Wikipedia

Albanska književnost

djela napisana na albanskom jeziku

Albanska književnost (albanski: letërsia shqipe) započinje u srednjem vijeku i obuhvaća književne tekstove i djela napisana na albanskom jeziku. Može se odnositi kako na književnost koju su napisali Albanci iz Albanije, tako i na književnost Albanaca na Kosovu i pripadnika albanske dijaspore, posebno u Italiji. Albanski jezik čini posebnu granu unutar indoeuropske jezične porodice, sa kojim nijedan drugi jezik nije usko povezan. Porijeklo albanskog jezika nije u potpunosti poznato, premda postoje teorije prema kojima je predstavlja nasljednika drevnog ilirskog jezika.[1]

Petar Budi, gravura, iz djela Ogledalo ispovijedi (Paschyra e të rrëfyemit), Rim, 1621.

U anonimnom spisu Dictionarium ad passagium iz 1332. godine, koji se pripisuje nadbiskupu Antivarija Vilimu Adamu ili pak francuskom nadbiskupu i hodočasniku Brokardu Monaku (Brocardus Monacus), navodi se da Albanci koriste latinična slova u svojim knjigama, iako se njihov jezik prilično razlikuje od latinskog.[2]

Najstariji sačuvani dokument napisan na albanskom, uz neke novozavjetne stihove iz 15. stoljeća, jest Slovo krštenja (Formula e pagëzimit), koje se sastoji tek od jedne proširene rečenice i koje je 1462. godine na gegijskom dijalektu zabilježio Pal Engjëlli (Pavao Enđeli), biskup Drača i savjetnik vojskovođe Skenderbega.[3][4] Premda ima nekih naznaka da se albanska književnost stvarala u feudalnim krugovima tokom Albanske kraljevine (Regnum Albaniae) za vrijeme vladavine Karla I Anžuvinskog (1272–1286), nije sačuvano ništa od svega za što se može pretpostaviti da je na albanskom jeziku nastalo u srednjovjekovnom razdoblju, sve do sredine 15. stoljeća.[4]

Prva zapisana književnost

uredi
 
Naslovnica spisa Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum principis Marina Barletija.

Djela 15. stoljeća

uredi

Širenje Osmanskog carstva potisnulo je mnoge Albance iz njihove domovine u razdoblju zapadnoeuropskog renesansnog humanizma. Među albanskim emigrantima koji su pisali na latinskom i postali poznati u humanističkom svijetu nalaze se povjesničar Marin Barleti (1460–1513), koji je 1510. godine u Rimu objavio povijest Skenderbega (Historia de vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum principis), koja je prevedena na mnoge druge europske jezike, te Marino Becichemi (1408–1526), Gjon Gazulli (1400–1455), Leonicus Thomeus (1456–1531), Michele Maruli (15. stoljeće), Michele Artioti (1480–1556) i mnogi drugi koji su se istakli u raznim poljima znanosti, umjetnosti i filozofije.[5]

Djela 16. stoljeća

uredi

Kulturni otpor bio je prije svega izražen razradom albanskog jezika na području crkvenih sakramenata i publikacija, uglavnom u okviru katoličke konfesionalne regije na sjeveru, ali i pravoslavnih oblasti na jugu. Protestantske reforme ojačale su nade u razvoj lokalnog jezika i književne tradicije kad je klerik Gjon Buzuku uveo katoličku liturgiju na albanskom jeziku, pokušavajući učiniti za albanski jezik ono što je Martin Luther učinio za njemački.

 
Odlomak Albanskog misala Gjona Buzukua.

Albanski misal (Meshari), koji je Gjon Buzuku objavio 1555. godine, prvo je književno djelo objavljeno na albanskom jeziku.[6][7] Rafinirani jezik i stabilizirani pravopis moraju biti rezultat ranije tradicije pisanja albanskog, tradicije koja je danas nepoznata.[7] No, postoje neki fragmentirani dokazi koji datiraju iz vremena prije Buzukua i koji ukazuju na to da se albanskim pisalo barem od 14. stoljeća. Prvi poznati dokazi datiraju iz 1332. godine, kada se u u anonimnom spisu Dictionarium ad passagium, koji se pripisuje nadbiskupu Antivarija Vilimu Adamu ili pak francuskom nadbiskupu i hodočasniku Brokardu Monaku (Brocardus Monacus), navodi da Albanci koriste latinična slova u svojim knjigama, iako se njihov jezik prilično razlikuje od latinskog:[2] "Albanci imaju jezik sasvim drukčiji od latinskog, no ipak rabe latinsko pismo u svim svojim knjigama".[4] Od posebne su važnosti u potpori ovoj tezi: Slovo krštenja (Formula e pagëzimit: "Unte paghesont premenit Atit et Birit et spertit senit") iz 1462. godine, koju je na albanskom u okviru latinskog teksta napisao drački biskup Pal Engjëlli na latinskom jeziku; pojmovnik s albanskim riječima iz 1497. godine, koji je sastavio Arnold von Harff, Nijemac koji je putovao Albanijom; te ulomak Biblije iz Evanđelja po Mateju iz 15. stoljeća, pisan također na albanskom, ali grčkim slovima.[8]

Albanski spisi tih stoljeća sigurno nisu bili samo vjerski tekstovi, već i povijesne kronike. Spominje ih humanist Marin Barleti, koji u svojoj knjizi Opsada Skadra (De obsidione Scodrensi) iz 1504. godine potvrđuje da je listao takve kronike napisane na narodnom jeziku (in vernacula lingua). Unatoč preprekama koje je stvorila protureformacija, koja se protivila razvoju nacionalnih jezika u kršćanskoj liturgiji, ovaj je proces neprekidno tekao. Godine 1592. Luk Matranga (Lekë Matrënge), Albanac iz južne Italije, izdaje katekizam pod naslovom Kršćanski vjeronauk (E mbësuame krishterë).[9]

Književnost 17. i 18. stoljeća

uredi
 
Novi zavjet, preveden na albanski uz korištenje grčkog pisma, 1827.

