Wikipedia

Helij

hemijski element sa simbolom He i atomskim brojem 2

Helij (latinski: helium) jest hemijski element sa simbolom He i atomskim brojem 2. On je bezbojni, neotrovni monoatomski gas, bez ukusa i mirisa. Spada u plemenite gasove. Njegova tačka topljenja i ključanja su najniže među svim hemijskim elementima, a u prirodi postoji isključivo kao gas, dok pod ekstremnim uslovima temperature i pritiska može se prevesti u tečno stanje. On je drugi hemijski element po lahkoći, odmah poslije vodika, te drugi po rasprostranjenosti u svemiru, čineći oko 24% ukupne elementarne mase, odnosno više od 12 puta veću masu nego svi teži elementi zajedno.

Helij,  2He
Helij u periodnom sistemu
Hemijski element, Simbol, Atomski brojHelij, He, 2
SerijaPlemeniti gasovi
Grupa, Perioda, Blok18, 1, s
Izgledbezbojni gas
Zastupljenost4 · 10−7 %
Atomske osobine
Atomska masa4,002602 u
Atomski radijus (izračunat)128 () pm
Kovalentni radijus28 pm
Van der Waalsov radijus140 pm
Elektronska konfiguracija1s2
Broj elektrona u energetskom nivou2
1. energija ionizacije2372,3 kJ/mol
2. energija ionizacije5250,5 kJ/mol
Fizikalne osobine
Agregatno stanjeplinovito
Kristalna strukturaheksagonalna
Gustoća0,1786 kg/m3
Magnetizamdijamagnetičan ( = −1,1 · 10−9)[1]
Tačka topljenja0,95 K (−272,2 °C)
Tačka ključanja4,22 K (−268,93 °C)
Molarni volumen22,4 · 10−3 m3/mol
Toplota isparavanja0,0829 kJ/mol
Toplota topljenja0,0138 kJ/mol
Pritisak pare100 k Pa pri 4,21 K
Brzina zvuka972 m/s pri 273,15 K
Specifična toplota5193 J/(kg · K)
Specifična električna provodljivost0 S/m
Toplotna provodljivost0,1513 W/(m · K)
Hemijske osobine
Oksidacioni broj0
Oksidnema
Elektrodni potencijal-
Elektronegativnost- (Pauling-skala)
Izotopi
Izo RP t1/2 RA ER (MeV) PR
3He

0,000137 %

Stabilan
4He

99,999863 %

Stabilan
5He

sin

7 · 10−24 s n 0,60 4He
6He

sin

806,7 ms β− 3,508 6Li
7He

sin

2,9 · 10−21 s n 0,60 6He
8He

sin

119 ms β− + n 7Li
9He

sin

7 · 10−21 s n 8He
10He

sin

2,7 · 10−21 s n 9He
Sigurnosno obavještenje
Oznake upozorenja
Simbol nepoznat

Obavještenja o riziku i sigurnostiR: ?
S: 9-23[2]
Ako je moguće i u upotrebi, koriste se osnovne SI jedinice.
Ako nije drugačije označeno, svi podaci dobijeni su mjerenjima u normalnim uvjetima.

Njegova rasprostranjenost je sličnih vrijednosti i na Suncu i Jupiteru. To je iz razloga visoke nuklearne vezujuće energe helija 4 He (po nukleonu) u odnosu na sljedeća tri elementa nakon helija. Ova vezujuća energija helija 4He je razlog zašto je on proizvod i nuklearne fuzije i radioaktivnog raspada. Najveći dio helija u svemiru je upravo izotop 4He, a vjeruje se da je nastao tokom Velikog praska. Velike količine novog helija se stvaraju nuklearnom fuzijom vodika u zvijezdama.

