Gradina (tvrđava)

Gradina (Grad, Gradac, Gradište i slično), u užem smislu predstavlja praistorijski nepokretni objekat sa određenim geografskim položajem i određenim tipom fortifikacije bez obzira na moguće različite namjene tih objekata. Znatno frekventniji, termin gradina u širem smislu obuhvata:

• Sva praistorijska nalazišta sa dominatnim geografskim položajem i sa fortifikacionim sistemom izgrađenim od tvrdog materijala
• Sva mjesta trajnijeg boravka manjih ili većih praistorijskih zajednica koja, samim geografskim položajem pružala:
  • Određen stepen bezbjednosti od iznenadnog napada
  • Mogućnost sagledanja i konrole užeg područja
  • Uslove za lako organizovanje odbrane

Daorson

Teorija autohtonosti geneze Ilira. Ilirska teritorija (Prediliri, Protoiliri) označena plavom bojom, pred početak ratnih dejstava i migracija nosilaca Kulture polja sa urnama

Ratna dejstva kao posljedica pokreta iz Podunavlja

Evropa u bronzanom dobu nakon širenja Kulture polja sa urnama. Ispod žute boje je ilirsko područje.

Historijski kontekst

U hronološkom pogledu gradine su tipične za metalno doba. Najstarije se javljaju još u mlađem neolitu, u Vinčanskoj kulturi (Grad u Gornjoj Tuzli). Slijedi jedan dio gradina vezanih za pojedine kulture kasnog eneolita (Lasinjska kultura|lasinjska: Vis kod Dervente, vučedolska: Zecovi kod Prijedora, Debelo Brdo kod Sarajeva). Novi val osnivanja gradina pada u rano bronzano doba.

Treći i najbrojniji val nastupa u kasno bronzano doba. Uslovi za to su stvarani nekoliko stotina godina ranije. Razvoja metalurgije doveo je do izuma brojnih tipova šljemova, pancira, dokoljenica, štitova okovanih bronzom, koplja su usavršena, mačevi su produženi. Napredak privrede, vidljiv na svim poljima, ubrzavao je tempo društvene diferencijacije. Već u XIII vijeku pne postojale su velike i čvrsto organizovane plemenske zajednice, na čijem je čelu stajao bogat i snažan sloj lokalne aristokratije. Upravo tada sa područja srednjeg Podunavlja počeli su pohodi ratnika u raznim pravcima.

Neki pokreti dobijali su pljačkaški karakter, drugi su bili seobe, jer se sa ratnicima kretalo i stanovništvo, naseljavajući nove oblasti, donoseći sa sobom jedno od svojih specifičnih obilježja - sahranjivanje pepela spaljenih mrtvaca u urnama. Glavna dva pravca udara išla su preko Apeninskog i Balkanskog poluostrva. O ovim pohodima se ne zna sve, ali je poznato da je na jugu Evrope došlo da pada mikenske civilizacije i vjerovatno hetitske države u Anadoliji.

Sjeverozapadni Balkan nije bio na putu glavnih udara, ali je ipak došlo do naseljavanja dosta velike mase južno od Save. Sva sjeverna i sjeverozapadna Bosna (dolina Une), dolina Kupe i Istra definitivno su pripale ovim plemenima. Dolinama rijeka infritirali su se doseljenici i dalje na jug i zapad. Oni koji su prodirali dalje više nisu bili osvajači, nego su se stopili sa starosjediocima ili su iščezli u njihovoj masi. U novim kulturama željeznog doba pridošlice iz Panonije su samo jedna komponenta, dok osnovu te kulture čine elementi koji su se tu razvijali tokom čitavog bronzanog doba. Doseljenici, ako ih je i bilo, nisu uspjeli nadvladati starije stanovništvo, već su sami bili savladani. Pojas uz jadransku obalu, dolina Neretve jugoistočna Bosna, Crna Gora i Albanija, nisu direkno ni osjetili ovu panonsku invaziju.

Bila je to posljedica podizanja malih naselja, sva u osnovi istog tipa, na malom prostoru i zgodnom položaju. Opasana i branjena kamenim bedemima, pružala su u svakom trenutku mogućnost organizovane odbrane, bilo da se radi o lokalnom sukobu ili odbrani od invazije Na navedenom prostoru nastaviti će se daljnja etnogeneza i nastanak plemenskih zajednica pod zajedničkim nazivom Iliri (ime je kasnije nastalo u grčkim i rimskim izvorima).

Arhitektura gradina

Arhiktektura gradina, što se tiče njenih tehničkih osobina, u priličnoj je mjeri skromna, gledajući je iz perspektive njoj teritorijalno i vremenski bliske antičke arhikteture. Iliri nisu poznavali ni opeku ni malter. Grubo pritesavanje kamena zapaženo je tek u posebnim slučajevima.

Građene su na glavicama usamljenih bregova sa blagim padinama. Uvijek se nastojalo da jedna strana bude stjenovita strmina radi lakše odbrane. Činio ju je masivni kameni bedem uz korištenje prirodne osobine zemljišta. Bedemi tvrđave građeni su jednostavnim tehnikama suhozida. Bili su to jednostruki zidovi od velikih kamenih blokova ili dvostruki zidovi od većih kamenih blokova s unutrašnjim prostorom ispunjenim sitnom građom i obično poslije pojačavani drvenom građom. Gradine su imale jedan ili više koncentričnih pojasova bedema, a njihova visina (6 do 8m) i širina (do 10 m) ovisila je o stepenu prirodne zaštite. Poznat je slučaj gradine na Prkosima sa 5 odbranbenih bedema. Odbrana gradine bla je pojačana okomito usađenim kamenim pločama i šiljcima.

