Hetiti

Hetiti je običan naziv na bosanskom jeziku za starinski narod koji je govorio indoevropski hetitski jezik i osnovao kraljevstvo u Anatoliji sa središtem u gradu Hattusa u 2. mileniju p.n.e.

Hetitsko kraljevstvo, koje je na vrhuncu svoje moći vladalo nad središnjom Anadolijom, sjeverozapadnom Sirijom, i većinom Mezopotamije, je postojalo od otprilike 1680 do 1180. p.n.e. Nakon 1180. p.n.e. Hetitska država je raspala u nekoliko neovisnih gradskih-država, neke od kojih su postojale sve do 700. p.n.e.

Hetitsko kraljevstvo, ili barem glavno područje, je bilo zvano Hati. Međutim, važno je prepoznati razliku između Hetita i Hatijaca, naroda koji je ranije živio na istom prostoru sve do početka 2. milenija p.n.e. i koji je govorio hatijski jezik koji nije pripadao indoevropskoj jezičnoj porodici.

Hetiti su prvi indoevropski narod na tlu Male Azije. O njima se zna izuzetno malo. Prva saznanja o Hetitskom carstvu bila su posredstvom Biblije. Dok arheologija nije ustanovljena kao nauka Hetiti su smatrani minornim plemenom prednje Azije. Od 18. vijeka počinje istraživanje Hetitske države da bi u 19. vijeku počelo da se bazira na naučnim metodama. Arheolozi Vinkler i Makridi su početkom 20. vijeka iskopali u Bogaz Keji, u severnoj Turskoj, stari hetitski grad Hatušu. Pronašli su arhiv sa 20 000 dokumenata pisanih klinastim pismom, među kojima je i mirovni sporazum Hatušiliša III i Ramzesa II, koji se čuva u istambulskom muzeju.

Historija

U 3. mileniju p.n.e. prostor Anadolije (Male Azije) naseljavala su dva plemena koja su imala odlike Jafetske grupe. To su bili Proto Heti (Hati) i Palajci. Oštro su se razlikovali od plemena Nesitskih Heta i Luvijaca, koja su se doselila na taj prostor početkom 2. milenija p.n.e. a koja su pripadala Indo-evropskoj grupi naroda. Ta razlika je najočiglednija u jeziku koji je kod jafetskih starosjedilaca aglutinativan, dok su doseljenici govorili indo-evropskim jezikom. Postoje i dve pretpostavke odakle su došli: po jednoj, u početku su naseljavali prostor oko Kaspijskog jezera i došli su preko Kavkaza, a po drugoj su došli preko Balkana.

Hatuša, kod današnjeg Bogakalea (Boğazköy) u središnjoj Turskoj, postaje prijestonica oko 1650. p.n.e., u vrijeme vladavine Hatušilija I.

Organizovana država se pojavila oko 1800. p.n.e. pod kraljem (Suncem) Anitom. Hetiti su 1594. p.n.e. zauzeli Vavilon i prouzrokovali pad Hamurabijeve dinastije. Godine 1593. p.n.e. Kasiti su osvojili Bavilon. Država doživljava vrhunac za vrijeme Šušilulijume I, a u bici kod Kadeša odbijaju egipatski napad. Hetitska država se prostire od Egejskog mora (oko 1300. p.n.e. Hetiti zauzimaju Efes) do blizu Biblosa.

Oko 1200. p.n.e. hetitsku državu, koja je prije pola vijeka bila na još na vrhuncu, a sada oslabljenu ustancima i problemima sa razbojnicima, uništava najezda „morskih naroda“, naroda kome etnički sastav i porijeklo nisu utvrđeni. Još pola milenija će postojati male hetitske države, države „hijeroglifskih Hetita“. Godine 717. p.n.e. Asirci pod kraljem Šarukinom (Sargonom II) osvajaju posljednju veliku Hetitsku državu Karkemiš. Narednih vijekova Hetiti se posemićuju i primaju jezik semitskih Jermena. Ime Hetita ubrzo poslije toga konačno iščezava iz istorije.