U 17. stoljeću pisana književnost dobija veći zamah, pa Petar Budi (Pjetër Budi), rodom iz pokrajine Mati, koji cijeli život kasnije provodi na Kosovu i u Srbiji, radi na pripremama ustanka balkanske koalicije protiv Turka te 1618. objavljuje Kršćanski katekizam (Doktrina e krishterë), u kojem nalazimo i izvornih albanskih stihova, zbog čega se smatra i začetnikom albanske poezije; njegov Ogled ispovijedi (Pasqyrë e të rrëfyemit, 1621) sadrži ispovijedi i sakramente, a Rimski obrednik (Rituale romanum, 1621) zbirka je cjelogodišnjeg duhovnog ceremonijala.[9] Frano Bardhi (Frang Bardhi), rodom iz Zadrime, u Rimu je 1635. objavio Rječnik latinsko-epirotski (tj. albanski, Dictionarium latino-epiroticum) s oko 5000 odrednica te više od stotinu poslovica i toponima mjesta u kojima žive Albanci; na latinskom je 1636. objavio apologetsko djelo o Skenderbegu Georgius Castriotus Epirensis, vulgo Scanderbeg, u kojem pobija tezu Jana Tomaka da je Skenderbeg bio slavenskog porijekla.[9]

Posljednji važniji predstavnik ove duhovno-didaktične književnosti bio je Petar Bogdani (Pjetër Bogdani, 1625–1689), rodom iz Prizrena, doktor filozofije i teologije, koji je u Padovi 1685. na albanskom i latinskom objavio Četu proroka (alb. Çeta e profetëve, lat. Cuneus prophetarum), djelo pobožnog karaktera s ekskurzima o albanskoj povijesti.[9] To je Bogdanijevo djelo teološko-filozofska rasprava koja, s dozom originalnosti, spajanjem podataka iz različitih izvora, razmatra glavna teološka pitanja, cjelovitu biblijsku povijest i složene probleme skolastike, kozmogonije, astronomije, pedagogije itd. Bogdani je u albansku kulturu unio humanistički duh i hvalio ulogu znanja i kulture u čovjekovu životu; svojim je pisanim radom na jeziku uglađenog stila označio prekretnicu u povijesti albanske književnosti.

U to se vrijeme u Italiji – osobito u Kalabriji i na Siciliji, gdje je živjelo podosta Albanaca – razvija usmena albanska epika o Skenderbegovim pothvatima i o drugim junacima albanske povijesti, a za daljnji razvoj pisane književnosti zaslužni su, uz spomenutog Luka Matrangu (1560–1619), i prvi pjesnici – N. Brankati (1675–1714), N. Filja (1619–1769) i N. Keta (1742–1803) – koji pišu uglavnom pobožnu poeziju u stilu usmenog pjesništva.[9] Jul Variboba (ili Varibora, ?–1762) napisao je epsku pjesmu o životu sv. Marije, u kojem ovaj kanonizirani lik slika ljudski toplo kao oličenje majčinske ljubavi.[10]

Tokom 18. stoljeća, književnost pravoslavnih i muslimanskih vjerskih kulturnih krugova svjedočila je pojačanom razvoju albanske književnosti. Anonimni pisac iz Elbasana preveo je brojne odlomke iz Biblije na albanski jezik; T. H. Filipi, također iz Elbasana, preveo je Stari i Novi zavjet pod naslovom Dhiata e Vjetër dhe e Re. Ti su se napori povećali u sljedećem stoljeću, kad je G. Gjirokastriti 1827. objavio prijevod cijelog Novog zavjeta, a Kostandin Kristoforidhi (1830–1895) preveo je velik korpus kršćanskih vjerskih spisa na oba albanska dijalekta. Riječ je o izdanjima koja su pomogla da se ta dva dijalekta ujedine u jedan književni jezik, čime su postavljeni temelji za uspostavljanje albanske nacionalne crkve s liturgijama na njihovom jeziku.

Iako je u suprotnosti s ovom tendencijom, treba spomenuti i kulturu Moskopolja, koje je tokom 17. stoljeća postalo značajno kulturno središte na Balkanskom poluotoku, s vlastitom akademijom i tiskarom te s ličnostima kao što su T. Kavaljoti, Dh. Haxhiu i G. Voskopojari, čija su djela o znanosti, filozofiji i teologiji pomogla objektivnom razvoju pisane riječi i priznanju albanske književnosti. Iako su djela nastala u Moskopolju uglavnom napisana na grčkom, potreba za podizanjem barijere islamizaciji dovela je do nužne upotrebe nacionalnih jezika, potičući razvoj nacionalnih kultura. Vlasi i Albanci koristili su i grčki kao svoj glavni jezik u školama u Moskopolju, a u tamošnjim su se tiskarama izdavale i knjige na vlaškom jeziku. Djela moskopoljskih književnika i učenjaka mogu se povezati s europskim prosvjetiteljstvom u nekim svojim karakteristikama. Najistaknutiji od njih bio je Teodor Kavaljoti. Prema zapisima H. E. Thunmana, Kavaljotijevo djelo, koje je uglavnom ostalo neobjavljeno, bavilo se gotovo svim granama filozofije, a pokazuje utjecaje Platona, Descartesa, Malebranchea i Leibniza.[11]

Bejtadžijska književnost

uredi
 
Stare bejtadžijske knjige.

Jedan od rezultata utjecaja islama, posebno sufizma, i kulture turskih osvajača, bila je pojava škole tzv. "bejtadžijske književnosti" (od arap. bejte = stih, pjesma) tokom 18. stoljeća, odnosno književnosti napisane na albanskom jeziku, ali arapskim pismom.[12] Njezini autori, kao što su Nezim Frakulla, Muhamet Kyçyku, Sulejman Naibi, Hasan Zyko Kamberi, Shahin i Dalip Frashëri, Sheh Mala i drugi, bavili su se u svojim djelima motivima posuđenim iz orijentalne književnosti, pisali su vjerske tekstove i poeziju na jeziku pretrpanom orijentalizmima te razvijali religioznu liriku i epiku. Na bejtadžijsko pjesništvo snažno su utjecali turski, perzijski i arapski književni uzori koji su bili u modi u to vrijeme, kako u Istanbulu, tako i na Bliskom istoku. Većina žanrova i oblika koji prevladavaju u turskoj i perzijskoj poeziji susreće se i u albanskoj književnosti. Postoje ili kao izolirane pjesme ili u okviru tzv. divana (zbirki kratkih pjesama): murabba (katreni), ilahi (religijske himne), qaside (duže panegirične ode koje su Arapi favorizirali) i ghazal (kraće pjesme, često ljubavne sadržine koje su favorizirali Turci i Perzijanci).[13] Tematika je često bila religiozna, bilo meditativno intimna ili otvoreno didaktična, i služila je širenju vjere. Spekulativni karakter većeg dijela ove poezije inspiraciju je crpio od islamskih struja: od sunitske duhovnosti do intenzivnih mističnih sfera šiitskog sufizma, a kasnije, do liberalnijih, iako jednako mističnih odraza bektašijskog panteizma. Javljaju se i svjetovni stihovi: ljubavna lirika, poezija prirode i povijesni i filozofski stihovi.[13]

Prvi značajniji pjesnik među bejtadžijskim autorima bio je Nezim Frakulla (1680–1760), koji je svoje prve pjesme pisao na turskom, perzijskom i arapskom jeziku, uključujući dva divana. Između 1731. i 1735. napisao je jedan divan i raznu drugu poeziju na albanskom jeziku, kao i stihovani albansko-turski rječnik. Njegov divan uključuje stihove koji se kreću od panegirike o lokalnim pašama i vojnim pohodima, do oda prijateljima i pokroviteljima, pjesme o odvajanju i čežnji za svojim prijateljima i ljubavnicama, opise prirode u proljeće, religiozne stihove, a posebno ljubavnu liriku.[14] Drugi poznati bejtadžijski pjesnik bio je Hasan Zyko Kamberi, jedan od najboljih predstavnika muslimanske tradicije u albanskoj književnosti. Glavno mu je djelo pjesnička zbirka (mexhmua) od 200 stranica. Kamberijeva svjetovna poezija pokriva širok raspon tema.[14] Kamberi prvi uvodi socijalnu notu u albansku književnost, tematizirajući je oko motiva teškog položaja žene, a u pjesmi Novac satirički napada društvo u kojem je novac vrhovna vrijednost.[12]