Na gradinama susreću se zagonetni arhitektonski objekt, koji bi se mogli nazvati međašnjim gromilama (limitnim tumulima), sa strateško-fortifikacionom i vjersko-obrednom ulogom. Veličina takve gromile varira između 5 i 15 metara promjera osnove i 1 do 6 metara visine.

Na nekim gradinama nađene su pravougaone jednodjelne kuće od kamena, drveta i zemlje, sa ognjištem u sredini. Postoji i jedan manji broj gradina građenih malterom i one su iz rimskog perioda.

Gradina Daorson

Gradina Daorson u Ošaniću kod Stoca je jedini izuzetak, jer se uveliko razlikuje od ostalih. Ovdje se na jednom jezičku hercegovačkog krša, uzdiže debeli zid od kiklopskih, grubo pritesanih i bez spojnog sredstva naslaganih kamenih blokova, 2 metra dužine, 1,2 metra širine i gotovo 1 metar visine. Postanak ove gradine nije ni do danas dovoljno objašnjen. Zna se da su Daorsi u kulturnom pogledu bili iznad ilirskih plemena u susjedstvu. Kovali su novac po uzoru na grčki, pa i sa grčkim slovima, što govori o vrlo prisnim kulturnim vezama, ili se u etničkoj osnovi Daora kriju neki grčki elementi?

Privreda

Na gradini u Zecovima nađene su veće količine troske. Može se pretpostaviti da je pored livnice postojala i radionica za izradu predmeta od željeza. Slično je i sa gradinama kod Bihaća. Na gradini Varvara otkopan je čitavi niz uređaja za talenje i preradu bronze. Prerada bronze bila je osnovna privredna djelatnost stanovnika tog naselja. Svako naselje imalo je bar jednu kovačnicu. Dovelo je to živih trgovačkih veza sa — za ono doba — vrlo udaljenim krajevima.

Iliri sa Glasinca najveću brigu polagali su uzgoju svoje stoke, da bi tim proizvodima vršili zamjenu za one šljemove, knemide i drugi materijal grčkog porijekla, kojeg su djelomično priložili svojim mrtvima. Poljoprivreda i metalo-prerađivački zanati spadaju — koliko bi se to moglo danas zaključiti — medu osnovna privredna zanimanja starih Ilira. Neka utvrđena naselja prerasla su u trgovačka, političko-upravna i vjerska središta.

Stanovništvo se i dalje bavilo i lovom i skupljačkom privredom. Važna je bila i izrada keramike, a od kućnih radinosti obrada vune, životinjskih kostiju i rogova.

Za rimske vladavine pojedine gradine bile su napuštene, dok su druge upotrebljavali starosjedioci ili su služile kao rimske vojne stanice. U srednjem vijeku, mnoge tvrđave nastale su na temeljima gradina.

Poznate gradine

Gradine nisu temeljno ispitane kao tumuli, uglavnom su evidentirane, djelimično sondažno istražene i samo poneke sistematski ispitane. Ne zna se tačan broj gradina, osim za manja područja. Na Glasincu je evidentirano preko 100 , u Petrovačkom polju 34 i kod Livna oko 40. Smatra se da je njihov broj u Bosni i Hercegovini preko 1000. Poznate i uglavnom istražene gradine su:

Daorson kod Stoca

Delminium kod Tomislavgrada

Gradina Vašarovine, Priluka, Livno, proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Vidoška gradina kod Livna takođe je nacionalni spomenik

Gradac iznad Ravnog kod Kupresa

Gradina Varvara (vrelo Rame) kod Prozor-Rame

Gradina Zecovi u Carakovu kod Prijedora

Gradina u Kusačama na Glasincu, jedna od rijetkih temeljno istraženih. Na Glasincu su djelimično istražene gradina Ilijak, Luburić-polje, Kreča, Košitica, Klisura, Kadića brdo, Savići, Bukovik i Osovo. Tom prilikom otkriveni su mnogobrojni kameni i metalni predmeti, nakit, oružje i keramički ostaci.

Gradina Ilijak na Glasincu. Nalazi sa ove gradine i nekropola iz bliže okoline su najdragocjeniji za proučavanje i objašnjenje života populacije u nauci poznatoj po imenu Glasinačka kultura.

Gradine kod Bosanskog Petrovca

Gradina Pod (Bugojno)

Debelo Brdo (Sarajevo)

Literatura

• Alojz Benac, Arheološka problematika zapadne Bosne, Arheološko društvo BiH, Zbornik, knjiga I, Sarajevo 1983. –GRADINA U VIDOŠIMA
• Blagoje Govedarica, Arheološka problematika zapadne Bosne, Arheološko društvo BiH, Zbornik, knjiga I, Sarajevo 1983. -Iz najstarije prošlosti Livanjskog polja
• Đuro Basler: Naše starine 1954 -Prethistorijske gradine i njihova zaštita
• Blagoje Govedarica, Arheološka problematika zapadne Bosne, Arheološko društvo BiH, Zbornik, knjiga I, Sarajevo 1983. -Iz najstarije prošlosti Livanjskog polja