Bosna i Hercegovina u Gotskom kraljevstvu
Seobe uredi
Prvobitna domovina Gota je bilo područje današnjih švedskih pokrajina Småland, Västergötland, Östergötland i ostrvo Gotland u južnoj Švedskoj, malo sjevernije od nekadašnjih danskih područja u pokrajinama Skåne i Halland. [1] Sredinom 1. vijeka p. n. e. Goti su se preselili na prostor oko donjeg toka rijeke Visle u današnjoj sjevernoj Poljskoj, a zatim do druge polovine 2. vijeka, doseljavaju se na sjeverne obale Crnog mora. Tu će se podijeliti na dvije grupe, Istočne Gote (Ostrogote) i Zapadne Gote (Vizigote). Odatle otpočinju s napadima na Rimsko carstvo, a upravo su njihovi upadi bili jedan od glavnih razloga konačnog rimskog napuštanja provincije Dakije tokom 250-ih n. e.
Osnovno obilježje tih provala nije bilo namjerno slabljenje istočnog dijela rimske države, već pljačkanje životnih namirnica čime su najviše štete doživjele seoske oblasti, koje su bile bogatije žitaricama i stokom. Početkom 4. vijeka Rimljani mijenjaju strategiju u pristupu gotskom pitanju. Povećava se diplomatska ofanziva, koja ima za cilj smanjenje gubitaka u ljudstvu i resursima. Jedno od glavnih oruđa u ovom pristupu je bila crkvena diplomatija. Na prvom crkvenom Saboru u Nikeji 325. n. e. godine raspravljalo o arijanskoj jeresi gdje je učestvovao i gotski biskup Teofil. On će malo kasnije postati i Ulfila čijim postavljanjem na ovaj položaj Goti prihvataju kršćanstvo u obliku arijanstva, kojeg se nikad nisu odrekli. Međutim njihova religija je od zvanične crkve proglašena heretičkom. Ulfila je preveo Bibliju na gotski jezik i stvorio gotski alfabet. Slova koja je on za tu priliku izumio skoro su u potpunosti identična sa grčkim alfabetom.
U 4. vijeku, pod pritiskom Huna, Goti napuštaju područja u južnoj Ukrajini u potrazi za novom plodnom zemljom i prodiru na područje uz rijeku Dunav koje je bilo dio Istočnog rimskog carstva. Sa dozvolom Carstva naseljavaju se u provinciju Trakiju, današnja Bugarska. Godine 378. n. e. došlo je do odlučujuće bitke kod Hadrianopolja u kojoj su Goti predvođeni Fritigernom potukli carsku vojsku, a poginuo je i sam car Valens. Sklopljen je povoljan mir za Gote, (foedus) po kojem su oni postali federati uživajući potpunu autonomiju, dobijali su visoke plate, a za uzvrat bili su dužni da pružaju Carstvu vojnu pomoć.
Zapadni Goti su ostali u Trakiji, dok su Istočni Goti bili naseljeni u Panoniji. Od svih područja jugoistočne Evrope Istočnim Gotima je najgušće bila naseljena rimska provincija Dalmacija, odnosno današnja južna Hrvatska i Bosna i Hercegovina. Ti prostori su imali veliki ekonomski i strateški značaj. Na svim područjima jugoistočne Evrope Istočni Goti su predstavljali manjinu u odnosu na autohtono stanovništvo iz vremena kasne antike. Zajedno s Istočnim Gotima dolazili su i pripadnici drugih germanskih naroda, koji su najvećim dijelom služili u istočnogotskoj vojsci. Najbrojniji su vjerovatno bili Gepidi, koji su nakon što su u Sremu bili poraženi od strane Istočnih Gota 504. n. e., raseljeni po cijelom području Istočnogotskog kraljevstva. Od drugih barbarskih plemena mogu se još jedino izdvojiti Alemani.
Naseljavanje Gota (uz dozvolu) na teritoriju Rimskog carstva je pretvorena od neprijateljske invazija Germana u mirno prodiranje. Velika većina carskih trupa sastojala se od Germana, a uskoro su Germani zauzeli i najvažnije komandne položaje.