Književnost narodnog preporoda

uredi
Glavni članak: Albanski narodni preporod

Devetnaesto stoljeće, stoljeće nacionalnih pokreta na Balkanu, zateklo je Albance bez dovoljne tradicije jedinstvenog razvoja države, jezika i kulture, nego s individualističkim i regionalističkim mentalitetom naslijeđenim iz doba prevlasti klanova i rodovskih saveza i, samim tim, s nerazvijenom nacionalnom sviješću. No, narodna svijest nije bila uništena, nego je, naprotiv, dovoljno ojačala da su se na nju mogli osloniti kasniji preporoditelji. Godine 1878. osnovana je Prizrenska liga, kao narodni i politički organ, s ciljem da se suprotstavi odlukama Berlinskog kongresa koji su zanemarivali albanske interese. Premda taj pokušaj nije uspio, on je postavio temelje na kojima će se naposljetku doći do oslobođenja i neovisnosti (28. 11. 1912).[12] Razdoblje koje je tom povijesnom datumu neposredno prethodilo – dakle, druga polovina 19. i početak 20. stoljeća – naziva se Narodnim preporodom (Rilindja Kombëtare). Taj su pokret nadahnule ideje nacionalnog romantizma i prosvjetiteljstva, koje su se njegovale u krugovima albanske inteligencije, uglavnom u starijim sjedištima albanske emigracije u Italiji i novijim sjedištima u Istanbulu, Bukureštu, Sjedinjenim Državama, Sofiji i Kairu.

Narodni preporod, njegovanje albanskog kao jezika kulture, organizacija nacionalnog obrazovanja i uspostavljanje nacionalne književnosti na kulturnoj razini, kao i stvaranje neovisne države – to su bili ciljevi ovog pokreta koji je u književnosti iznjedrio albanski romantizam. Bio je prožet duhom narodnog oslobođenja, nostalgijom dijaspore i retoričkom patetikom prošlih herojskih ratova. Ova književna škola najviše je razvijala poeziju. Što se tiče motiva i poetskih oblika, njezin je junak bio moralni čovjek, borbeni Albanac, a u manjoj mjeri i tragični čovjek. Usko je povezan s folklornom tradicijom.

 
Romantičarski pjesnik Dora d'Istria.

U okviru programa narodnog preporoda za uspostavu kompaktnog albanskog etničkog i kulturnog identiteta intenzivno se prikupljalo i objavljivalo usmeno stvaralaštvo, pa je 1866. Jeronim De Rada u Firenci objavio Rapsodiju jedne albanske pjesme (Rapsodi të një poeme arbëreshe), 1871. Zef Jubani izdao je u Trstu Zbirku albanskih narodnih pjesama i rapsodija (Përmbledhje të këngëve popullore dhe rapsodi të poemave shqiptare), a 1878. Thimi Mitko u Aleksandriji izdaje zbirku narodnog blaga pod naslovom Albanska pčelica (Bleta shqiptar).[12]

Dva najveća predstavnika albanskog romantizma 19. stoljeća bili su Jeronim De Rada (1814–1903) i Naim Frashëri (1846–1900),[15] koji je rođen u Albaniji, školovan u školi "zosimeja" u Janjini te zatim emigrirao u Istanbul, gdje je i umro. De Rada je albanski romantični pjesnik odgojen u ozračju europskog romantizma, a Frashëri je albanski romantičar i panteist, koji u svojoj poeziji spaja utjecaj istočne poezije, posebno perzijske, s duhom poezije zapadnog romantizma.[16]

De Rada, rodom iz Kozence, bio je romantičar po stilskom opredjeljenju i oslanjao se na tradiciju usmenog pjesničkog stvaralaštva.[17] Napisao je ciklus epsko-lirskih pjesama u stilu albanskih rapsodija. U središtu poeme Pjesme o Milosau (Këngët e Milosaos, 1836) nalazi se priča iz 15. stoljeća o princu Milosau, sinu skadarskog vladara, i njegovoj ljubavi sa siromašnom Rinom;[18] zaljubljene razdvaja porijeklo i položaj, no kad potres poruši Skadar, nestaju sve podjele i ljubavna se idila može sretno završiti;[17] tu je pjesmu francuski književnik Victor Hugo nazvao "nadopunom moderne romantične poezije".[19] De Rada je 1839. objavio svoju drugu poemu, Pjesme Serafina Topije ("Serafina Topia"),[20][21] koja priča o tome kako se kći vojvode (duke) od Arte, lijepa Serafina, zaljubljuje u Bozdara Stresa, čemu se njezini roditelji protive i udaju je za princa iz obitelji Dukagjini; nakon toga ona polako vene, a kad sazna za Bozdarovu smrt, od tuge umire; u poemi je prikazan i povijesni kontekst 1441–1468. [17] U svojoj najvećoj poemi, Nepobjedivi Skenderbeg (Skënderbeu i pafat), na kojoj je radio do kraja svog života., De Rada pjeva o albanskom herojskom dobu i o Skenderbegu, koji se pojavljuje kao opći heroj i kao simbol albanskog nacionalnog preporoda.[22] Slijedeći tragove Johanna Gottfrieda Herdera, De Rada je promovirao ljubav prema narodnim pjesmama u svojoj poeziji, koju je obojio etnografskim bojama. Njegova djela odražavaju kako život Albanaca s njihovim karakterističnim običajima i mentalitetima, tako i albansku dramu iz 15. stoljeća, kada je Albanija došla pod osmansku vlast. Sukob između sreće pojedinca i tragedije nacije, prizori uz rijeke, žene koje skupljaju žito na poljima, muškarac koji odlazi u rat i supruga koja mu veže remen – sve su te slike prikazane u De Radinoj poeziji s mnogo nježnog lirskog osjećaja.[23]

Pored De Rade, Gavril Dara i Ri (Gavril Dara mlađi, 1826–1885) istakao se pjesmom Posljednja pjesma Balje (Kënga e Sprasme e Bala), gdje je obrađen ljubavni zaplet oko Skenderbegovih suboraca Nika Peta i Pala Goljemija, zaljubljenih u lijepu Maru, koja se opredljejuje za Nika, ali obojicu spasava od smrti koju im je bio namijenio njezin otac; poema završava smrću prijatelja Nika i Pala u borbama oko grada Bereta.[24] Zef Skiroi istaknuo se poemama poput Flamuri i Arbërit (1885), Mili e Hajdhia (1890), Te dheu i huaj (1891) te poezijom, tradicionalnim pjesmama i zbirkama narodnog pjesništva, a Françesk Anton Santori i Zef Serembe lirikom s osobnim temema itd.

