Teorija autohtonosti geneze Ilira
Teorija o etnogenezi Ilira je teza o Ilirima kao autohtonom elementu na teritoriji Balkanskog poluostrva.
.jpg)
Stariju tezu zasnovao je Gustav Kosine i po njoj su preci Ilira stigli iz njemačke Lužice, oko 1300. g.p.n.e. kao formirana narodnosna skupina. Uvažavajući mišljenje albanskih i jugoslavenskih arheologa (Borivoj Čović), Alojz Benac iznio je teoriju autohtonosti, kojom opovrgava teoriju dolaska Ilira kao gotovog narodnosnog elementa i njihovo stvaranje objašnjava etnogenezom kulturnih elemenata na Balkanskom poluostrvu. Ova teorija se oslanja i na Kurgansku hipotezu Marije Gumbitas iz 1950. god.
U III milenijumu p.n.e. počeli su pokreti stepskih nomada iz Azije (Praindoevropljani), koji će imati odlučan uticaj na društvene odnose na jugu Evrope nakon perioda mlađeg kamenog doba (neolita). To je početak indoevropeizacije eVropskog kontinenta, ali se o Indoevrpljanima ne može govoriti kao nosiocima kulture koju su donijeli u Europu.[1] Njihove seobe su samo otvorile procese i u oblasti koja je kasnije pripisana ilirskom „etničkom“ stablu. U početku tih kompleksnih zbivanja na Balkanskom poluostrvu stvoren je substrat (osnova) čijom će etnogenezom nastati Iliri, i koja se može podijeliti u četiri faze:[2]
- prva - stvaranje osnovnog substrata u kojem su učestvovale nove eneolitske grupacije na Balkanu nastale nakon završetka neolita (badenska, kostolačka, vučedolska grupa, grupa sa vrpčastom keramikom) - to su Prediliri
- druga – mirni razvoj supstratnih elemenata, uz određeni kulturni uticaj iz Podunavlja, Karpatske oblasti i istočnog Balkana – to su Protoiliri
- treća – to su kretanja kao posljedica seobe naroda sa prostora Kulture polja sa urnama koja su dovela do pojačanog prerastanja pojedinih zajednica u veće skupine – to su Prailiri[3] U ovoj fazi dio Ilira, prvrnstveno između Drave i Save je pao pod potpuni uticaj Kulture polja sa urnama, pa će njihova daljnja geneza dovesti do stvaranja plemenskih zajednica pod imenom Panoni, kao što su:Segestani, Kolapijani,...Jedan dio autora naziva dio plemena ilirsko - panonskim (Mezeji, Japodi.
- četvrta – ilirska epoha željeznog doba u kojoj su formirane čvršće plemenske zajednice (Autarijati, Desidijati, Dalmati, Ardijejci, Taulanti...), čije je zajedničko ime Iliri (koje će se tek kasnije pojaviti u grčkim i rimskim izvorima).[4]
Stvaranje osnovnog substrata uredi
Stvaranje osnovnog substrata za kasniju etnogenezu ilirskih plemena na prostoru Balkana, odvijalo se u dvije oblasti: jedna je područje od rijeke Vojuše do rijeke Mati u Albaniji, a druga je područje istočne obale Jadranskog mora i njegovog zaleđa. U stvaranju ilirskog substrata prve (uže) oblasti učestvovali su elementi neolitske i eneolitske grupe Maliq, elementi badenske i kostolačke grupe pristigli preko centralnog Balkana i Pelagonije, vjerovatno i neki elementi Vučedolske kulture i vrpčaste keramike i neki elementi iz epirsko-makedonsko-egejske oblasti.
U stvaranju ilirskog substrata druge (šire) oblasti učestvovali su elementi hvarsko-lisičićke grupe i jadranske komponente Vučedolske ili Ljubljanske kulture (sa elementine kulture zvonastih pehara). Prava indoeuropeizacija u drugoj oblasti se osjeća u prisustvu vrpčaste keramike (Ljubomir kod Trebinja, Rumin-Bitelić kod Sinja), a možda i u elementima prave Kurgan IV kulture sa istoka. Lisičićki elementi imali su jasnu prevagu u kasnijoj Butmirskoj kulturi pa je onda hvarsko-lisičićka komponenta imala vidnu ulogu u formiranju substrata srednjebosanskih plemenskih skupina (Desidijati, Autarijati, Taulanti...).