Asirske damkarske kolonije i formiranje države

Prirodna bogatstva hetske države koja se prije svega ogledaju u velikim količinama metalnih ruda(srebro, olovo, gvožđe)potrebnih za zanatske proizvode privlače stanovnike okolnih oblasti, posebno Asirce iz Ašura koji na ovom prostoru osnivaju trgovačke (damkarske) kolonije. Region je pretežno pašnjačkog karaktera i bogat sitnom rogatom stokom. Asirci su imali izvjesnu autonomiju u trgovini podržani od lokalne aristokratije koja je dobro zarađivala trgujući sa njima. Obično stanovništvo je usljed njihove zelenaške prakse siromašilo i podizalo ustanke. Postoji predanje o intervenciji Sargona (vladara sumersko-akadskog carstva) koji je upao u Anadoliju pozvan da zaštiti asirske damkare u Kanešu od Burušhanda. Kolonije su osnivane u slivu rijeke Halis (Kazil Irmak). Lokalno stanovništvo je razjedinjeno usljed otežane komunikacije zbog geografskih odlika. Anadolija je visoravan bez dominantnog vodenog toka gdje bi se obrazovalo navodnjavanje, pa je integrativni proces bio sporiji.

U III mileniju p.n.e. asirska trgovačka kolonija Kanes (Ganis) eksploatiše stanovništvo koje je rascjepkano usljed geografskih odlika teritorije. Hetiti se u tom periodu nalaze u raspadanju rodovsko-plemenske zajednice. Postepeno se obrazuju prvi plemenski savezi koji su bili embrionalni oblici Hetitskih država. Izdavajaju se centri u Hatušašu, Neši, Zalpuvi i Kušaru. Ujedinjavanjem plemena Proto Hetita (Hata), Palajaca, Nesitskih Hetita i Luvijaca, svako pleme i dalje zadržava svoj identitet i svoj aristokratski sloj, vjerovatno u nekoj mjeri i jezik i pismo (luvijski hjeroglifi su se održali i poslije pada carstva u XII vijeku p.n.e.).

U XIX vijeku p.n.e. nastaje jedna od prvih hetitskih država. Hetsko-nesitski vladar Anita sin Puhtane iz Kušara pobjeđuje Pijušta iѕ Hatušaša, ruši gradove Hatušaš i Zalpuvi. Prijestonica je u Neši.

Staro hetitsko carstvo 1680. - 1500. godine p.n.e.

U XVII vijeku p.n.e. počinje jačanje hetitske države. Tabarna (veliki car) iz Kušara pokorava niz oblasti Kapadokije – doline blizu Taurusa. Smatran je osnivačem hetitske države. Njegovo ime postaje vladarska titula. Krajem XVII vijeka prijestonica se premješta u Hatušaš. Tabarna uzima ime Hatušiliš I (čovjek iz Hatušaša). Ustanak robova poslije smrti Hatušiliša I je verovatno bio posledica pretjerane eksploatacije i ugnjetavanja. Sudeći po zakoniku koji je pronađen u klinopisnoj verziji iz XIV vijeka p.n.e., odnosi gospodara prema robovima su bili surovi.

Krajem XVII vijeka p.n.e. ponovno proširenje Hetitske države pod Muršilisom I koji ujedinjuje oblasti Male Azije. Osvaja Aleopo (Halpu) i nastavlja ka Eufratu. Godine 1595. godine p.n.e. upada u Vavilon – pljačka i svgava Šamšuditanu posljednjeg amoritskog cara, što je otvorilo put Kasitima koji 1593. zauzimaju Vavilon i osnivaju svoju dinastiju. Krajem vlade Muršilisa I počinju krupni ustanci i dezintegracija zemlje. Muršilis I gine u dvorskoj zavjeri. Nemiri su potresali državu koja je bila ograničena na teritoriju sjeverno od Taurusa.