 
Panteista i romantičar Naim Frashëri.

Naim Frashëri napisao je pastoralnu pjesmu Bukolike ili Pastiri i zemljoradnici (Bagëti e bujqësia, 1886), zbirku filozofskih, rodoljubivih i ljubavnih tekstova Ljetno cvijeće (Lulet e verës, 1890), epsku pjesmu Povijest Skanderbega (Histori e Skënderbeut, 1898), religioznu epsku pjesmu Qerbelaja (1898), dvije pjesme na grčkom – O, ljubavi (O, Eros) i Istinska želja Albanaca (O alithis pothos ton skipetaron –, neke pjesme na perzijskom San (Tehajylat), kao i mnoga eruditska djela na albanskom jeziku, uključujući Opću povijest.[25] Frashëri je priznat kao najveći nacionalni pjesnik Albanaca. On je uspostavio moderne lirske stihove u albanskoj poeziji. U duhu Vergilijevih Bukolika i Georgika, u svojim Pastirima i zemljoradnicima (Bagëti e bujqësia) pjevao je uz rad zemljoradnika i pastira pišući himnu ljepotama svoje domovine i izražavajući nostalgiju emigrantskog pjesnika i ponos na albansko porijeklo. Čežnja za rodnim mjestom, planinama i poljima Albanije, grobovima predaka, uspomenama na djetinjstvo, nadahnjuju ga lirskom snagom i impulsom.[26]

Unutarnja iskustva pojedinca oslobođenog okova srednjovjekovnog, orijentalnog mentaliteta, s jedne strane, i filozofski panteizam prožet pjesničkim panteizmom europskog romantizma, s druge strane, daju Frashërijevim lirskim meditacijama univerzalnu ljudsku i filozofsku dimenziju.[25] Najljepše pjesme iz zbirke Ljetno cvijeće (Lulet e verës) čine filozofski intonirani stihovi o životu i smrti, vremenu koje prolazi i nikad se ne vraća, ostavljajući iza sebe mučne uspomene u srcu čovjeka, o Stvoritelju stopljenim sa Svemirom.[27] Naim Frashëri utemeljitelj je nacionalne književnosti Albanaca i nacionalnog književnog jezika. Albanski je uzdigao do modernog jezika kulture, razvijajući ga na temelju narodnog govora. U posljednjim godinama njegovog života došla je do izražaja Frashërijeva epska tendencija.[28] Tako je 1898. objavio epsku pjesmu Povijest Skanderbega (Histori e Skënderbeut), koja je postala jedno od najčitanijih djela albanskog preporoda.[29] U ovoj pjesmi od 12 tisuća stihova, Frashërije je predstavio likove ilirske i albanske narodne mitologije poput zmajeva, sjena, kukavica, vještica, čarobnjaka, Ljepote zemlje (Bukurën e Dheut) i drugih.[30]

Pashko Vasa (1825–1892, poznatiji kao Vaso Pasha), rođen u Skadru, piše rodoljubnu književnost. Godine 1879. objavljuje na francuskom i njemačkom Istinu o Albaniji i Albancima ('La vérité sur l'Albanie et les Albanais), a u to vrijeme piše i pjesmu O Albanijo (O moj Shqypni, e mjera Shqypni), u kojoj kaže da ne treba vjerovati crkvama i džamijama, jer je prava vjera svakog Albanca – biti Albanac.[31] To je najčešće objavljivana pjesma u albanskoj književnosti, koja je pjevana tokom borbi za obranu albanskih zemalja.[32] Filip Shiroka (1859–1935), iz Skadra, piše rodoljubne pjesme Idi lasto (Shko dallëndyshe), Albanija, Gjergj Kastrioti i Grob Skenderbega.[31]

Kraj razdoblja preporoda

uredi
 
Romantičarski pjesnik Andon Zuko-Çajupi.

Svijet romantičnog junaka i burnih osjećaja unijela je u albanski romantizam poezija Zefa Serembea (1843–1901), koji obrađuje motive rodoljublja, ljubavi i prijateljstva.[24] Pjesništvo Ndre Mjede i Andona Zaka Čajupija, koji su živjeli i stvarali krajem razdoblja preporoda, nosi elemente raspada umjetničkog sustava romantizma u albanskoj književnosti. Ndre Mjeda (1866–1937), fratar proganjan od crkvenih vlasti zbog svojih naprednih pogleda, osnovao je 1902. u Skadru društvo "Agimi" (Zora), koje se zalagalo za reformu albanskog pravopisa – za svaki glas po jedno slovo; objavljuje manju poemu Plač slavuja (Vaji i bylbylit, 1887), djelo Omladina (Juvenilja), u kojem izražava suosjećanje s najsiromašnijima, te svoje najvrijednije pjesničko ostvarenje, Slobodu (Liria, 1937), prožeto herojskim ozračjem borbe Albanaca protiv Turaka 1908–1911.[31]

Andon Zuko-Çajupi (1866–1930) rustikalni je pjesnik, tip narodnog barda, zvan "mistralom Albanije"; u albansku je književnost unio komediju običaja i tragediju s historijskom tematikom. Diplomirao je na francuskom koledžu u Aleksandriji i na Sveučilištu u Ženevi, pa je, kao dobar poznavatelj francuske književnosti, među prvima preveo na albanski La Fontaineove basne, otvarajući tako put prevođenju i usvajanju djela svjetske književnosti na albanski jezik, što je bio i ostao jedan od glavnih načina komunikacije sa svjetskom kulturom. Njegovo je remek-djelo Otac Tomori (Baba Tomori, 1902), zbirka pjesama nazvana po planini na jugu grada Berata; u zbirci, pored patriotskih, nalazimo psihološke i ljubavne teme, kao i satirički intonirane povijesne sadržaje (pjesme Junak Albanije, Plač, Poslovi boga, Sultan i dr.), a nalazimo ga i kako napada muškarce koji ljenčare dok im žene rade teške poslove.[31]

Na albanskoj neovisnosti radi Luigj Gurakuqi (1879–1925), čije su patriotske pjesme imale veliki odjek (Geg Postripi, Zahvala kosovskom rodoljubu), a najbolje mu je djelo Ustrajnost (Qindresa); u nastojanju da kodificira albansku metriku, napisao je raspravu Verzifikacija na albanskom jeziku (Vargënimi n'gjuhë shqype, 1904).[31] Aleks Stavri Drenova (1827–1947), iz okoline Korče, gdje je završio grčku gimnaziju, ostatak života provodi u Rumunjskoj, gdje se povezuje s albanskim emigrantima. Piše rodoljubnu poeziju s idejom ujedinjenja svih snaga u borbi za oslobođenje (zbirka Sunčevi zraci [Rreze drite], 1904) te kritizirajući vrhove albanske buržoazije (zbirka Snovi u suze [Ëndrra e lot], 1912). U trećoj zbirci, objavljenoj nakon stjecanja nezavisnosti, Psalmi kaluđera (Psallme murgu, 1930), dolaze do izražaja pjesnikove sumnje i umor, s primjesom dekadentnih i mističnih motiva.[33]

