarima, zbog toga što su vjerovali da oni predstavljaju vodilju u njihovim dnevnim životima kao i da određuju sudbine kako bogatih tako i siromašnih. Međutim, složeniji kalendari poput onih zasnovani na planetarnim orbitama i računanjima od 819 dana u jednoj godini zahtijevali su znanje koje je ljubomorno čuvano od strane povlaštene klase kao izvor velike moći. Posjedovanje znanja o nebeskim božanstvima i o njihovom kretanju bio je dokaz za obične ljude da su njihovi kraljevi i sveštenici u bliskom odnosu sa natprirodnim silama koje vladaju univerzumom.[2]

Pismo

uredi
Glavni članak: Majansko pismo
 
Majanski natpisi su najčešće bili zapisivani u redovima koji su sadržavali dva glifa, a svaki red se čitao s lijeva na desno i od vrha do dna.
 
Stećak M i Hijeroglifsko stepenište u gradu Copanu, zapadni Honduras, najduži majanski zapis uklesan na stepenicama koji govori o historiji Copana i njegovim vladarima.

Maje su poznavali vještinu brojanja i pisanja, što im je omogućavalo komplicirano računanje i zapisivanje rezultata. Njihovo pismo je imalo blizu 800 hijeroglifa (znakova). Sovjetski majanist Jurij Valentinovič Knorozov je bio prvi koji je dokazao da je majansko pismo bila kombinacija fonetskih znakova (znakova koji predstavljaju izgovorene zvukove) i ideograma. Ova osobina majanskog pisma je dugo vremena predstavljala prepreku u njegovom odgonetanju. Jedan jedini slog "u" je imao više od 20 zamjena koje su korištene zavisno od mjesta i situacije u tekstu. Majanski pisari su koristili crteže (glifove) četverouglastog oblika. Ponekad je to bila kombinacija više znakova koji su se sastojali od apstraktnih oblika, naslikanih čudovišta, biljaka, životinja i dijelova ljudskog tijela koji su predstavljali stvari, životinje, bogove. Drugi glifovi, nešto lakši su označavali priloge, prijedloge, pridjeve. Pisci su kombinovali glifove oblikujući kratke rečenice. Bili su uklesani na javnim spomenicima, ličnim stvarima napravljenim od školjki, kostiju, žada i crtani na grnčariji i na zidovima zgrada. Bili su također zapisivani na hiljadama knjigama čiji listovi su bili napravljeni od kore smokvinog drveta, a čije stranice su se preklapale.[18]

Majanski kraljevi su koristili tekstove da bi zapisali svoja dostignuća. Sveštenici su koristili pismo da bi zapisivali prikupljeno znanje o svijetu koji ih okružuje. Pismo majanske civilizacije je služilo i za bilježenje historijskih datuma i događaja, kao i za zapisivanje proročanstava. Ponekad su bilježili kad jedan vođa zarobi drugog, ženidbu ili nečiju smrt. Zapisivanjem podataka o kišnim i sušnim sezonama Maje su bile u stanju odrediti kad je najbolje vrijeme sa sjetvu i žetvu njihovih usjeva. Vjerovali su da se događaji ponavljaju u ciklusima, te su zato detaljno zapisivali događaje koji su bili sačuvani u njihovim knjigama (kodeksima) koristeći kalendare kako bi bolje razumjeli sadašnjost i da bi predvidjeli budućnost. Majansko sveto pismo postalo je ukrasom, a klesalo se na kamene stećke, žrtvenike, stubove. Maje su se vrlo vješto služili i brojevima, čak i bolje od većine drugih civilizacija tog vremena. Koristili su preko 1.000.000.000 brojeva. Majansko pismo je bilo jedno od najvećih ostvarenja ove civilizacije. Sa zbirkom znakova bili su u stanju da zapišu svaki zvuk i svaku riječ na njihovom jeziku. Ovo je bio vrhunac duge tradicije korištenja zapisa i znakova koja je započela još sa najranijim mezoameričkim civilizacijama. Do početka ranog perioda majanske civilizacije osnove majanskog pisanja bile su u upotrebi od južnih područja koja su nastanjivali pa sve do Predklasičnih gradova-država u sjevernim nizinskim područjima. Ovaj sistem je uključivao i upotrebu brojeva pomoću kojih su bilježili vrijeme i ekonomske aktivnosti. Odgonetanjem majanskog pisma današnji naučnici imaju najbolje sredstvo koje im pomaže u boljem razumijevanju civilizacije Maja.[2]

Kodeksi Maja

uredi
Glavni članak: Kodeksi Maja
 
Kopija knjige Chilam Balam čuva se u Antropološkom nacionalnom muzeju u Mexico City.