Smrću cara istočnog Rimskog carstva Teodosija 395. n. e. jedinstveno carstvo podijeljeno je na dva dijela i tada je uspostavljena granica koja je išla rijekom Drinom. Zapadni Goti nastavljaju svoja pljačkanja. Napuštaju Trakiju i 410. n. e. pljačkaju Rim. Na svom putu prolaze kroz Bosnu i Hercegovinu i zna se da su razrušili Mogorjelo kod Čapljine. Zaustavili su se u Španiji gdje osnivaju kraljevstvo koje će trajati do 8. vijeka kada ga ruše Mauri 711. n. e. godine.
Kraljevstvo Istočnih Gota uredi
Zapadno Rimsko Carstvo propalo je 476. n. e. kad je germanski vojskovođa Odoakar, glavni komandant rimske vojske, svrgnuo mladog cara Romula Augustula. U suštini, radilo se o vojnom udaru na prostoru ograničenom samo na Italiju i područje Alpa, dok je država ostala netaknuta.
Bizantska vlada je nagovorila Teodoriha Velikog, vladara Istočnih Gota, da krene u Italiju i preuzme vlast umjesto Odoakara. Žestoka borba se završila u korist Teodoriha, koji je 493. n. e. postao gospodar Italije i osnovao Ostrogotsko kraljevstvo sa prijestolnicom u Raveni. Teodorih je bio najmoćnija ličnost Zapadne Evrope u prvoj polovini 6. vijeka.
U sastavu tog kraljevstva našla se i rimska provincija Dalmacija u okviru koje je bila i današnja teritorija Bosne i Hercegovine, a granica je bila na rijeci Drini. Goti su upravljali područjem današnje Bosne i Hercegovine iz Salone i Sirmiuma (današnja Sremska Mitrovica), a sudske odluke su se i dalje donosile u Naroni. Dalmacija je činila jednu odbrambenu teritoriju na čijem čelu je stajao kraljev namjesnik (lat. "comes"). On je bio na čelu vojnih posada sastavljenih isključivo od Gota, te na čelu rimskog stanovništva kao posebne autonomne narodne kurije. Na čelu autonomne narodne kurije stajao je gotski "comes" kao vrhovni sudija s dvostrukim zadatkom: u gotskim parnicama bio je sudja po gotskom pravu, a sudio je i u miješanim parnicama (tada se morao služiti posebnim sudijom koji je poznavao rimsko pravo).
Vremenom su se odnosi u unutrašnjosti države počeli pogoršavati. Gotski zemljoposjednici svoju moć koriste za stjecanje rimskih posjeda, što izaziva revolt Rimljana i njihovo okretanje prema Bizantu. Konstantinopolj donosi mjere protiv arijanstva što pogađa Istočne Gote te Teodorih 525. n. e. šalje delegaciju s papom Ivanom I u Bizant, ali bez uspjeha. Šest nedjelja kasnije, 30.5. 526. n. e. Teodorih umire. Na vlast dolazi njegov unuk Atalarik (vladao od 526. n. e. - 534. n. e.)
Godine 535. n. e., Bizantski car Justinijan I započeo je rat protiv Istočnih Gota. Vojskovođe Belizar i Narzes uništavaju Istočne Gote u Italiji. Kapituliralo je 7. 000 ljudi na rijeci Ofanto sjeverno od Salerna, a Bizant je zavladao cijelom Italijom. Poslije dvadesetogodišnje teške i promjenljive borbe cijelo Ostrogotsko kraljevstvo je pokoreno 555. n. e. i Bosna i Hercegovina se ponovo našla u rimskom posjedu (Bizantinci su sebe nazivali Rimljani).
Time se završila politička historija Istočnih Gota koji su bili poraženi, ali nisu bili istrijebljeni, nego samo pokoreni. Prema pisanju Bizantskog historičara Prokopija iz Cezareje iz Bizantske provincije Palaestina Prima:
činjenica je da se Goti u Dalmaciji i Liburniji poslije propasti gotske vlasti u 6. vijeku nisu iselili iz tih predjela zbog toga jer ih je pridobio za sebe bizantijski vojskovođa Konstancijan.