Helij je dobio ime po grčkom božanstvu Helios koje je predstavljalo Sunce. Prvi put je zapažen proučavanjem nepoznate žute spektralne linije u sunčevoj svjetlosti tokom pomračenja Sunca 1868. godine koje je primijetio francuski astronom Jules Janssen. Janssen zajedno sa Normanom Lockyerom se smatra otkrivačem elementa. Lockyer je prvi objavio da bi te žute linije mogle biti naznaka novog elementa, kojem je on i dao ime. Formalno otkriće helija uslijedilo je 1895. godine, kada su dvojica švedskih hemičara Per Teodor Cleve i Nils Abraham Langlet pronašli helij kojeg je otpuštala uranijeva ruda cleveit. Godine 1903. velike rezerve helija su pronađene u poljima prirodnog gasa u dijelovima SAD, koje su i danas najveći proizvođač helija na svijetu.

Helij se koristi u kriotehnici (što je najveća oblast njegove upotrebe, trošeći oko četvrtine ukupne proizvodnje), naročito za hlađenje superprovodničnih magneta, što se najviše koristi za skenere magnetne rezonance. Druge industrijske upotrebe helija, kao što je gas za pritisak i čišćenje, za stvaranje zaštite atmosfere i lučno zavarivanje te procese rasta kristala, koriste oko polovine svjetske proizvodnje gasa. Dobro poznato korištenje helija je i kao gasa za balone i cepeline,[3] međutim u tu svrhu koriste se zanimarive količine proizvodnje. Kao i kod bilo kojeg gasa čija se gustoća razlikuje od običnog zraka, udisanjem male količine helija privremeno se mijenja boja i kvalitet ljudskog glasa. U naučnom istraživanju, ponašanje dvije fluidne faze helija 4 He (helij I i helij II) je važno za istraživače koji proučavaju kvantnu mehaniku (naročito osobine superfluidnosti) te one koji istražuju fenomene poput superprovodljivosti koja se javlja kod supstanci blizu apsolutne nule.

Helij laser

Na Zemlji je on relativno rijedak, samo 0,00052% po zapremini u atmosferi. Najveći dio zemaljskog helija koji danas postoji stvoren je prirodnim radioaktivnim raspadom težih radioaktivnih elemenata (torija i uranija, mada postoje i drugi primjeri), jer se alfa čestica emitirana tokom takvih raspada sastoji od nukleona helija-4. Ovaj radiogenski helij je zarobljen zajedno sa prirodnim gasom u koncentracijama koje dostižu i do 7% po zapremini, a takav helij se danas komercijalno vadi procesom odvajanja na niskim temperaturama zvanim frakciona destilacija. Helija ima u organičenim količinama i jedan je od malobrojnih elemenata koji mogu, nakon što dospiju u atmosferu, podignu se u najviše slojeve atmosfere i odu u svemir.[4]

Historija

uredi
 
Spektralne linije helija

Prvi dokaz postojanja helija dobijen je 18. augusta 1868. godine, kao svijetla žuta linija talasne dužine 587,49 nanometara u spektru hromosfere Sunca. Liniju je otkrio francuski astronom Jules Janssen tokom potpunog pomračenja Sunca u gradu Guntur, Indija.[5] U prvi mah, za ovu liniju se smatralo da je natrijeva. Ubrzo 20. oktobra iste godine, engleski astronom Norman Lockyer je posmatrao istu žutu liniju u sunčevom spektru koju je nazvao D3 Fraunhoferova linija jer je bila u blizini tada već poznatih D1 i D2 linija natrija.[6] On je zaključio da je ona uzrokovana elementom na Suncu koji je nepoznat na Zemlji. Lockyer i engleski hemičar Edward Frankland dali su ime novom elementu po grčkoj riječi za Sunce ἥλιος (helios).[7][8]