Od majanskih knjiga (kodeksa) spašene su samo 4 i to: Drezdenski kodeks, Pariski kodeks, Madridski kodeks i Grolier kodeks. Ova 4 kodeksa potječu iz postklasičnog perioda. Drezdenski kodeks koji je završio u Beču 1739. godine bavi se uglavnom proročanstvima povezanim sa majanskom astronomijom. Slično tome Pariski kodeks otkriven 1859. godine i Madridski kodeks pronađen u dva dijela 1860-ih, oba predskazuju budućnost zasnovanu na "tzolkin" svetom kalendaru koji je imao 260 dana. Grolier kodeks je pronađen u Meksiku 1965. godine i uglavnom se bavi proučavanjem planete Venere. Madridski kodeks sa svojih 56 listova pisanih na obje strane je i najduži. O Majama također saznajemo iz ranog perioda nakon španskog osvajanja iz knjiga napisanih 1600-ih na poluostrvu Yucatan koje su prevedene sa majanskog jezika. Ove knjige su poznate pod imenom Chilam B'alam. One se uglavnom bave predskazanjima lokalnih šamana. Drugi važan izvor informacija o Majama je zapisan od strane Quiche Maja sa gvatemalskih visočja u knjizi Popol Vuh. To je bila poema koja je sadržavala više od 9000 linija teksta. U tom tekstu se opisivao nastanak svemira prema shvaćanju Maja, njihova historija i mitologija. Ovo književno djelo je bilo zasnovano na oralnoj tradiciji i pisanim izvorima prije španskog osvajanja.[15]

Život i običaji Maja

uredi

Poljoprivreda

uredi
 
Razne vrste kukuruza koje uzgajaju narodi Maja sve do danas.

Područje u kojem su živjeli narodi Maja bilo je bogato plodnim zemljištem uz obilne kiše tokom kišne sezone. Obrada tla u tropskoj kišnoj šumi je bila jednostavna, a do obradivih polja su dolazili putem krčenja i spaljivanja šume i gustog rastinja (posijeci-i-spali) tokom sušne sezone od avgusta do oktobra. Isušivali su i bare stvarajući plodne površine praveći nasipe, a zatim su pravili kanale za navodnjavanje. Nisu koristili metalne alatke, ali su za ovu svrhu pravili jednostavna sječiva od oštrog kremena sa drvenim drškama. Maje su većinom bili poljoprivrednici koji su posjedovali obradive zemljišne parcele kao i bašte koje su se nalazile blizu njihovih kuća. Svako selo je imalo i zajednički komad zemlje koje su svi zajedno obrađivali. Izgradili su sistem kanala za navodnjavanje poljoprivrednih površina koristeći vodu iz mnogobrojnih manjih jezera i bara.

 
Plodovi kakaovca koji su imali veliku vrijednost kod Maja naroda.

Uzgajao se kukuruz koji je bio najzastupljeniji u njihovoj ishrani, a bilo ga je lahko uzgajati u velikim količinama. Osim kukuruza uzgajali su grah, čili-papričice, pamuk, tikve, paradajz, avokado, papaju, lubenicu i drugi poljoprivredni proizvodi. Poljoprivrednici su obavljali sjetvu maju mjesecu u vrijeme početka kišne sezone, a žetva je bila u novembru.

Također se uzgajao i kakao čije sjemenke su imale veliku vrijednost, a ponekad su se koristile i kao novac. Njihove porodične farme bile su poznate pod nazivom milpa. Maje su bili vješti lovci i ribari. Lovci su koristili lovačke pse prilikom lova, a koristili su i zamke za hvatanje životinja. Poluostrvo Yucatan je bilo poznato kao "zemlja jelena i ćurki. Također, lovili su divlje svinje i krupne glodare pod nazivom "agoutis." Maje su prilikom ribolova u rijekama i moru koristili udice i ribolovačke mreže.[14]

Nogomet

uredi

Kao i ostali mezoamerički narodi Maje su igrali neku vrstu nogometa kojeg su nazivali "pok-a-tok," i koji je bio važan dio vjerskog ceremonijala. Majanisti vjeruju da su kroz tu igru antičke Maje izvodile bitke između bogova i na nebu i u podzemnom svijetu opisanim u njihovoj svetoj knjizi o stvaranju svijeta Popol Vuh. Dvije ekipe su igrale jedna protiv druge na velikom nogometnom igralištu koje je imalo dvije kose kamene platforme sa dva kamena prstena na njima. Kameni prstenovi su ponekad bili na 10 metara visine, tako da je bilo veoma teško prebaciti loptu kroz prstenove. Teška gumena lopta je bila 20 cm u prečniku, a da bi spriječili ozljede igrači su nosili štitnike oko kukova i laktova. Koristeći kukove, koljena i laktove svaka ekipa je pokušavala da zadrži loptu u zraku i da je ubaci kroz kamene prstenove. Mnogi stručnjaci vjeruju da su gledaoci stavljali svoje opklade na pojedine ekipe u vidu nakita i ostalih dragocjenosti. Ponekad su igrači gubitničke ekipe bili žrtvovani u čast majanskih bogova, a po vjerovanjima Maja njihova krv će omogućiti da se sunce i dalje kreče po svojoj uobičajenoj putanji i da neće doći do uništenja svijeta. U majanskom nogometu postojala su zamršena pravila igre kao i bodovni sistem koje historičari još uvijek ne razumiju u potpunosti. [9]