U XVI vijeku država se konsoliduje pod carem Telepinom. On utvrđuje senioratsko nasljedstvo prijestola, nasljeđuje najstariji sin. Određuje kompetencije Panka (gomila, mnoštvo) – aristokratskog vijeća koje je relikt starinskog rodovsko plemenskog savjeta.

U prvo vrijeme on je predstavljao skup vojnika grada Kušara, da bi kasnije kada organi vojne demokratije gube značaj prerastao u organ vrhovnog savjeta vladajuće klase. U njegov sastav su ulazili vladarevi rođaci, prijatelji i vojskovođe. Telepin je Panku dodijelio prava da može ograničavati carsku vlast, preispitivati carske sudske odluke koje se odnose na članove carske porodice. Čak je taj savjet mogao i da sudi caru. Primena ovih ovlašćenja nije poznata iz izvora, ali je jasno da je jačanjem carske vlasti u kasnijem periodu ovaj savjet potpuno izgubio značaj.

Pored Panka u ovo vrijeme je postojao još jedan državni organ, savjet starješina, nazvan Tulija, koji je također bio ustanovljen radi ograničavanja carske vlasti.

Telepin je na svom natpisu ostavio instrukcije svojim nasljednicima "Ti ne treba da govoriš - ...hoću da je poštedim.-Ti ne treba da praštaš, već prije da uvećavaš!".

Srednje hetitsko carstvo 1500. - 1400. godine p.n.e.

Ovaj period se slobodno može nazvati i hetitski mračni, srednji vijek, obzirom da je izvorima najneosvjetljeniji. Svakako je očigledno slabljenje carstva unutrašnjim nemirima, a smatra se da je uprava prešla na vladare oblasti Hangilbat koji su bili u savezu sa Egiptom. U ovom periodu dolazi do razvoja carstva Mitani na istoku u rejonu gonjeg Eufrata. Mitanski vladari anektirali su oblast Kisvadnu na jugoistoku Anadolije, kasnije poznatu kao Kilikija, Alepo i Alalah. Poslije gubitka osvojenih sirijskih oblasti zbog ratničkih pohoda Tutmesa III, sklapaju prijateljstvo i savez sa njegovim nasljednicima Tutmesom IV i Amenhotepom III, što je bio alarm Hetitima da razmisle o svom položaju.

Novo hetitsko carstvo 1400. - 1180. godine p.n.e.

U XV vijeku p.n.e. prednjom Azijom dominira huritsko carstvo Mitani, čije se jezgro nalazilo na rijeci Habur, lijevoj pritoci Eufrata. Mitansko carstvo je uspelo da se proširi od Alepa i Alalaha na zapadu, do Nuzi koji se nalazio istočno od Eufrata obuhvatajući Asiriju. Šauštatar, mitanski car, je osvojio Ašur i iz njega odnio zlatna i srebrna vrata u Vašukanu, mitansku prijestonicu.

Egipat je za vrijeme Tutmesa III proširio granice na račun Mitana (car je bio tada Baratarna), do severne Sirije i Karhemiša, ali se za vladavine njegovih naslednika takvo stanje nije održalo. Već za vlade Tutmesa IV i Amenhotepa III dolazi do dinastičkih brakova između Egipta i Mitani zbog jačanja Asirije i Hetitske države. Vojna moć Egipta slabi. Amenhotep III je bio potpuno vojno neaktivan, a Amenhotep IV suviše zauzet verskom reformom i borbom sa Amonovim sveštenstvom u Tebi. Egipat je potresala socijalna kriza.