Risto Siliqi (1882–1937), sudionik ustanka 1911–1912, pjeva o svojim borbenim iskustvima i rodoljubnim osjećajima u zbirci Ogled krvavih dana (Pasqyra e ditëve ë përgjakshme, 1912), slaveći osobito junaštvo gorštaka iz sjeverne Albanije.[33] Mihal Grameno (1872–1931), iz Korče, uređivao je niz listova, bio važan publicist, pisao pjesme koje su u njegovo vrijeme bile dosta popularne (Za domovinu, Blagoslov slobodi i dr.), no najvažniji je po pripovijetkama sa socijalnom tematikom, npr. Grob krštenja (Varr'i pagëzimit), Poljubljena i Dimnjak, kao i po drami Smrt Pira (Vdekja e Pirros, 1906), u kojoj nalazimo koncepciju buduće albanske države.[33] Foqion Postoli (1889–1927), uz dramu Dužnost majke (Detyrë e mëmës, 1922), napisao je dva romana: u romanu Za obranu domovine (Për mbrojtjen e atdheut, 1919) opisuje sudbonosne događaje od 1895. do balkanskih ratova, a u romanu Cvijet uspomene (Lulja e kujtimit, 1922) slika ne samo borbu protiv Turaka nego i ono što on vidi kao mračne strane grčkog nacionalizma.[33]

Književnost neovisnosti

uredi

Nakon povlačenja Turaka s Balkanskog poluotoka, Albanija je u Vlori (Valoni) proglašena nezavisnom državom 28. studenog 1912. godine, a tada se u okviru albanskog društva među različitim političkim strujama rasplampsavaju političke borbe, što 1924. dovodi i do kratkotrajne buržoasko-demokratske revolucije, a nakon njezinog sloma uvodi se Zoguov monarhistički režim (1928–1939). Tokom njegove vlade mnogi su pisci i kulturni djelatnici zatvarani i proganjani, pa književnost tzv. razdoblja neovisnosti (1912–1939) neki ispitivači dijele na "reakcionarnu" i "naprednu".[24] Na čelu prve je rimokatolički kler u Skadru, s istaknutim reakcionarno nastrojenim piscima i publicistima, koji nerijetko "književno oživljuje lažnu seosku idiliku".[24] Najistaknutiji je među njima Gjergj Fishta (1871–1940), koji je, želeći Albancima dati nacionalni ep, napisao Lutnju po visokom gorju (Lahuta e malësisë) u 17.000 stihova i u njemu nastojao oživjeti legendarnu epohu albanske povijesti, prikazujući borbe sjevernih gorštaka protiv slavenskih navala. Na istom su rustikalno-rodoljubnom tragu njegove pjesničke zbirke Domovina vila (Mrizi i Zanave) i Pariški ples (Vallja e Parrizit), gdje prevlađuje religiozna tematika. Okušao se i u satiri (Parnasov anis [Anzat e Parnasit] i Babatin magarac [Gomari i Babatasit]) i u drami s biblijskim i mitološkim temama.

Fan Noli (1882–1965) jedan je od najistaknutijih predstavnika napredne književnosti. Bio je svestrana ličnost: ugledni pjesnik, povjesničar, dramaturg, esteta i muzikolog, publicist, prevoditelj i majstor albanskog jezika. Noli je svojom poezijom, nefiktivnom, znanstvenom i vjerskom prozom, kao i svojim prijevodima, odigrao temeljnu ulogu u razvoju modernog albanskog jezika. Predgovori koje je pisao vlastitim prijevodima djela svjetske književnosti učinili su ga najistaknutijim albanskim književnim kritičarem međuratnog razdoblja. Kao žestoki protivnik feudalne hijerarhije, Noli piše prvu ozbiljniju albansku dramu, pod naslovom Izraelci i Filistejci (Izraelitë e Filistinë, objavljena 1907), u kojoj se obračunava s reakcionarnim snagama. Koristi i biblijske motive da bi s pomoću aluzija i satire kritizirao vladajuće slojeve, npr. u pjesmama Marš Krista, Krist s korbačem i Mojsije u šumi. U sugestivnim političkim elegijama – Prognani samrtnik (Syrgjyn vdekur, 1926), Dragobijska špilja (Shpelle e Dragobisë, 1925) – oplakuje tragično preminule suborce, a u svojoj najboljoj pjesmi Obalama rijeke (Anës lumenjve, 1930) tuguje što narod pati pod terorom.[34]

 
Millosh Gjergj Nikolla (Migjeni).

Tipični predstavnik realizma bio je Millosh Gjergj Nikolla, poznat pod kraticom Migjeni (1911–1938), koji je također pripadao naprednoj revolucionarnoj književnosti. Pisao je pjesme i novele s opisima teškog života narodnih masa i pozivima na konačnu narodnu pobjedu (pjesme Sinovi novog stoljeća, Buđenje i dr.) Pjesme su mu sakupljene u zbirci Slobodni stihovi (Vargjet e lira, 1936), ali zbog pjesnikove napredne orijentacije nisu bile puštene u prodaju. Prozna su mu djela još jače natopljena socijalnom tematikom i slikaju tragični položaj pojedinca u tadašnjem društvu: Legenda o kukuruzu (Legjenda e misrit) govori o gladi i bijedi i svrstava se među najjača albanska prozna svjedočnastva uopće, a Zabranjena jabuka (Mollë e ndalume) slika gradske muke radnika.[34] Neke su Migjenijeve priče pravi romani u malom; njihove teme predstavljaju sukob pojedinca s institucijama te patrijarhalni i konzervativni moral. Buntovna priroda Migjenijevog talenta razbila je tradicionalizam albanske poezije i proze unoseći novi stil i forme u poeziju i prozu. Jedan je od najvećih reformatora albanske književnosti i prvi veliki moderni albanski književnik.