Religija

uredi
Glavni članak: Religija Maja

Religija Maja je bila zasnovana na sistemu vjerovanja i pojmova o natprirodnim silama pomoću kojih su objašnjavali život i univerzum oko njih. Preko religije bili su učvršćivani društveni i politički poredak, a bili su i osnova moći kraljeva i povlaštene elite.[2] Porijeklo je bilo pitanje od velikog ponosa i značaja za vladare Maja, koji su smatrali da njihovi preci nastavljaju igrati aktivnu ulogu u podršci tokom njihovog života. Dozivanje predaka obavljalo se posebnim vjerskim ritualnim puštanjem krvi koja je bila skupljana na posebnom papirusu, da bi zatim bila spaljivana.[8] Političkom sistemu pripadali su i sveštenici koji su predvodili vjerske rituale. Oni su imali znanje pomoću kojeg su komunicirali sa duhovnim svijetom i objašnjavali događaje kroz zapisivanje historijskih hronika. Osim sveštenika vjerske rituale su obavljali i šamani koji su predstavljali tradiciju stariju i od civilizacije Maja. Vremenom Maja sveštenici su sakupili značajnu količinu ezoteričnog znanja koje su rasporedili i zapisali u svojim knjigama (kodeksima). Ovo znanje je sadržavalo mit o nastanku svijeta, historiji naroda Maja, proročanstvima, vjerskim ritualima i astronomskim posmatranjima. Ono je imalo svoje praktične i religijske svrhe. Neke od ovih informacija su korištene za razvoj sve složenijeg kalendarskog sistema kojim su se obilježavali događaji i vremenski ciklusi. Ovi kalendarski ciklusi su bili korišteni u astrološke svrhe prilikom predviđanja sudbine kralja i njegovog kraljevstva, pa čak i sudbine cijelog poznatog svijeta Maja. Raskošno obučeni sveštenici upravljali su spektakularnim javnim ceremonijama sračunatim da izazovu divljenje i poslušnost cijelog naroda prema kralju. Maje su vjerovali da je bilo nekoliko svjetova prije ovog u kojem mi živimo i da je velika poplava uništila te prethodne svjetove. Maje sa Yucatana i danas vjeruju da je bilo 3 svijeta prije ovog. Prvi svijet je bio naseljen patuljcima, drugi svijet je bio naseljen ljudima koje Maje nazivaju "griješnicima", treći svijet je bio naseljen starim Majama, a četvrti ovaj današnji svijet je naseljen mješavinom naroda svih prethodnih stanovnika sa poluostrva Yucatan. I ovaj današnji svijet će biti uništen velikom poplavom. Najpotpuniji pisani dokument Maja o nastanku svijeta i historiji ovih naroda se nalazi u svetoj knjizi K'iche Maja pod nazivom Popol Vuh (bos. "Knjiga naroda").[2]

 
 
 
Zapis španskog katoličkog sveštenika Ximéneza sadrži najstariji pisani tekst mita o nastanku svijeta K'iche Maja pod nazivom Popol Vuh. Uglavnom je pisan paralelno na jeziku K'iche Maja i španskom jeziku.

Prema majanskom vjerovanju najmočnija natprirodna bića upravljala su univerzumom, a nazivali su ih k'uh (bos. sveta ili božanska bića). Maje su smatrali ta bića koja mi nazivamo bogovima najmoćnijim utjelovljenjima ovog svetog kvaliteta u univerzumu. Međutim, njihova božanstva nisu imala ljudske kvalitete kao božanstva u antičkoj Grčkoj i Rimskom carstvu. Majanska božanstva nisu bila konačna, nego su bila zamršena, a ponekad kontradiktorna bića. Svako božanstvo je imalo višestruke uloge koje su se stapale čineći njihovo razlučivanje teškim. Nekoliko božanstava moglo je da se pretopi u jedno biće. Neki vidovi ovih božanstava bili su vidljivi, kao na primjer bog sunca je bio vidljiv svakog dana na nebu. Međutim, ostali vidovi istog božanstva su bili nevidljivi. Nakon svog zalaska, sunce noću ulazi u nevidljivi podzemni svijet Xilbaba. U ovom vidu sunce uzima atribute najmoćnije noćne životinje u tropskim šumama i postaje jaguar podzemnog svijeta. Bilo koje majansko predstavljanje boga sunca, da li ono bilo uklesano na kamenu ili naslikano na keramičkoj vazni može predstavljati bilo koje od ovih višeznačnih poimanja, tako da bilo koja predstava istog božanstva može da nam se pojavi potpuno drukčijom od ostalih likova istog božanstva. Majanska božanstva su imala različite vidove zasnovane na: spolu (muško, žensko), pravcu (istok, zapad, sjever, jug), godinama (mladi, stari), boji ...itd.[2] Prema mnogim majanskim izvorima vrhovni bog se nazivao Itzamna koji se smatrao stvoriteljem ljudskog života, izumiteljem knjiga i pisanja, zaštitnikom nauke i učenja. Također je smatran gospodarem dana i noći, vladarem nebesa, te otjelovljenjem i neba i zemlje.[16] Itzamnaj je predstavlaljao središnje božanstvo majanske religije. Prema čuvenom majanisti Sir Ericu Thompsonu sva ostala božanstva Maja su bili različiti vidovi ovog središnjeg božanstva, što na neki način čini majansku religiju monoteističkom. U svojim raznim vidovima Itzamnaj je bio gospodar nad najvažnijim suprotstavljenim silama u univerzumu: života i smrti, dana i noći, neba i zemlje.[2]