Kod razmatranja kontinuiteta i prelaza iz predilirskog u protoilirsku, odnosno prailirsku fazu, jasno se uočava slijed: vučedolska kultura – Cetinska kultura – Posuška kultura - prailirski geometrijski stil. Ovaj stil označava kulturnu srodnost, ako ne i jedinstvo na teritoriji na kojoj su kasnije živjele ilirske plemenske skupine.
Neprekidnost kulturnog razvoja uredi
Pravilna identifikacija ilirskog identiteta može se potvrditi neprekidnošću arheoloških nalaza iz slojeva bronzanog doba i slojeva iz kasnijeg ilirskog vremena (Korošec, Benac).[5] Neprekidnost kulturnog razvoja potvrđena je i na glasinačkom području (Glasinačka kultura) od ranog bronzanog do helenističkog doba. Glasinačka visoravan je eminentno ilirsko područje koje su naseljavali Autarijati, i pošto nema prekida u kulturnom razvoju i kulturnim običajima, zaključak je da se radi o autohtonoj evoluciji. Ista takva evolucija utvrđena je i u naseljima Maliq, Tren i nekropolama u Albaniji (Mati kultura) pa je i to dokaz da se Iliri nisu doselili u svoju kasniju domovinu sa sjevera, nego su se razvili na domaćem substratu. A i taj substrat doseže do ranog bronzanog doba.[6]
Jedan od najvažnijih elemenata za etničko opredijeljenje je jezik. Ovaj element kod Ilira nedostaje, što je ogroman nedostatak prilikom etničkih razmatranja. To ne znači da ove grupe nisu imale neki zajednički jezik, ali one nisu ostavile dokumentaciju o oblicima riječi i sintaksi.[6]
Zbog veličine ilirskog prostora, Aleksandar Stipčević smatra da se ne može zanemariti uticaj prodora Kulture polja sa urnama i uticaj mediteranskog svijeta na ilirsku etnogezu na području Slovenije i zapadne Hrvatske (Histri, Liburni). Arheolog Zdravko Marić, nakon analize arheološkog materijala iz Panonije i japodskog područja, takođe smatra da tamošnja plemena imaju jedan drugi kulturni razvoj. Zbog toga se danas smatra da se teorija o etnogenezi Ilira odnosi na ilirski razvoj u Bosni i Hercegovini, zapadnoj Srbiji, Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji.[5]
Širenje ilirskog imena uredi
Širenje ilirskog imena išlo je u skladu sa širenjem interesa antičkog svijeta za pojedine plemenske skupine na sjeverozapadnom Balkanu i prošlo je kroz nekoliko faza.
U prvoj fazi ime Iliri se odnosilo na jednu plemensku zajednicu. Nakon toga ime se proširilo na oblast između Epira i rijeke Mati, na kojem je helenizacija bila uhvatila čvrstog korijena. Na tom prostoru su važnu ulogu igrali Taulanti.
Ilirsko ime se zatim širilo do Neretve, pa preko Cetine do Istre.[4]
Proces formiranja plemena u najvećem dijelu sjeverozapadnog Balkana tekao je na sličan način i zato se mora računati sa određenim stepenom bliskosti (jezičke i kulturne) među plemenskim skupinama ovog prostora. Samo tako može se objasniti zajedničko ime i osjećaj pripadnosti tih plemenskih skupina jednoj široj ilirskoj zajednici. To ime do Dunava će prošriti Rimljani tokom svojih imperijalističkih osvajanja.[7]
Literatura uredi
- M. Suić – Ilyrii proprie dicti, Godišnjak Sarajevo 1976
Reference uredi
- ^ "Iliri". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Alojz Benac - Prediliri, prailiri, protoiliri, neki novi aspekti". Djela Akademije BiH, Sarajevo 2004. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA - Doba ratnika". Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ a b "Salmedin Mesihović, Amra Šačić -HISTORIJA ILIRA". Univerzitet u Sarajevu, 2015, ISBN 978-9958-600-65-4. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ a b Aleksandar Stipčević - Iliri
- ^ a b "Alojz Benac – O identifikaciji ilirskog etnosa" (PDF). ANUBiH Naše starine 1973. Arhivirano s originala (PDF), 22. 6. 2021. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA". Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.