Goti su u 6. vijeku i dalje bili su u Bosni i Hercegovini i živjeli su pomiješani sa starosjediocima s kojima su se tokom vremena stopili u jedan narod. Da su Goti ostali i asimilirali se dokazuje i podatak u kojem belgijski benediktinski historičar Germain Morin navodi u jednom svom tekstu iz 1932. godine:
kako se u 6. i 7. vijeku u nekim “ilirskim” crkvenim opštinama obilježavao vjerski praznik u čast trojice gotskih mučenika: "Hildaevora, Vihila ili Juhila i Theogenesa."
Arheologija iz kasnoantičkog perioda uredi
Nakon nastanka Ostrogotskog kraljevstva Goti su se smjestili u garnizone (gdje su zamijenili vojsku Rimljana), kao i u naselja u kojima su postojale državne institucije koje nisu mijenjane (Zenica, Travnik, Sarajevsko polje, Potoci, Japra). Postoji i veliki broj toponima sa prostora Bosne i Hercegovine (Delegošta, Vogošća, Vareš, Mile, Moštre, Gudinoge, Gudelji, Konogovo, Godomilje, Gačani, Otolež, Gacko, Hrgud, Orgošta, Otilovci, Kotez) koji su derivati iz gotskog jezika i koji govore o posebnoj vrsti ostrogotskih naselja. Na području općine Visokog postoji na desetine toponima. U bosanskom jeziku ne postoje riječi koje vode porijeklo iz gotskog jezika.[2]
Na teritoriji Bosne i Hercegovine su brojna arheološka nalazišta iz ovog perioda, među kojima su i bazilike iz 5. i 6. vijeka. Goti, kao revnosni arijanski kršćani, forsirali su njihovu izgradnju. Razlikuju se po mjestu gradnje, pa je uočljiva razlika između bazilika iz doline rijeke Bosne i onih iz doline Vrbasa i Une. Bazilike imaju nekoliko zajedničkih karakteristika: relativno su male, gotovo kvadratnog oblika, imaju veći broj pomoćnih prostorija, prostor za vjernike je vrlo malen.
Nije rijedak slučaj postojanja dvojnih bazilika (Založje kod Bihaća, Skelani na Drini), gdje se na rastojanju od 100 metara nalaze po dvije građevine iz tog vremena. Sjeverna strana ovih građevina je složenija, sa više prostorija, dok je južna strana uvijek jednostavna dvorana sa apsidom i predvorjem. Raspored i odnos dviju kultnih građevina govori o postojanju dviju crkvenih organizacija u jednom mjestu. Jedna je pripadala domaćem stanovništvu koji su bili pripadnici nikejskog pravovjernog kršćanstva, a druga istočnogotskim arijancima.
U Brezi je 1913. godine otkrivena je građevina pogodna za stanovanje gdje je istražen jedan njen dio dimenzija 30x15 metara. Unutar tog objekta nalazila se kapelica.
1930. godine otkrivena je još jedna građevina u Brezi koja upućuje na Ostrogote kao graditelje. Ima predvorje i lađu s apsidom potkovičastog oblika koja je sa vanjske strane bila ukrašena protomima veprova i ovnova. Istočni portal sličan je pročelju Teodorihove palate u Raveni. Na jednom manjem stubu urezani su znaci germanskog, runskog alfabeta, futharka. Uz građevinu se nalazilo prostrano dvorište, a na njegovom kraju stajala je poveća zgrada slična hospiciju. Zbog toga se pretpostavlja da je kompleks u Brezi predstavljao rezidenciju višeg ostrogotskog upravnog službenika.
Rakovčani kod Prijedora su najveće arheološko nalazište vezano za Gote. Tu su grobovi poredani u redove i predstavljaju ranu pojavu organizovanja grobova u redove. Ova pojava će se održati do duboko u srednji vijek i kod etnički sasvim različitih naroda. Na tom lokalitetu u grobovima se prvi put pojavljuju zaštitne drvene ploče (Totenbrett), ali i izdubljena stabla (Totenbaum). Nađene su i sjekire, mali noževi i neobične strelice. Od ukrasnih predmeta pronađene su ogrlice od perli različitog oblika od ćilibara i staklene paste, pločaste fibule, par zlatnih naušnica sa jednostavnom kockom i veliki broj kopči različitog tipa, uglavnom od bronze, željeza i srebra. Tu su i primjerci ukosnica u vidu bronzanih i srebrnih stilusa sa istaknutom i perforiranom glavom.