Tikal-grad u šumi

uredi
Glavni članak: Tikal
 
Središnji trg u Tikalu tokom proslave zimske ravnodnevnice ispred najviše majanske piramide poznate pod nazivom "Hram br. 4".

U srcu tropske šume u provinciji Peten (današnja sjeverna Gvatemala) nalazi se Tikal, monumentalni grad Maja iz Klasičnog perioda. Španski osvajači su ga otkrili tek 1695. godine.[15] Ovaj grad je bio veliko trgovačko čvorište majanskih naroda. Većina njegovih najvećih hramova je bila izgrađena tokom kasnog Klasičnog perioda, a služili su kao mjesta gdje su bili ukopani najvažniji vladari Tikala. Največe građevine potjeću iz kasnog Predklasičnog i ranog Klasičnog perioda i nalaze se u "Sjevernoj akropoli" (pokopnom mjestu ranih vladara Tikala) i grupi "Izgubljeni svijet" kako su ih moderni arheolozi nazvali. Monumentalni uski prolazi (majanski jezik - "sacbeob") rasprostiru se od "Velike plaze" sa njenim stećcima i hramovima povezujući glavne gradske ceremonijalne komplekse. Istočno od "Velike plaze" nalazila se glavna pijaca, a južno od nje se nalazi "Centralni akropolis" koji sadrži palate kraljeva Tikala. Iza njih se nalaze mnogobrojne grupe građevina razbacanih na području koje pokriva 60 kvadratnih kilometara. Iako je teško ustanoviti tačan broj stanovnika, arheolozi pretpostavljaju da je Tikal na svom vrhuncu brojao više od 100 000 stanovnika.[2] Nigdje arheolozi nisu pronašli tako detaljne informacije o majanskim vladarskim dinastijama kao u ovom gradu koje pokriva period od skoro 400 godina. Vladarska dinastija u Tikalu je prvi put zabilježena početkom 2. vijeka n. e. tokom kasnog Predklasičnog perioda. [14] Uspon Tikala historijski je označen u majanskoj kraljevskoj dinastiji počinjući sa vladarom koga su kasniji kraljevi priznali kao osnivača nove linije kraljevske dinastije. Njegovo ime je bilo "Yax Ehb Xook." Bilo je vladara i prije njega, ali je on dobio ovo priznanje zbog svoje izuzetne ratničke vještine.[2] Prvi stećak sa uklesanim imenom vladara pojavljuje se 292. n. e.. Kralj "Chak Tok' Ich'aak I" (bos. "Jaguarova šapa")i cijeli niz vladara poslije njega su načinili Tikal najsnažnijim i najvažnijim središtem majanske civilizacije u južnim nizinskim područjima tokom Klasičnog perioda. Njegov utjecaj se osjećao u cijelom području Petena i okolnim područjima. Elita u ovom gradu je bila nenadmašena po svom bogatstvu i statusu, što se može vidjeti i po grandioznosti njegovih palata, hramova, spomenika i grobnica prepunih dragocjenostima izgrađenih da ovjekovječe njihove vladare kao i njihova dostignuća. Smještena u centru Tikala nalazi se glavna piramida poznata pod nazivom "Hram br. 4" visine 70 metara. To je najviša piramida majanske civilizacije.[14]

U samome gradu žive samo svećenici i velikaši. U blizini živi narod, u skromnim kolibama. Na velike vjerske svečanosti dolaze svi članovi porodica. Tokom tih dana kralj kiti svojim nakitom, a svećenici nose raskošne kostime živih boja, ukrašene perjem rijetkih ptica kao što je quetzal. U 9. vijeku vjerske zgrade i kraljevske palate napuštaju njihovi stanovnici. U nekoliko decenija ti spomenici nestaju pod gustom vegetacijom. Objašnjenja su brojna: potres, epidemija, upad protivničkih ratnika, glad. Najvjerovatnije da su se seljaci pobunili protiv svojih vjerskih i političkih vođa i prisilili ih na bijeg.