Italijanski fizičar Luigi Palmieri prvi je otkrio 1882. godine postojanje helija na Zemlji, putem njegovih D3 spektralnih linija pri analizi lave na Vezuvu. Škotski hemičar William Ramsay 26. marta 1895. godine uspio je izolirati helij na Zemlji tretiranjem minerala cleveita (jednog oblika uraninita sadržaja najmanje 10% rijetkih zemnih elemenata) mineralnim kiselinama. Ramsay je tražio argon, ali je nakon što je odvojio dušik i kisik iz gasa oslobođenih sumpornom kiselinom, primijetio je svijetlu žutu spektralnu liniju koja je odgovarala D3 liniji posmatranoj u spektru Sunca.[6][9] Ovi uzroci su identificirani kao helij od strane Lockyera i britanskog fizičara William Crookesa. Nezavisno od njih, helij je izdvojen iz cleveita iste godine, nakon što su hemičari Per Teodor Cleve i Abraham Langlet u švedskom gradu Uppsala prikupili dovoljno gasa da tačno odrede njegovu atomsku težinu.[10][11] Helij je također izolirao i američki geohemičar William Francis Hillebrand prije Ramsayevog otkrića, kada je primijetio neuobičajene spektralne linije tokom testiranja uzorka minerala uraninita. Međutim, Hillebrand je te linije pripisao dušiku.

 
Tečni helij

Ernest Rutherford i Thomas Royds demonstrirali su 1907. godine da su alfa čestice zapravo jezgra atoma helija, tako što su omogućili da čestice uđu u tanki stakleni zid vakuumirane cijevi, a zatim su vršili pražnjenja u cijevi proučavajući spektar novog gasa u cijevi. Godine 1908. holandski fizičar Heike Kamerlingh Onnes je uspio prevesti helij u tečno stanje tako što ga je ohladio do temperature od 1 K.[12] Pokušao je i da dođe do čvrstog helija i dalje snižavajući temperaturu, međutim helij nema trojnu tačku temperature na kojoj su čvrsto, tečno i gasovito stanje u ekvilibriju. Onnesov učenik Willem Hendrik Keesom je 1926. godine uspio da dobije kocku čvrstog helija od 1 cm3 tako što je dodatno povećao vanjski pritisak.[13] Ruski fizičar Peter Leonidovič Kapica otkrio je 1938. godine helij-4 koji gotovo nema viskoznost pri gotovo apsolutnoj nuli. Taj fenomen se naziva superfluidnost.[14] Ovaj fenomen je povezan sa Bose-Einsteinovom kondenzacijom. Isti fenomen je posmatran 1972. godine kod helija-3, ali na temperaturama mnogo bližim apsolutnoj nuli, što je uspjelo američkim fizičarima Douglas D. Osheroffu, David M. Leeju i Robert C. Richardsonu. Za fenomen kod helija-3 smatra se da je povezan sa uparivanjem helij-3 fermiona u bozone, analogno Cooperovim parovima elektrona koji daju superprovodljivost.[15]

Osobine

uredi

U kvantnoj mehanici

uredi

Iz perspektive kvantne mehanike, helij je drugi najjednostavniji model atoma, nakon atoma vodika. Helij se sastoji od dva elektrona u atomskim orbitalama koji okružuju jezgro sastavljeno iz dva protona i nekoliko neutrona, u zavisnosti od izotopa. U skladu sa Newtonovom mehanikom, nijedan sistem koji se sastoji iz više od dvije čestice ne može se riješiti tačnom analitičkim matematičkim pristupom (vidi problem tri tijela) pa tako ni helij nije izuzetak. Međutim, neophodne su numeričke matematičke metode, čak i za riješavanje sistema od jednog jezga i dva elektrona. Takve metode izračunske hemije se koriste za kreiranje kvantnomehaničkog prikaza veza elektrona helija, koji su tačni unutar manje od 2% od tačne vrijednosti, a za to je potrebno samo nekoliko koraka izračuna.[16] U takvim modelima otkriveno je da svaki elektron u heliju djelimično zaklanja jezgro drugom elektronu, tako da je efektivni nuklearni naboj Z koji djeluje na svaki elektron iznosi oko 1,69 jedinica, a ne 2 naboja klasičnog golog jezgra helija.