Haki Stërmilli (1895–1953), iz Debra, odlazi 1924. u emigraciju, ali ga jugoslavenske vlasti nekoliko godina kasnije vraćaju u Albaniju, gdje je zatočen i tada piše roman Tamnica (Burgu, 1935), a najboljim se njegovim djelom smatra roman Kad bih bio dječak (Sikur t'isha djalë, 1936), gdje je živo prikazan težak život albanske žene pod feredžom.[34] Lasgush Poradeci (1896–1987) autor je vrijedne lirike, koji je među emigrantima u Rumunjskoj objavio zbirke Kolo zvijezda (Vallja e yjve, 1933) i Zvijezda srca (Ylli i Zemrës, 1937), koje obrađuju rodoljubnu tematiku, ali odišu i osobnim doživljajima prirode i evociraju ljepotu albanskih pejzaža, npr. u pjesmi Jezero drijema (Dremit liqueri), a neke su mu ljubavne pjesme izrazito kontemplativne i pokazuju jače utjecaje europskog modernizma.[34]

Književnost socijalizma

uredi

Albanija je u travnju 1939. godine pala pod vlast fašističke Italije, a nakon oslobođenja 29. studenog 1944. književnost se, na temeljima socijalističkog realizma, okreće socijalnim temama.[35] No, drastična politička promjena nakon komunističkog preuzimanja vlasti u Albaniji prekinula je veze s književnom tradicijom od prije Drugog svjetskog rata. Novi režim imao je krajnje sumnjičav odnos prema intelektualcima i književnicima, koji su viđeni kao predstavnici "starog režima". Te su godine karakterizirali novi progoni pisaca.[36] U političkom i kulturnom kontekstu socijalističke Albanije, pisci su mogli odabrati ili potpunu poslušnost i služenje režimu, kompromis sa strujama u Udruženju književnika ili prestati objavljivati svoja djela. Ova treća opcija dovela je do stvaranja "književnosti u ladicama", čiji su glavni predstavnici bili Zef Zorba i Primo Shllaku. Ipak, zahvaljujući strogom nadzoru komunističkih vlasti, vrlo je mali broj književnika uspio sakriti svoja djela, a nitko nije mogao distribuirati njihova djela čak ni ilegalno, pa samizdat nije postojao tokom cijelog komunističkog razdoblja u Albaniji.[37]

 
Petro Marko.

Novo doba vidljivo je, primjerice, u djelu Dhimitëra Shuteriqija (1915–2003), koji je predratnom razdoblju bio simbolistički nastrojen pjesnik, a u novom razdoblju priklanja se realizmu. Piše jasne i razumljive stihove, u pripovijetkama Čika Demo i Sumnje Jonuza Randže realistički opisuje ljude oslobođene borbom i revolucijom, a u romanu Osloboditelji (Çlimtarët) prikazuje preobražaj albanskog društva.[35] Shefqet Musaraj (1914–1986) objavljuje 1944. pamlfet Epopeja Narodne fronte (Epopeja e Ballit Kombëtar), a smisao za humor dolazi mu do izražaja osobito u poduljoj pripovijesti Ja sam bio Čobo Rapuši (Isha unë Çobo Rrapushi, 1968).[35] Mnogo je značajniji romanopisac Sterjo Spasse (1914–1989), koji je svoju spisateljsku djelatnost započeo prije rata romanom Zašto...? (Pse...?, 1935), a za vrijeme rata napisao roman Afërdita (1944), gdje lik seoske učiteljice svladava sve prepreke okupatora. Nakon rata produbljuje tu tematiku romanima Oni ne bijahu sami (Ata nuk ishin vetëm, 1952) o bijedi seoskog života u Zoguovo vrijeme, Afërdita ponovo na selu (Afërdita pësëri në fshat, 1955) o predratnoj učiteljici nakon oslobođenja, Vatre... (Zjare..., 1972) o socijalističkoj izgradnji zemlje te Buđenje (Zgjimi, 1974) o razdoblju nacionalnog preporoda Albanaca.[35]

Petro Marko (1913–1991) svoje iskustvo u španjolskom građanskom ratu ugrađuje u roman Zbogom (Hasta la vista, 1957), koji se prije svega bavi sudbinom albanskih dobrovoljaca, ali s naglašenom idejom međunarodne solidarnosti. To je i tema romana Posljednji grad (Qyteti i fundit, 1960), koji se bavi Drugim svjetskim ratom, ali tako da izbjegava nacionalistički žar i prikazuje Talijane koji uviđaju svu strahotu ratu. Među ostalim su mu romanima Doba oružja (Stina e armëve, 1966), Halimi (1969), Ultimatum (1972) i drugi.[38] Fatmir Gjata (1922–1989), romanopisac i pripovjedač, u romanu Prevrat (Përmbysja, 1954) slika seljakovu ideološku transformaciju u okolnostima partizanske borbe, a u romanu Močvara (Kënete, 1959) opisuje narodnu akciju isušivanja močvarnoga kraja i živo analizira psihologiju kolektiva.[39] Na istom je tragu Kolë Jakova (1917–2002), čija drama Naša zemlja (Toka jonë, 1954) slika ljude u revoluciji s posebno oživljenim likom jednostavne gorštakinje, a u poemi Heroji Viga (Herojt e Vigut, 1953) opisuje jednu epizodu partizanske borbe.[39] Llazar Siliqi (1924–2001) na oratorsko-patetički način opijeva oslobođenje, pa tako poema Prishtina (1949) predstavlja pravu odu komunističkom duhu Albanaca zatočenih u tom njemačkom logoru, u kojem je i sam bio zarobljen, a poema Preporod (Ringjallja, 1959) slavi obnovu zemlje i novi socijalistički poredak.[39]

Jakov Xoxa (1923–1979) nastavlja realističku tradiciju, pa tako u romanu Mrtva rijeka (Lumi i vdekur, 1965) daje potresnu sliku propadanja seljaka u predratnoj Albaniji, a u romanu Bijeli jug (Juga e bardhë, 1971) bavi se poslijeratnim razdobljem i kritizira rastuću birokraciju, oličenu u jednom liku "gotovo demonskih dimenzija".[39] Pjesnik i prozaik Dritëro Agolli (1931–2017) u cijelosti se bavi poslijeratnim razdobljem, pa u poemi Očevi (Baballarët, 1969) suprotstavlja poglede dvaju pokoljenja, očeva i djece, na revoluciju, a u romanu Komesar Memo (Komisari Memo, 1970) prikazuje ulogu komunista u buđenju narodnih masa.[40] Dhimitër Xhuvani (1934–2009) slika životne drame pojedinaca kako u zbirci pripovijedaka Posljednje zvono (Këmbana e fundit, 1959) tako i u romanu Ponovo na nogama (Përsëri në këmbë, 1970), koji je doživio velik uspjeh i bio dramatiziran za scenu, a prikazuje junaka koji je izgubio obje noge, ali ne i vjeru u život; roman Fan Smajli (1971) bavi se radništvom.[41] Ali Abdihoxha (1923–2014) romanom Tri boje vremena (Tri ngjyrat e kohës, 1965–1972) vraća se partizanskoj tematici i ratnom razdoblju,[41] a objavio je i romane Jedna burna jesen (Një vjeshtë me stuhi, 1959), priče San i svjetlost (Ëndra dhe dritë, 1963), romane Veliki dvoboj (Dueli i madh, 1975), Vile u predrađu (Vila në periferi, 1982), Kronika jedne noći (Kronika e një nate, 1984), Izazov (Sfida, 1987), Sarajet (1997), Cijena jedne pustolovine (Çmimi i një aventure, 2006).