Krajem XV vijeka p.n.e. Asirija se izborila za nezavisnost od Mitani koje su potresali dvorski neredi oko preuzimanja prijestola. Egipat je bio u opadanju, a na Hetitski dvor je došao sposobni i energični car Šupiluliuma, koji je znao diplomatijom i oružjem da izdigne Hetite, kao pretendente na hegemoniju u regionu. Prvi pohodi Šupiluliume su bili usmereni na pripajanje oblasti Kisvadne koja se ranije nalazila u okviru mitanskog carstva. Kisvadna je priključena hetitskom carstvu i postala je njena počasna pokrajina. U natpisima stoji da je oslobođena ropstva Hurita. Koristeći se sukobima Asirije i Mitani, Šupiluliuma je potčinio niz kneževina na severnom Tigru, među njima i Alzu. U kneževinama su vladali ljudi bliski caru koji su bili potpuno pod njegovom kontrolom. Mitani su potresani nemirima oko preuzimanja prijestola. Javljalo se više pretendenata, tako da nisu obraćali pažnju na osvajanje sjeverne Sirije, zemlje Amuru. Šupiluliuma je stigao do livanskih planina potčinivši sebi Karhemiš i Alepo u kojima su vladali njegovi sinovi. Nemogućnost egipatskih vladara, da zbog unutrašnjih borbi, odbrane sirijske posjede, izazvalo je prilazak saveza sirijskih kneževa, koji su bili opozicija egipatskoj vlasti, Šupiluliumi. Hetski car je umio dobro da iskoristi njihovu ogorčenost na velike namete koje su plaćali Egipćanima i nahuška ih da za njega osvajaju oblasti prodirući do Palestine i osvajajući Katnu i Biblos, koji je odvajkada bio bastion egipatske vlasti u tom području. Savez sirijskih kneževa je bio pod vođstvom Azirua, kneza Kadeša. Poslije smrti Tutankamona, Šupiluliuma je čak pokušao da diplomatskim putem anektira Egipat ugovarajući brak Tutankamonove udovice sa svojim sinom. Prema nekim saznanjima hetitski princ je krenuo u Egipat, ali je u Siriji ubijen. Sumnja se da ga je ubio Horemheb, vojni komandant koji je preuzeo prijesto i osnovao XIX dinastiju. Dvorski sukobi u Mitani su eskalirali i jedan od pretendenata, Mativaza, je morao da pobjegne u Karduniaš(Vavilon) gde je potražio zaštitu kasitskog cara. Međutim, on je tu naišao na hladan prijem i plašeći se da ga ne izruče Asircima, pobjegao je u Hatušaš Šupiluliumi. Naravno takvo nešto je bila izvanredna prilika za potčinjavanje carstva na gornjem Eufratu i Šupiluliuma je poslao vojsku koja je zauzela Vašukanu, mitansku prijestonicu, odbila Asirce na istok i uzdigla na presto Mativazu, koji je bio vazalan Hetitima. Tako je stvoreno veliko Novo hetitsko carstvo koje je za vrijeme Šupiluliume bilo u zenitu. Veliki osvajač Šupiluliuma je umro od kuge koja je bjesnila tim područjem, kao i njegov nasljednik Aruvanda II, .

Muršilis II, sin Šupiuliume, morao je da ratuje sa Gazgejskim plemenima koja su se spustila sa Pontijskih planina i počela da preplavljuju hetitske oblasti. Ahijava, grčka naseobina na zapadu, je također bila aktivna i borbena, a Kilikija i Jermenija su imale separatističke tendencije koje je trebalo suzbiti. On je kugu smatrao kao kaznu bogova za grehe svog oca i pisao je molitve da ih usliši. U to vrijeme se konsoliduje Egipat pod XIX dinastijom, koja uprkos mnogim teškoćama pokušava ponovo da potčini Siriju i Palestinu. To uspeva za vrijeme Setija I i Ramzesa II, koji komanduju znatnim trupama usmerenim u pravcu zemlje Amuru.