Uzroci pada

uredi

Tokom ranog 9. vijeka civilizacija Maja u južnim nizinskim krajevima doživjela je veliki pad. Umjetničke, intelektualne i vjerske aktivnosti u njihovim gradovima postepeno dolaze do potpunog zastoja. Izgradnja novih građevina i spomenika u nekim gradovima naglo prestaje, tako da mnoge od njih bivaju ostavljene nedovršene. Čak i praksa podizanja stećaka sa datumima na njima prestaje. U gradu Tonina u današnjoj meksičkoj državi Chiapas posljednji poznati datum iz kalendara poznatog pod nazivom "Dugo računanje" uklesan na jedan stećak je bila 909. n. e.. Tokom otprilike cijelog perioda od 800. n. e. - 900. n. e. svi nekad gusto naseljeni gradovi u južnim majanskim područjima su bili napušteni, a građevine napuštene nedirnute. U nedostatku jasnih objašnjenja uzroka katastrofe ovakvih razmjera arheolozi su razvili nekoliko teorija. Američki majanist, arheolog i epigraf Sylvanus Morley smatra da se rješenje u odgonetanju ovog problema nalazi u samoj civilizaciji Maja: raspadanje majanskog društva, nemiri u samom društvu i ekonomsko propadanje. Tokom daljnjih istraživanja njihovih davno napuštenih gradova, arheolozi su pronašli velika oštećenja na 15 zidnih skulptura u Piedras Negrasu koje prikazuju visokog sveštenika ili vladara kako predsjedava skupom dostojanstvenika. Na svih 15 skulptura glave su bile mnogo oštećene, a na njihovom mjestu su vidljivi oštri usjeci u kamenu. Slična situacija je otkrivena i u Tikalu na brojnim stećcima i altarima koji su razbijeni u više komada. Svi ovi arheološki nalazi navode naučnike na zaključak da je bilo velikih nemira i pobuna u gradovima Maja tokom zadnjih godina Klasičnog perioda ove civilizacije.

U svojoj knjizi "Uspon i pad civilizacije Maja" J. Eric Thompson je istraživao problem zašto je moć majanske vladajuće hijerarhije mogla biti potkopana. On smatra da je mistika njihovog ezoterijskog stremljenja izgubila svaki značaj u očima potlačene većine. On postavlja i pitanje od kakvog značaja su bili apstraktna područja matematike, kalendara i astronomije nepismenim seljacima, ako je takvo znanje bilo strogo čuvano samo u krugovima sveštenika i vladara? Predugo su narodne mase bile u služanskom položaju, podvrgnuti beskrajnim radovima na izgradnji hramova i palata, radu na plodnim poljima koja su bila u posjedu bogatog plemstva, plaćanju poreza i snabdijevanju povlaštene klase luksuznim proizvodima. Također, sve bezobzirniji su bili trikovi kojima su se služili sveštenici koji su preko vjerskog sistema nagrada i kazni držali narodne mase pod psihološkom kontrolom i pod strogom poslušnošću prema vladajućoj eliti. Ovakvo stanje je trajalo vijekovima sve dok se vjerovatno sjena despotizma i degeneracije nije pojavila što je moglo da izazove pobunu. Moguće je i da je bilo praćeno velikom sušom koja je uzrokovala veliki pad prinosa usjeva ili astronomski događaj kao eklipsa mjeseca koju sveštenici nisu mogli predvidjeti. Ovakvi uzroci mogli su da izazovu gubitak vjere u vladajuću elitu, što je moglo samo da pomogne u širenju pobune. To je vjerovatno dovelo do toga da su gradovi koji su bili simboli moći vladajućih bili opljačkani i napušteni.

U svim gradovima arheolozi su otkrili naznake da je tokom Klasičnog perioda bio veliki priraštaj stanovništva što je dovelo do nastanka sve većeg broja gradova i porasta njihovog broja stanovnika. Gradovi države Maja su bili u stalnom nadmetanju, što je u kasnom Klasičnom periodu dovelo do sve učestalijih međusobnih ratova. Sve ovo je vodilo do udaljavanja običnih ljudi od poljoprivrednih radova smanjujući rezerve hrane, a sama tehnologija Maja nije bila u stanju da prati sve veće zahtjeve za prehrambenim proizvodima. Tokom ispitivanja na raznim pogrebnim lokalitetima otkriveno je da su kosturi majanskih seljaka bili manji i manje zdravi od onih koji su pripadali aristokratiji. Profesor anatomije Frank P. Saul sa Medicinskog fakulteta Ohio je na lokalitetu "Altar de Sacrificios" (zapadni dio gvatemalske provincije Peten) otkrio tragove bolesti kao što su: skorbut, anemija, hronični periodontitis koje su sve bile uzrokovane neuhranjenošću. Svi već navedeni problemi doprinijeli su onom što su historičari nazvali "stres faktorima," koji su doveli civilizaciju Maja na ivicu propasti. Pod takvim uslovima bilo koji od navedenih problema u sadejstvu sa ostalima je mogao izazvati lančanu reakciju koja se završila opštom propašću. [16]`

Maja Indijanci danas

uredi
 
Izgled jedne od mnogobrojnih tržnica u Gvatemali gdje potomci starih Maja samo nastavljaju trgovačku tradiciju svojih predaka.[2]