Albanska književnost na Kosovu

uredi

Albanska književnost na Kosovu nakon Drugog svjetskog rata bila je nastavak prethodne tradicije albanske književnosti.[42] Izvan Albanije, albanski pisci nisu u svom stvaralaštvu bili ograničeni uskim okvirima socijalističkog realizma, koji su gušili književnost u Albaniji, premda je i na Kosovu albanska književnost znala doći u sukob s vladajućom jugoslavenskom ideologijom.[43][44] Na Kosovu su se pojavili novi talenti u poeziji, kao što su Esad Mekuli, Ali Podrimja, Azem Shkreli.[13] a neko vrijeme i Martin Camaj.[45] Adem Demaçi i, posebno, Anton Pashku pojavili su se prvo u prozi,[13][46] a za njima su slijedili Musa Ramadani, Sabri Hamiti, Eqrem Basha i dr. Godine 1949. godine u Prištini je osnovan književni časopis Jeta e Re (= Novi život).[47] Prvoj generaciji poslijeratnih proznih pisaca pripadao je književnik i politički disident Adem Demaçi, koji je 1958. objavio etnografski roman Zmije u krvi (Gjarpinjt e gjakut), djelo o krvnoj osveti, a iste je godine uhićen zbog kritiziranja deportacije tisuća Albanaca u Tursku. Proveo je 28 godina u jugoslavenskim zatvorima kao politički zatvorenik, da bi bio pušten tek 1990. godine.[48]

 
Eqrem Basha.

Eksperimentalni pripovjedač, romanopisac i dramatičar Anton Pashku pojavljuje se u prozi pedesetih godina.[49][50] Pashku je jedini predstavnik književnog pravca moderne u albanskoj književnosti.[51] Postao je inicijator modernizacije albanske drame općenito.[52] U književnost na albanskom uveo je kazalište apsurda s dramama Sinkopa (Priština, 1968) i Gof (Priština, 1976),[53] koje unose inovacije u albansku dramu i približuju je europskim uzorima toga doba, posebno drami apsurda te nadrealističkoj i egzistencijalističkoj drami.[54] Tokom 70-ih i 80-ih albanska drama na Kosovu razvijala se u duhu modernizma i postmodernizma, a, uz Pashkuoa, glavni su joj predstavnici bili Teki Dervishi, Rexhep Qosja i Beqir Musliu.[55] Pashku je bio pokretač moderne, dok su ostala tri autora imala velik utjecaj na književnu modernost albanske drame, u njezinoj filozofskoj dimenziji i psihološkoj dubini.[56] Kao romanopisac, Pashku je 1971. objavio je eksperimentalni roman Oh, koji je označio veliku prekretnicu u modernom europskom romanu.[44] Tokom 70-ih godina 20. stoljeća pojavila se nova generacija romanopisaca: Sabri Hamiti, Zejnullah Rrahmani, Rexhep Qosja, Musa Ramadani, Eqrem Basha, Teki Dervishi i dr.[57] Zejnullah Rrahmani objavio je roman Izgubljeni samoglasnici (Zanoret e humbura, 1974) kao alegorijski plač nad ugnjetavanjem Albanaca.[58]

Pjesništvo kosovskih Albanaca nakon Drugog svjetskog rata doseglo je najnaprednije univerzalne vrijednosti u albanskoj književnosti uopće. Oslanjalo se na najkvalitetnija univerzalna pjesnička iskustva i škole izražavanja. Uobičajen je ezopski jezik, koji su gajile generacije 50-ih i 60-ih. Najnapredniji dio albanske poezije tokom druge polovice dvadesetog stoljeća izražavao je nepovjerenje u proklamirane komunističke vrijednosti, kao i diskretne pobune protiv antialbanske političke stvarnosti.[59] Značajan poticaj za razvoj poezije ranih 50-ih dale su dvije pjesničke zbirke Martina Camaja: "Flauta među planinama" (Nji fyell ndër male, Priština, 1953) i Pjesma nizinskih pašnjaka (Kânga e vërrinit, Priština, 1954), koje su nadahnute njegovim rodnim mjestom u gorju sjeverne Albanije.[60] Godine 1955. pjesnik Esad Mekuli objavit će i knjigu Za tebe (Për Ty), koja je imala velik utjecaj. Krajem 1950-ih pojavit će se generacija "devetorice" predvođena Azemom Shkrelijem, koji je dosegao pjesničke vrhunce albanske književnosti. Ovoj generaciji pridružio se Ali Podrimja, koji tada počinje objavljivati svoje stvaralaštvo na stranicama časopisa Jeta e Re. Početkom sedamdesetih pojavila se nova generacija pjesnika, uključujući Sabrija Hamitija.[59]

Nakon ukidanja autonomije Kosova 1989. godine i pokretanja represije nad tamošnjim Albancima, Azem Shkreli je tokom 90-ih objavio dvije zbirke pjesama: Ptice i kamenje (Zogj dhe gurë) i Pjesme na kiši (Lirikë me shi), koja se smatra Shkrelijevim književnim vrhuncem.[61] Mehmet Kraja je 1990. objavio je podulji roman Bizantska mreža (Net Byzantine), u kojem je, prema albanologu Robertu Elsieu, dosegao svoju zrelost.[62] Zejnullah Rrahmani napisao je Roman za Kosovo (Romani për Kosovën), a Musa Ramadani objavio je roman Antiprocesija (Antiprocesioni).

Suvremena književnost

uredi
 
Ismail Kadare u Zurichu.

Nakon pada komunističke vlasti u Albaniji 1991. godine, književnost se okreće kritici prethodnog razdoblja, ali i općenito širi svoje obzorje. Najpoznatiji je suvremeni albanski književnik Ismail Kadare, rođen 1936, čiji su romani prevedeni na 45 jezika.[63] Svoje je stvaralaštvo započeo u socijalističkom razdoblju, nastojeći u nizu pjesama – Industrijski san (Ëndërr industriale, 1960), Bilješke o mojem pokoljenju (Shënime për brezin tim, 1961) – izraziti nadanja novog pokoljenja, dok je u romanima obogatio albansku prozu novim bojama i suptilnijim izričajem; u Generalu mrtve vojske (Gjenerali i ushtrisë së vdekur, 1963) kroz sliku talijanskog generala koji dolazi u Albaniju prikupiti kosti svojih poginulih vojnika tematizira nesalomivost Albanaca – taj je roman poslužio za scenarij jednog francusko-talijanskog filma; dok u romanu Tvrđava (Kështjella, 1970) bira tradicionalnu temu albanske borbe u 15. stoljeću pod Skenderbegovim vodstvom.[39] Sa ovim i drugim romanima – Kronika u kamenu (1971), Trosvodni most (1978), Dosije o H. (1981), Palača snova (1981), Piramida (1992), Nasljednik (2002) – Kadare je albansku književnost uveo u glavni tok moderne europske književnosti. Središnja tema Kadareovih djela jest totalitarizam i njegovi mehanizmi.[64] Njegovo djelo predstavlja umjetničku enciklopediju albanskog života. Filozofija, vjerovanja, drame i povijesne i kulturne tradicije Albanije, filtrirane kroz umjetnost pisca, u Kadareovom djelu izražavaju vitalnost duhovne kulture albanskog naroda. Kadare stvara modernu prozu koja se široko koristi povijesnim analogijama, parabolama i asocijacijama, albanskim legendama i mitologijom. Polazeći od epskog svijeta srednjovjekovnih legendi i balada, Kadareova proza ​​"ažurira" drevne narodne tradicije pokazujući njihovu važnost za suvremeni svijet.