Muvatal je morao da premjesti prijestonicu iz Hatušaša južnije, u Dataš, južno od Halisa bliže ratnim poprištima. Egipćani su nadirali kroz dolinu Oronta zauzimajući oblasti. Do sukoba je došlo kod grada Kadeša 1312. godine p.n.e. gde je Ramzes II inteligentno namamljen u klopku od strane Muvatala i razbijen. Hetitski izvori govore o velikoj pobjedi kao i egipatski, s tim što u egipatskim postoji jedan bitan momenat spasavanja Ramzesa II od Amona. Gubitak kod Kadeša nije demoralisao Egipćane koji su široko koristili slabljenje Hetitiskog carstva izazvanog dvorskom sukobima između nasljednika Muvatala, Hatušiliša III i Urhetišuba. Urhetišub je bio protjeran na Kipar – Alašje, zatim je pobegao na egipatski dvor, a Hatušiliš III se popeo na prijesto koji se tada tresao napadima Asirije koja je zauzimala oblasti Mitana. To ga je nateralo da sklopi mir sa Ramzesom II koji je već stigao do Kadeša u svom drugom sirijskom pohodu. Mir je odgovarao i Ramzesu, jer su u Egiptu tada počeli da se javljaju problemi da libijskim doseljenicima i narodima sa mora koji će odražavati odlike narednog perioda. Diplomatski sporazum je sklopljen 1296. p.n.e. i podrazumijevao je vojni savez protiv neprijatelja i progon političkih zarobljenika, što se odnosilo na Urhetišuba kome se od tada gube tragovi. Hatušiliš III je pokušavao da proširi svoj uticaj na Karduniaš, gdje je vladao slabi Kadašman Targ, kasitski vladar. Lobirao je i bezuspješno nahuškavao Vavilon na sukob sa Asirijom. Asirija je osvojila Mitansku teritoriju i pokazivala pretenzije na zapad.

Tutdžalija IV, Muvatalijev brat od strica, morao je da ratuje na više strana. Poveo je jedan pomorski pohod na Kipar, ali strah od Asirije na istoku i Ahijave na zapadu nije jenjavao. Hetite je potresala glad, pa se u egipatskim izvorima može pronaći da je nasljednik Ramzesa II Meremptah, slao Hetitima žito.

Posljednji vladar Šupiluliuma II, sin Tuthalije IV, je ostao bez 30000 vojnika kada ih je zarobio Asirac Tukultininurta, što je uticalo na Hetite da nagovore svoje sirijske saveznike da prekinu odnose sa Asirijom. Na zapadu je Ahijava postajala prilično ratoborna. Osvojila je tri hetitska savezinka. Tamošnje oblasti hetitskog carstva su se odcjepljivale. "Narodi sa mora" su preplavili čitav region. Srušili su Hatušaš i carstvo se raspalo na niz sitnih kneževina. Asirci su sa istoka također uticali na pad Hetita i brzo potčinili rascjepkane kneževine. Stanovništvo se ubrzo asimiliralo. Ipak neke kneževine su odolijevale, Karhemiš je zauzet tek u VII vijeku od strane Sargona II Asirskog.

Bitka kod Kadeša

Ruševine Hatusa u današnjoj Turskoj

Bitka kod Kadeša, 1296. p.n.e. je prva bitka u istoriji čovječanstva koja se može rekonstruisati. Ramzes II je riješio da uništi Hetitsku državu. Cilj mu je bila najveća hetitska država u Siriji - Kadeš. U to vrijeme hetitskom državom je vladao Muvatali. Ramzes je prvo napravio niz opskrbnih baza na Sredozemlju, u Fenikiji. Sakupio je 20.000 ljudi i podijelio ih u četiri zbora, nazvanih prema Rau, Amonu, Sutehu i Ptahu, odnosno glavnim egipatskim bogovima.

Muvatali je također sakupio 20.000 ljudi, tako što je sklopio saveze sa kraljevima Arzava, Naharine, Karkemiša, Halpe i Kadeša (važno je napomenuti da je država bila decentralizovana, odnosno da su članovi kraljevske porodice i drugi ljudi upravljali određenim oblastima, kraljevinama u kraljevini). Ramzesove četiri vojske su nastupale dolinom Oronta. Prvo je išla Amonova, koju je sam Ramzes vodio. Dva kilometara iza nje je išla Raova, na udaljenosti od sedam kilometara Ptahova i na udaljenosti od deset kilometara vojska boga Suteha. Mavatali je pješadiju (u koju vjerovatno nije imao povjerenja) ostavio da brani sam Kadeš, a kočije su išle u borbu.