Kao gas

uredi
 
Pražnjenje u cijevi oblika atomskog simbola helija napunjenoj helijem

Helij je drugi najslabije reaktivni plemeniti gas, nakon neona, a samim tim i drugi najslabije reaktivni element uopće.[17] On je inertni i monoatomski gas u svim standardnim uslovima. Pošto helij ima relativno malu molarnu (atomsku) masu, njegova toplotna provodljivost, specifična toplota i brzina zvuka u njemu u gasnoj fazi je veća nego u svim drugim gasovima osim vodika. Iz sličnih razloga i zbog male veličine atoma helija, brzina difuzije helija kroz čvrsta tijela je tri puta veća nego kod običnog zraka i oko 65% od one kod vodika.[6]

Helij se najmanje rastvara u vodi od svih monoatomskih gasova,[18] i, općenito, spada u gasove koji se najmanje rastvaraju u vodi (gasovi CF4, SF6 i C4F8 imaju niže molarne odnose rastvorljivosti: 0,3802, 0,4394 i 0,2372 x2/10−5, respektivno, u odnosu na helijevih 0,70797 x2/10−5),[19], dok je indeks prelamanja helija je bliže jedinici nego kod bilo kojeg drugog gasa.[20] Helij ima i negativan Joule-Thomsonov koeficijent u normalnoj temperaturi okruženja, što znači da se on zagrijava kada mu se dopusti slobodno širenje. Samo ispod svoje Joule-Thomson temperature inverzije (oko 32 do 50 K pri 1 atmosferi), on se hladi pri slobodnom širenju.[6] Kada se pothladi ispod ove temperature, helij se može prevesti u tečno stanje putem hlađenja pri širenju. Većina vanzemaljskog helija se nalazi u stanju plazme, sa osobinama potpuno drugačijim od onih koje ima atomski helij. U plazmi, elektroni helija nisu povezani sa jezgrom, što rezultira vrlo velikom električnom provodnošću, čak i kada je gas samo djelimično ioniziran. Na nabijene čestice snažno utiču magnetska i električna polja. Naprimjer, u Sunčevom vjetru zajedno sa ioniziranim vodikom, čestice reagiraju sa Zemljinom magnetosferom povećavajući Birkelandove struje i auroru.[21]

Izotopi

uredi

Postoji osam poznatih izotopa helija, međutim samo su dva postojana 3He i 4He. U Zemljinoj atmosferi postoji otprilike jedan 3He atom na svakih milion 4He atoma.[22] Za razliku od većine drugih elemenata, izotopska rasprostranjenost helija se značajno razlikuje u zavisnosti od porijekla nastanka helija, te zbog različitih procesa njegovog formiranja. Najčešći izotop 4He nastaje na Zemlji putem alfa raspada težih radioaktivnih elemenata. Alfa čestica koja nastaje u tom raspadu je potpuno ionizirano jezgro 4He. Izotop helija-4 ima neobično stabilno jezgro jer su njegovi nukleoni postavljeni u potpune orbitale. Također, helij je nastao u ogromnim količinama tokom nukleosinteze u vrijeme Velikog praska.[23]

Rasprostranjenost

uredi

Iako je na Zemlji rijedak, helij je drugi najrasprostranjeniji element u poznatom svemiru (poslije vodika), čineći oko 23% njegove barionske mase.[22] Najveći dio helija je stvoren nukleosintezom između jedne i tri minute nakon Velikog praska. Kao takvog, mjerenje njegove rasprostranjenosti u svemiru doprinosi i teoriji kosmoloških modela. U zvijezdama, on se stvara nuklearnom fuzijom vodika u lančanim proton-proton reakcijama i CNO ciklusu, kao dijela zvjezdane nukleosinteze.[23]

U litosferi helij se također javlja, ali u veoma malim količinama. Praktično sav helij koji je postojao na Zemlji nije mogao da gradi jedinjenja sa drugim elementima pa je zbog male mase napustio atmosferu Zemlje.