Na osnovu arheoloških nalaza o životu antičkih Maja i njihovih današnjih potomaka utvrđeno je da je izgled njihovih kuća kao i dnevnih aktivnosti u i oko njih ostao skoro isti unatoč prohujalim milenijumima. Svaka majanska porodica ima nekoliko manjih odvojenih objekata. U glavnom objektu članovi porodice rade, objeduju i spavaju. U drugim objektima su kuhinja u kojoj se priprema hrana, jedna ili više ostava za kućne potrebštine, pa čak radionica ili parno kupatilo. Kuće su građene sa zidovima tkanim od pletenog pruća i uokvireni motkama sa slamnatim krovovima. U hladnijim područjima na višim nadmorskim visinama zidovi kuća su oblijepljeni sušenim blatom. Međutim, Maje danas žive u kućama napravljenim od modernih materijala kao što su betonski blokovi.[2] Kao i u prošlosti izvršena je podjela rada prema spolovima. Muškarci rade teže fizičke poslove uključujući i poljoprivredne radove. Žene rade kućanske poslove, kuhaju hranu, te se brinu o djeci. Dječaci uče od očeva sve o poljoprivrednim radovima, a djevojčice ostaju kod kuće sa svojim majkama gdje uče kako da kuhaju, uče tkalačku vještinu pravljenja odjeće, te se brinu o kući i porodici.[14]

Današnje Maje čuvaju svoju tradiciju sa velikom pažnjom, a i dalje smatraju da zapisane riječi svojih predaka kao nešto sveto i močno. Pripadnici Maja koji imaju knjige stavljaju ih na oltar, a ne na police smatrajući da važne knjige pripadaju na oltarima, a ne na policama. Pisanu riječ smatraju vodiljom kroz historiju i tradiciju. Kao i njihovi preci Maje su danas narod koji živi od poljoprivrede, mnogi još žive u džunglama kao Lacandoni (njih par stotina) i Yucateci na poluostrvu Yucatan broje oko 300,000 pripadnika. Ukupan broj pripadnika Maja naroda koji govore razne majanske dijalekte ima oko 6.000.000. Po ovakvom računu najveća su grupa sjeverno od Perua. Bave se tkalaštvom, košaraštvom, lončarstvom, izradom slamnatih šešira i drugim zanatskim vještinama.[18]

Uništavanje kulturnog naslijeđa Maja

uredi
 
Diego de Landa, kontroverzni bivši biskup Yucatana po čijem naređenju su spaljene hiljade knjiga naroda Maja.

Nijedno imperijalno osvajanje nije bilo tako potpuno ili da je tako jedna velika civilizacija do te mjere bila uništena. Nakon vojničkog osvajanja od strane konkvistadora, za njima su slijedili katolički misionari. Odmah zatim je započeo proces uništavanja kulturnog blaga naroda Maja.[19]

Vodeća ličnost na području Yucatana koji su nastanjivali Maje je bio Diego de Landa. On je bio franjevački fratar koji je došao na Yucatan 1549. godine sa namjerom da iskorijeni vjerske običaje Maja i da ih natjera da prihvate hrišćanstvo. Njegovi napori da uništi njihovu vjeru i rituale dostigla je svoj vrhunac 1562. godine kada je naredio da se pokrene tromjesečna inkvizicija. Oni koji su uhvaćeni da još uvijek ispovijedaju vjeru Maja fizički su zlostavljani, živi spaljivani na lomači uz upotrebu vrelog voska ili su bili vješani. Ustanovljeno je da je oko 4500 ljudi bilo mučeno, od kojih je 158 podleglo ovakvim metodama mučenja.

Kao važan dio njegove inkvizicije posebno se obrušio na stare knjige Maja za koje je tvrdio:

da nisu ništa drugo do praznovjerje i laži samog đavola.

Lično je naredio da se spali na hiljade knjiga koje su narodi Maja zapisivali vijekovima ranije, a ceremonijalno spaljivanje knjiga je bilo izvođeno nakon katoličke molitve. Današnji naučnici i cjelokupno čovječanstvo je zbog ovoga uskraćeno za potencijalno ogromnu riznicu informacija o civilizaciji Maja. Samo su 4 knjige spašene zahvaljujući drugim pripadnicima španskih kolonijalnih vlasti i poslate u Evropu.

Ovakve metode misionarstva koje je sprovodio Diego de Landa bile su previše čak i za biskupa Yucatana Francisca de Torala koji je sve ovo prijavio kraljevskim vlastima u Španiji. Ubrzo zatim, Diego de Landa je bio opozvan nazad u Španiju da objasni svoje misionarske metode u tek osvojenim kolonijama.[15] Tokom španske kolonijalne vladavine od prve polovine 16. vijeka pa sve do danas Maje su bile narod koji je dugo bio odječen od svoje antičke prošlosti. Čitanje i pisanje majanskih hijeroglifa je bilo strogo zabranjeno, a i danas je prema meksičkom zakonu zabranjeno u školama učenje majanskog pisma i jezika.[18]