Pred Kadešom su Egipćani uhvatili nekoliko hetitskh vojnika koji su rekli da su bjegunci i da je hetitska vojska od straha uzmakla na sjever u reon Tunipa i Alepa. I stvarno, došli su do napuštenog logora, i Amonova i Raova vojska je sjela i odmorila se. Međutim izjava je bila ratno lukavstvo. Muvatali je zaobišao Amonovu i Raovu vojsku. Poslije još jednog preslušavanja, uhvaćeni hetitski vojnici su priznali da je u pitanju lukavstvo, i da je Muvatali upravo obišao Amonovu i Raovu vojsku. Ramzes je poslao glasnike ka Raovoj vojsci, koja je bila isto kao i Amonova nepripremljena, ali je bilo prekasno. Muvatali je došao, i uništio Amonovu i Raovu vojsku u jednom napadu.

Samo se Ramzes izvukao sa šačicom vojnika. Krenuli su ka opskrbnim bazama, i tu ih je presrela jedna vojska, i taman što je Ramzes napeo luk, shvatio je da je u pitanju njegova vojska. Privukao se Hetitima koji su kupili plijen, i zajedno sa Ptahovom vojskom napao. Muvatali je poslao još hiljadu bojnih kola, ali bilo je to previše da bi se moglo lako manevrisati. Ta, nova bitka se završila neriješeno. Egipćani su pretrpjeli strašne gubitke, ali su izdržali. Muvatali je sa pješadijom čekao kod Kadeša, ali je Ramzes iskoristio mrak i odstupio.

Poslije bitke Ramzes se odrekao planova za uništenje hetitske države i sklopio sa Muvatalijevim nasljednikom Hatušilijem III „ugovor o večnom miru i prijateljstvu“.

Dostignuća

Oslobođenje Šupilulijuma II, posljednjeg poznatog vladara Hetitske imperije

Pretpostavlja se da na hetitskom „heth“ znači srebro. Oni su bili poznati kao izuzetne zanatlije, pogotovo u radu sa metalima. Rukotvorine hetitskih zanatlija i danas izgledaju odlično. Zanimljivi su ceremonijalni srebrni pehari u obliku životinja, koje su simbolizovale božanstva. Ipak, najvažnije je dostignuće obrada gvožđa, koje im je donijelo prevlast na bojnim poljima. Prvo gvozdeno oružje je izradio hetitski zanatlija. Ipak, nije im samo gvožđe donijelo prevlast, nego i usavršene bojne kočije, koje su činile osnovu hetitske vojske, a i pogodovali su bitkama u pustinjama (na žalost, kočije im nisu mogle donijeti prevlast u planinskim oblastima). Te kočije su bile lakše od svih drugih, bolje napravljene, i imale su tročlanu posadu: kočijaša, štitonošu i strijelca. Kod kočija drugih haroda, strijelci su sami morali da se brane.

Jezik i pisma

Prvi pokušaji proučavanja hetitskih pisanih spomenika učinjeni su tek u 19. vijeku. Francuz Teskje je posetio Bogazkeju (Hatušaš) i izdao spomenike koje je tamo našao. Krajem 19. vijeka počelo se sa prvim arheološkim iskopavanjima, Gijom i Pero su 1862. godine sproveli prvu arheološku ekspediciju u Bogazkeji i izdali spomenike koje su pronašli. Početkom 20. vijeka Vinkler i Makridi - Beja su preduzeli obimnije radove na iskopavanju starog Hatušaša. Tokom različitih iskopavanja u Kapadokiji su pronađeni brojni natpisi na klinopisu, preuzetom od asiraca, i hijeroglifima, koji su bili autohtono pismo, koji nisu odmah dešifrovani. Češki teolog i semitolog Bežik Hrozni se 1915. zainteresovao za hetitske spomenike. Prva pretpostavka je bila da su Hetiti semitskog porijekla, jer se u tekstovim susreo sa nekim semitskim riječima koje su preuzete, što je otežavalo dešifrovanje, kasnije je shvatio da su indoevropljani. Tekst uѕ pomoć koga je dešifrovao hetitski klinopis glasi : ...i hljeb ćete jesti i vodu ćete piti... 1916. je izdao monografiju o hetitskom jeziku. Nešto kasnije uspio je da pročita i hjeroglifske natpise.