Dobijanje

uredi

Helij se dobija uglavnom iz zemnog gasa koji je bogat ovim elementom. Ovog bogatog helijem gasa najviše ima u SAD. Helij se dobija i frakcionom destilacijom tečnog zraka. Svjetska produkcija helija iznosi oko 4500 tona u toku godine.

Upotreba

uredi

Iako su baloni najpoznatija oblast korištenja helija, oni učestvuju malehnim udjelom u potrošnji helija.[24] Helij se koristi u mnoge svrhe, naročito tamo gdje su neophodne jedinstvene osobine, poput niske tačke ključanja, malehne gustoće, slabe rastvorljivosti, visoke toplotne provodljivosti ili internosti. Po podacima iz 2008. godine, svjetska godišnja proizvodnja helija iznosila je 32 milion kg (193 miliona kubnih metara) helija, a najviše helija (oko 22% od ukupne proizvodnje 2008. godine) potrošeno je za kriogene aplikacije, najvećim dijelom za hlađenje superprovodljivih magneta u medicinskim skenerima za magnetnu rezonancu.[25] Ostale značajnije oblasti upotrebe (oko 60% ukupne proizvodnje 1996. godine) bile su čišćenje sistema, održavanje kontrolirane atmosfere, zavarivanje i otkrivanje istjecanja.

Helij se koristi kao zaštitni gas u kojem rastu silicijski i germanijski kristali, te za proizvodnju titanija i cirkonija i u gasnoj hromatografiji,[1] jer je inertan. Također zbog inertnosti, savršene termalne i kalorijske prirode, velike brzine zvuka i visokih vrijednosti odnosa toplotnog kapaciteta, koristan je u supersoničnim zračnim tunelima[26] i impulsnim pogonima.[27]

Zabilježeno je nekoliko slučajeva samoubistava helijem, tako što su samoubice udisale čisti helij. Iako helij sam po sebi nije otrovan i inertan je, obdukcija nije pokazala nikakve patološke promjene kod tih žrtava, nego je uzrok bila asfiksacija (gušenje). U tim slučajevima, kao što su bila tri slučaja samoubistva u Beču 2006. godine, helij zamjenjuje kisik u plućima što dovodi od klasičnog gušenja.[28]