I nekropola sa Gradine u Koritima kod Tomislavgrada pripada ovom vremenu. Grobovi su ograđeni kamenom, a u nekoliko slučajeva i sa nepravilno otesanim pločama. U njima su nađeni ukrasni ili upotrebni dijelovi nošnje (fibule, kopče, prstenovi, narukvice, naušnice).
U Gornjem Turbetu kod Travnika nađena je zlatna ogrlica koja sadrži osamnaest kružnih medaljona. Na jednima je predstava jagnjeta, a na drugim predstava anđela.
Skupocjeni nakit je otkriven u Potocima kod Mostara. U jednom grobu pronađen je zlatni lanac koji predstavlja rijetkost među nakitom tog vremena na čitavom evropskom području. Izvjesnu sličnost pokazuje sa dva nalaza (jedan u Mađarskoj, drugi u Italiji) koja pripadaju Ostrogotima. U drugom je pronađen par srebrnih pozlaćenih lučnih fibula, par zlatnih naušnica i dio zlatnog lančića. Ova zbirka zlatnog nakita također pripada luksuznom ostrogotskom nakitu s početka 6. vijeka.
Značajan nalaz je i par srebrnih i pozlaćenih lučnih fibula, par srebrnih naušnica i krupna perla od kalcedona iz Gornjih Pećina kod Travnika.
Par srebrnih i pozlaćenih lučnih fibula nađen je i u Mihaljevićima kod Sarajeva, a uz fibule pronađen je kristalni bikonični pršljen i bronzani prsten. U nizu kopči koje su otkrivene u nekropoli u Mihaljevićima izdvaja se tip vizantijske kopče s okovom izvedenim u tehnici proboja. Na jednoj od njih pojavljuje se motiv krsta, uz polumjesec.
Fibule iz Potoka, Gornjih Pećina i Mihaljevića pripadaju istočnogotskim tipovima ovih ukrasnih predmeta jer se javljaju u svim oblastima u kojima su boravili Istočni Goti, od Ukrajine do Italije. Potekle su iz čuvenih gotskih zlatarskih radionica na Krimu, u Podunavlju, Sirmijumu, Akvileji i drugih.
Postoji još nalazišta čiji se nalazi vezuju za period Gota: Mogorjelo (Čapljina), Rotimlje (Stolac), Maslum (Gacko), Cimeše (Bosanski Petrovac).
Uz navedene materijalne nalaze pronađen je i veliki broj numizmatičkog materijala. Proađen je novac iz perioda bizantskih careva (Zenon, Anastazije I, Justinijan I i Mavrikije), ali posebnu vrijednost ima novčić gotskih vladara. Srebrni novčići Athalariha (526-534) pronađeni su u Vinici kod Duvna i srebrni novac Theodahada (534-536) u okolini Bihaća, uz više nedefiniranih komada u mnogim zbirkama. Svi ovi nalazi potvrđuju opticaj istočnogotskog novca u Bosni i Hercegovini u vrijeme njihovog kraljevstva.
Literatura uredi
Ne postoje nikakvi domaći pisani izvori o događajima iz vremena Gota u Bosni i Hercegovini. O njima se doznaje od rimskih, tačnije bizantskih pisaca 5-7. og vijeka i savremenih zabiljeških o ovim burnim vremenima. Među te izvore, koje koriste savremeni historičari, spadaju Prokopije (Bellum Gothicum), Jordanes (De origine actibusque Getarum), Isidor Hispalski (Historia Gothorim) i Pavle Đakon (Historia Langobardorum).
- KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE od najstarijih vremena do početka turske vladavine-Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić -Sarajevo, 1966
- VIZANTIJA I GOTI NA BALKANU U IV I V VIJEKU –Nada Zečević, Vizantološki institut, Beograd, 2002
- SLAVENI, HRVATI I GOTI NA TERITORIJI RIMSKE PROVINCIJE DALMACIJE –Mužić, Split 1996. (6. izdanje: Dominović d.o.o, Zagreb 2002.)