Religija

Na religiju Hetita jako je uticalo naslijeđe Proto Hetita, odnosno Hata, od kojih su preuzeli praznike, kultne predstve. Jezik Hata je bio liturgijski jezik Hetita. Religija je izrazito politeističkog karaktera. Panteon je brojao preko stotinu božanstava. Mnoga božanstva su bila posljedica sinkretizma sa vavilonskim, huritskim i kananskim božanstvima. Hijeroglifi su korišteni u religiozne svrhe. U vrijeme jake carske vlasti, za vrijeme novohetitskog carstva, jedno od glavnih svetilišta je bilo u Jazilikaji, tu je Tuthalija 4 podigao hram posvećen za 12 bogova. Druga bitna svetilišta bila su Arina (Arina je bila boginja sunca) i Nerik. Često su preuzimali božanstva i kultove pobijeđenih naroda.

Božanstva su uglavnom bila antropomorfna mada je imalo i zoomorfnih. Imala su više funkcija. Neka su predstavljana hermafroditno u haljinama i sa krilima, poput anđela. Nije postojalo vrhovno božanstvo, a zlim božanstvima su prinošene najveće žrtve. Hetiti su bili izuzetno sujevjeran narod, proricanje budućnosti su preuzeli od Vavilonaca (proricanje po letu ptica, po snovima, iz utrobe životinja). Bavili su se magijom. Najpoštovaniji je bio bog oluje i groma Tešub, koji je bio božanstvo Hatušaša. Veći gradovi su imali svoja božanstva. Žena Tešuba bila je boginja sunca Hepat. Bog vegetacije, vavilonskog porijekla (princip Tamuza ili egipatskog Ozirisa) bio je Telepin. Agniš je bio bog vatre i ognja. Apulunaš je bio bog odbrane koga su stari Grci vjerovatno kasnije preuzeli kao Apolona. Apolon u Homerovoj Ilijadi brani Trojance koji su često bili saveznici Hetitima. Inrar je bio bog muške snage. Rupaš, boginja lova. Jajas je bio bog hodočasnika koga je Hrozni pokušavao da poveže sa jevrejskim bogom Jahve. Postojala su manja božanstva mora, neba, oblaka, planina, hladnoće, vjetra, reka, žitarica, voća... Po prvi put u istoriji se susreće formulacija grijeha prema božanstvu, povezana sa ritualom očišćenja. Od 14. vijeka p.n.e. vladar se identifikuje sa božanstvom. On je bio vrhovni sveštenik, a dvor projekcija sveta bogova na zemlji.

Vladari

Napomena: Sve su godine p.n.e.

oko 1800: Anita
oko 1740: Tuthalija I
oko 1710: Pušaruma
oko 1670: Tabarna
oko 1650: Hatušili I
oko 1610: Muršili I
oko 1590: Hantili I;Zidanta I
oko 1545: Amuna;Huzija I
oko 1520: Telepinu
oko 1490: Aluvamna;Hantili II;Zidanta II;Huzija II
oko 1460: Tuthalija II
oko 1440: Arnuvanda I
oko 1420: Hatušili II
oko 1400: Tuthalija III
oko 1385: Arnuvanda II
oko 1375: Šupilulijuma I
oko 1335: Arnuvanda III
oko 1334: Muršili II
1306: Muvatali
1282: Muršili III
oko 1275: Hatušili III
oko 1260: Tuthalija IV
oko 1230: Arnuvanda IV
oko 1200: Šupilulijuma II
1190: propast hetitske države

Logo Commonsa

Hittite Empire na Wikimedia Commonsu.

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Hetiti