Organizacija za očuvanje svjetskog kulturnog naslijeđa UNESCO stavila je stare gradove Maja na svoju listu uključujući Tikal nacionalni park 1979. godine i grad Quiriga u Gvatemali.[20] Ova ista svjetska organizacija je 1980. godine stavila na svoju listu i grad Copan na sjeverozapadu Hondurasa, Chichen Itza na poluostrvu Yucatan 1993. godine, Nacionalni park Palenque u pokrajini Chiapas i grad Uxmal u Meksiku.[21] Veliki problem u zadnjih nekoliko decenija 20. i 21. vijeka predstavljaju kradljivci (huecheros majanska riječ za armadila) arheoloških dragocijenosti koje se za dobar novac prodaju posrednicima, koji ih onda preprodaju bogatim privatnim kolekcionarima antičkih umjetnina i muzejima u zapadnim zemljama. U međuvremenu, arheolozi, filantropi, nevladine organizacije i neke poznate svjetske ličnosti pokušavaju da spase kulturno blago današnjih država na čijim teritorijama se nalaze antički majanski gradovi.[22]

Maje u modernoj kulturi

uredi

Film

uredi

Godine 2006. holivudska zvijezda Mel Gibson režirao je film Apocalypto, čija radnja je bila smještena tokom perioda opadanja majanske civilizacije u 7. vijeku n. e. Iako su savjetnici Mela Gibsona uradili dobar posao vezano za odjeću i nakit koje su nekad nosile antičke Maje, mnogi arheolozi i današnji potomci Maja okrivljuju film za neke nepravilnosti. U filmu Apocalypto šumske Maje su prikazani kao lovci koji su živjeli u idiličnoj izolaciji. U stvarnosti, Maje su bili poljoporivrednici koji su vrijedno radili i bili povezani sa urbanim sredinama putem trgovine. U filmu se vladar Maja u jednom gradu prikazuje kao okrutni kralj koji je naredio da se izvode mnogobrojna ljudska žrtvovanja, a što je bila praksa koja je bila više povezana sa civilizacijom Asteka. Historičari su utvrdili da su majanski kraljevi igrali višestruku ulogu kao kulturne i vjerske vođe svojih naroda. Arheolozi i današnji potomci Maja su bili razočarani da su Maje u filmu prikazani kao divljaci i nasilni ljudi, a ne kao izvrsni matematičari, astronomi, zanatlije, arhitekte, trgovci i umjetnici.[23]

Arhitektura

uredi
 
Kultni ulaz u dvorište Imperijal hotela u Tokiju. Američki arhitekta Frank Lloyd Wright je uradio nacrt za ovaj hotel u Maja revival stilu.

Početkom 20. vijeka u SAD i Srednjoj Americi pojavio se moderni arhitektonski pokret poznat pod nazivom Neomajan (eng. Maya Revival), a koji je bio nadahnut arhitekturom i ikonografijom predkolumbijskih mezoameričkih kultura. Ovaj pokret je pripadao modernom umjetničkom pravcu Zigzag moderna, a koji je opet pripadao umjetničkom pravcu Art Deco. Ovaj umjetnički pokret je najviše bio aktivan 1920ih i 1930ih.[24] Putem neomajanske revival arhitekture, arhitekti iz Srednje Amerike i SAD su davali javne izjave o zajedničkoj američkoj baštini. Najznačajnije građevine u ovom stilu su: zgrada sveameričkog jedinstva u Washington, D.C., bivša savezna zgrada (djelo Richarda Requa iz 1935. godine) i arhitektonski detalji kopirani iz starog majanskog grada Uxmal korišteni u Balboa parku, San Diego, Parque de las Americas (Manuel Amábilis, 1946. godine) u gradu Merida u Meksiku gdje stećak imenuje između ostalih i američke države Kanadu, Urugvaj i Kubu proglašavajući Maje njihovim zajedničkim precima, gdje svi utjelovljuju taj fenomen, kao i Aztec Hotel (Monrovia, Kalifornija) djelo Roberta Stacy-Judda i Imperijalni hotel u Tokiju, Japan. [25]


Zanimljivosti

uredi
  • Tokom svoje posjete Meksiku od 14-18 februara 2016. godine poglavar katoličke Crkve Papa Franjo posjetio je Chiapas državu, najsiromašniju u Meksiku koja se nalazi na južnoj granici sa Gvatemalom. Tu živi veliki broj pripadnika naroda Maja, a papa je predsjedavao vjerskom ceremonijom u mjestu San Cristobal de las Casas.[26]

Tokom ove mise obavljena su čitanja iz Biblije, molitve i himne na tri glavna jezika današnjih Maja u Chiapasu: Tzeltal, Tzotzil i Chol. Nakon katoličke mise papa se sastao i sa istaknutim predstavnicima Maja sa kojima je zajedno imao i ručak. U svom govoru papa je izrazio žaljenje za viševijekovno i sistematsko isključivanje naroda Maja iz meksičkog društva kao i za nedjela koja su počinjena u ime katoličke crkve tokom kolonijalnog perioda. Vatikan je dekretom i zvanično odobrio upotrebu majanskih jezika prilikom vjerskih ceremonija u područjima gdje Maje čine većinu.[27]