Reference

uredi
  1. ^ a b Handbook of Chemistry and Physics 81. izd. Arhivirano 12. 1. 2012. na Wayback Machine, CRC press, ISBN 978-0-8493-0481-1
  2. ^ "Podaci o heliju" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 27. 9. 2007. Pristupljeno 24. 3. 2008.
  3. ^ Melinda Rose, Photonics Spectra, oktobar 2008.
  4. ^ Connor, Steve (2010). Why the world is running out of helium – Science – News. The Independent
  5. ^ Kochhar, R. K. (1991). French astronomers in India during the 17th – 19th centuries. Journal of the British Astronomical Association 101 (2): 95–100
  6. ^ a b c d Clifford A. Hampel (1968). The Encyclopedia of the Chemical Elements. New York: Van Nostrand Reinhold. str. 256–268. ISBN 0-442-15598-0.
  7. ^ Sir Norman Lockyer – discovery of the element that he named helium Arhivirano 21. 9. 2009. na Wayback Machine" Balloon Professional Magazine, 7. august 2009.
  8. ^ Thomson, William (3. 8. 1871). "Inaugural Address of Sir William Thompson". Nature. 4 (92): 261–278 [268]. doi:10.1038/004261a0
  9. ^ Ramsay, William (1895). On a Gas Showing the Spectrum of Helium, the Reputed Cause of D3 , One of the Lines in the Coronal Spectrum. Preliminary Note. Proceedings of the Royal Society of London 58 (347–352): 65–67. doi:10.1098/rspl.1895.0006.
  10. ^ Emsley, John (2001). Nature's Building Blocks, Oxford: Oxford University Press. str. 175–179. ISBN 0-19-850341-5
  11. ^ Langlet, N. A. (1895). Das Atomgewicht des Heliums. Zeitschrift für anorganische Chemie (njem.) 10 (1): 289–292. doi:10.1002/zaac.18950100130
  12. ^ van Delft, Dirk (2008). Little cup of Helium, big Science, Physics Today 61 (3): 36–42.
  13. ^ Coldest Cold Arhivirano 21. 7. 2013. na Wayback Machine. Time Inc. 1929
  14. ^ Kapitza, P. (1938). "Viscosity of Liquid Helium below the λ-Point". Nature 141 (3558): 74. doi:10.1038/141074a0
  15. ^ Osheroff, D. D.; Richardson, R. C.; Lee, D. M. (1972). Evidence for a New Phase of Solid He3. Phys. Rev. Lett. 28 (14): 885–888 doi:10.1103/PhysRevLett.28.885
  16. ^ Watkins, Thayer. "The Old Quantum Physics of Niels Bohr and the Spectrum of Helium: A Modified Version of the Bohr Model". San Jose State University. Arhivirano s originala, 26. 5. 2009. Pristupljeno 29. 1. 2014.
  17. ^ Lewars, Errol G. (2008). Modelling Marvels. Springer. str. 70–71. ISBN 1-4020-6972-3.
  18. ^ Weiss, Ray F. (1971). "Solubility of helium and neon in water and seawater". J. Chem. Eng. Data. 16 (2): 235–241. doi:10.1021/je60049a019
  19. ^ Scharlin, P.; Battino, R. Silla, E.; Tuñón, I.; Pascual-Ahuir, J. L. (1998). "Solubility of gases in water: Correlation between solubility and the number of water molecules in the first solvation shell". Pure & Appl. Chem. 70 (10): 1895–1904.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) doi:10.1351/pac199870101895
  20. ^ Stone, Jack A.; Stejskal, Alois (2004). "Using helium as a standard of refractive index: correcting errors in a gas refractometer". Metrologia. 41 (3): 189–197.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) doi:10.1088/0026-1394/41/3/012
  21. ^ Buhler, F.; Axford, W. I.; Chivers, H. J. A.; Martin, K. (1976). "Helium isotopes in an aurora". J. Geophys. Res. 81 (1): 111–115.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) doi:10.1029/JA081i001p00111
  22. ^ a b Emsley, John (2001). Nature's Building Blocks. Oxford: Oxford University Press. str. 175–179. ISBN 0-19-850341-5.
  23. ^ a b Weiss, Achim. "Elements of the past: Big Bang Nucleosynthesis and observation". Max Planck Institute for Gravitational Physics. Arhivirano s originala, 29. 7. 2010. Pristupljeno 23. 6. 2008.; Coc, A.; et al. (2004). "Updated Big Bang Nucleosynthesis confronted to WMAP observations and to the Abundance of Light Elements". Astrophysical Journal. 600 (2): 544. doi:10.1086/380121
  24. ^ Stwertka, Albert (1998). Guide to the Elements: Revised Edition. New York; Oxford University Press, str. 24. ISBN 0-19-512708-0
  25. ^ Helium sell-off risks future supply, Michael Banks, Physics World, pristupljeno 27.2.2010.
  26. ^ Beckwith, I.E.; Miller, C. G. (1990). "Aerothermodynamics and Transition in High-Speed Wind Tunnels at Nasa Langley". Annual Review of Fluid Mechanics. 22 (1): 419–439.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) doi:10.1146/annurev.fl.22.010190.002223
  27. ^ Morris, C.I. (2001). Shock Induced Combustion in High Speed Wedge Flows (PDF). Stanford University Thesis. Arhivirano s originala (PDF), 4. 3. 2009. Pristupljeno 30. 1. 2014.
  28. ^ Grassberger, Martin; Krauskopf, Astrid (2007). Suicidal asphyxiation with helium: Report of three cases Suizid mit Helium Gas: Bericht über drei Fälle (njem. / eng.). Wiener Klinische Wochenschrift 119 (9–10): 323–325, doi:10.1007/s00508-007-0785-4

Vanjski linkovi

uredi
 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Helij
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Helij&oldid=3629919"