Također pogledajte

uredi

Reference

uredi
  1. ^ a b c "Maje". history.com. Pristupljeno 23. 9. 2015.
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Sharer Robert J. "Daily Life in Maya Civilization," Library of US Congress, prvo izdanje 2009. godine, ISBN 978-0-313-35129-7, str. 159, 203, 209, 215-216, 60-62, 89-90, 64-65, 129-130, 124-125, 1, 6, 241, 181, 161, 211-213, 208-209
  3. ^ a b "Antička i savremena kultura i geografija Maja". academia.edu. Pristupljeno 5. 1. 2016.
  4. ^ "Antičke Maje - Geografija". digitalmeesh.com. Arhivirano s originala, 27. 11. 2015. Pristupljeno 5. 1. 2016.
  5. ^ Estrada-Belli 2011, str. 3.
  6. ^ Sharer and Traxler 2006, str. 98.
  7. ^ Masson 2012, p. 18238. Pugh and Cecil 2012, str. 315.
  8. ^ a b c Culbert T. Patrick, Maya Civilization, Library of US Congress, prvo izdanje 1993. godine St. Remy Press, ISBN 0-89599-036-9, str. 78, 52-53, 58-62
  9. ^ a b c d The Ancient Maya, Jackie Maloy, Library of US Congress, ISBN 978-0-531-24110-3, str. 8-9, 16, 34-35
  10. ^ "Maje tokom španske kolonijalne vladavine". infoplease.com. Arhivirano s originala, 10. 11. 2016. Pristupljeno 12. 1. 2016.
  11. ^ "Proslava tradicije otpora Maja". museogc.com. Pristupljeno 12. 1. 2016.
  12. ^ Foster, Lynn (2002). Handbook to Life in the Ancient Maya World. New York, US: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-518363-4. str. 121-122
  13. ^ Gillespie, Susan D. (September 2000). Rethinking Ancient Maya Social Organization: Replacing "Lineage" with "House". American Anthropologist 102 (3) (Wiley on behalf of the American Anthropological Association). str. 470–474. ISSN 0002-7294
  14. ^ a b c d e f The Maya, Robert Nicholson, prvo izdanje Two-Can Publishing Ltd., London, Great Britain, ISBN 0-7910-2075-8 pogrešan ISBN 1993. godine, str. 6-9, 23, 115, 15, 20-22
  15. ^ a b c d "The Ancient Maya," Lila Pearl, Library of USA Congress, objavljena 2005. godine, ISBN 0-531-12381-2, str. 10, 43-44 77-79, 11
  16. ^ a b c Maya, Charles Gallenkamp, prvo izdanje David McKay Company Inc. New York City, 1959. godine, ISBN 0 14 00 8831 8, str. 145-153, 141-142
  17. ^ a b The Mystery of the Ancient Maya, Carolyn Meyer i Charles Gallenkamp, izadavač Margaret K. Elderry Books, New York City, 1995. godine, ISBN 0-689-50619-8, str. 96-97.
  18. ^ a b c "Breaking the Maya Code," Michael D. Coe, obnovljeno izdanje 1999. godine Thames and Hudson Inc. New York City, USA, ISBN 0-500-28133-5, str. 262-265
  19. ^ "Breaking the Maya Code," Michael D. Coe, prvo izdanje 1992. godine Thames and Hudson Inc. New York City, USA, ISBN 0-500-28133-5, str. 47
  20. ^ "Civilizacija Maja". web.stanford.edu. Arhivirano s originala, 18. 3. 2016. Pristupljeno 12. 2. 2016. Nepoznati parametar |accesdate= zanemaren (prijedlog zamjene: |access-date=) (pomoć)
  21. ^ "Arheološko nalazište Copan". whc.unesco.org. Nepoznati parametar |accesdate= zanemaren (prijedlog zamjene: |access-date=) (pomoć)
  22. ^ "Gubljenje kulturnog naslijeđa civilizacija Maja". news.nationalgeographic.com. Nepoznati parametar |accesdate= zanemaren (prijedlog zamjene: |access-date=) (pomoć)
  23. ^ The Ancient Maya, Nathaniel Harris, National Geographic Society, prvo izdanje u Washington D.C. 2008. godine, ISBN 978-1-4263-0227-5, str. 46.
  24. ^ "Arhitektura u žiži: Art Deco Maja revival". untappedcities.com. Pristupljeno 12. 1. 2016.
  25. ^ "Grozničavi san Maja: Robert Stacy-Judd". cabinetmagazine.org. Pristupljeno 12. 1. 2016.
  26. ^ "In a Mass in Chiapas, Pope Francis denounces the exclusion of Mexico's native peoples". latimes.com. Pristupljeno 16. 2. 2016.
  27. ^ "Pope-Francis-to-give-Mass-in-native-tongues". premier.org. Pristupljeno 16. 2. 2016.

Vanjski linkovi

uredi
 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Maje
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Maje&oldid=3623275"