Ridvan Dibra jedna je od vodećih ličnosti suvremene albanske književnosti i autor nekoliko inovativnih djela.[65] Nagrađen je s nekoliko nacionalnih i međunarodnih nagrada, uključujući nagradu "Rexhai Surroi" za najbolji albanski roman godine 2012, za roman (Legenda o samoći) (Legjenda e vetmisë).[66] Luljeta Lleshanaku jedna je od najvažnijih i najcjenjenijih albanskih pjesnikinja. Autorica je sedam zbirki poezije, od kojih je nekoliko prevedeno na razne jezike.[67] Engleski prijevodi uključuju zbirke: Freska (2002), Dijete prirode (2010), Nered: nove i odabrane pjesme (2011) i Negativni prostor (2018), čiji je prijevod Ani Gjike ušao u uži izbor za nagradu Griffin Poetry za 2019. godine.

Fatos Kongoli, rođen 1944. u Elbasanu, smatra se jednim od najjačih i najuvjerljivijih predstavnika suvremene albanske književnosti.[68] Za vrijeme komunističke vladavine u Albaniji nije napisao niti objavio nijedno važno djelo. Istaknuo se nakon pada režima svojim romanom Gubitnik (1992). Njegovi se romani bave godinama režima Envera Hoxhe i njegovim posljedicama, dok je albansko društvo prelazilo u demokraciju, a da se nije moglo otresti demona iz prošlosti.[68] Među drugim važnim piscima nalazi se Ben Blushi, rođen 1969, čiji je debitantski roman Živjeti na otoku (2008), koji se bavi islamizacijom Albanaca, postao najprodavanija knjiga nakon pada komunizma u Albaniji. Njegov drugi roman, Otelo, Arapin iz Vlore (2009), nagrađen je Nagradom Europske unije za književnost.[69] Njegovi su kasniji romani postali nacionalni bestseleri.

Reference

uredi
  1. ^ Rrahman Paçarizi – AAB University. "Albanian Language" (PDF). aab-edu.net. Pristina. str. 1–16. Arhivirano s originala (PDF), 17. 7. 2017. Pristupljeno 14. 1. 2018.
  2. ^ a b Stavro Skendi (8. 12. 2015). The Albanian National Awakening (jezik: engleski). Princeton University Press, 2015. str. 111. ISBN 9781400847761.
  3. ^ Robert Elsie (29. 7. 2005). Albanian Literature: A Short History (jezik: engleski). I.B.Tauris, 2005. str. 5. ISBN 9781845110314.
  4. ^ a b c Këlmendi 1977, str. 535.
  5. ^ "Letërsia Shqiptare – A brief history of Albanian literature – Renaissance". shqiperia.com. Pristupljeno 29. 9. 2017.
  6. ^ Hamiti 1995, str. 27
  7. ^ a b Anamali i Prifti 2002, str. 697.
  8. ^ Këlmendi 1977, str. 535–536.
  9. ^ a b c d e Këlmendi 1977, str. 536.
  10. ^ "Letërsia Shqiptare – A brief history of Albanian literature". shqiperia.com. Pristupljeno 29. 9. 2017.
  11. ^ Ευστάθιος, Κεκριδής (1989). "Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλλιώτης (1718; 1789). Ο Διδάσκαλος του Γένους". Aristotelov univerzitet u Solunu. Pristupljeno 11. 9. 2010.
  12. ^ a b c d Këlmendi 1977, str. 537.
  13. ^ a b c d Elsie, Robert (2005). Albanian Literature: A short History. I.B Tauris. str. 37. ISBN 9781845110314.
  14. ^ a b Elsie, Robert (2005). Albanin Literature: A short History. I.B Tauris. str. 38. ISBN 9781845110314.
  15. ^ Elsie, Robert (2005), "Writing in the independence period", Albanian literature: a short history, London: I.B. Tauris in association with the Centre for Albanian Studies, str. 100, ISBN 978-1-84511-031-4, pristupljeno 23. 3. 2021, veliki izvor nadahnuća i svjetla vodilja za većinu albanskih pjesnika i intelektualaca Referenca sadrži prazan nepoznati parametar: |month= (pomoć)
  16. ^ Elsie 2005, str. 70 harvnb error: multiple targets (4×): CITEREFElsie2005 (help)
  17. ^ a b c Këlmendi 1977, str. 541.
  18. ^ Hamiti 2017, str. 98–101
  19. ^ Hamiti 2017, str. 112
  20. ^ Hamiti 2017, str. 96
  21. ^ Akademia 2002, str. 101,544
  22. ^ Hamiti 2017, str. 94-95
  23. ^ G. De Rada, Opera Omnia, vol. I, a cura di F. Altimari, Rubbettino Editore, Soveria Mannelli 2005, pp. 53
  24. ^ a b c d Këlmendi 1977, str. 542.
  25. ^ a b Këlmendi 1977, str. 538.
  26. ^ Akademia 2002, str. 354
  27. ^ Hamiti 2017, str. 114,122
  28. ^ Qosja 1986, str. 106
  29. ^ Akademia 2002, str. 354-355
  30. ^ Qosja 1986, str. 26-27
  31. ^ a b c d e Këlmendi 1977, str. 539.
  32. ^ Hamiti 2017, str. 84
  33. ^ a b c d Këlmendi 1977, str. 540.
  34. ^ a b c d Këlmendi 1977, str. 543.
  35. ^ a b c d Këlmendi 1977, str. 544.
  36. ^ Shatro, Bavjola (2016). Between(s) and Beyond(s) in Contemporary Albanian Literature. Cambridge Scholars Publishing. str. 43. ISBN 9781443899970.
  37. ^ Shatro, Bavjola (2016). Between(s) and Beyond(s) in Contemporary Albanian Literature. Cambridge Scholars Publishing. str. 50–52. ISBN 9781443899970.
  38. ^ Këlmendi 1977, str. 544–545.
  39. ^ a b c d e Këlmendi 1977, str. 545.
  40. ^ Këlmendi 1977, str. 545–546.
  41. ^ a b Këlmendi 1977, str. 546.
  42. ^ Aliu 2012, str. 5, 10.
  43. ^ Robert Elsie (2005). Albanian Literature: A Short History (jezik: engleski). I.B.Taurus. str. 27-30. ISBN 1-84511-031-5. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
  44. ^ a b Aliu 2012, str. 19.
  45. ^ Pipa, Arshi (2014) [1978]. "Trilogia Albanica III: Albanian Literature: Social Perspectives" [Albanska trilogija III: Albanska književnost: Socijalne perspektive] (jezik: engleski i albanski). Princi. str. 172. ISBN 978-9928-4090-9-6. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
  46. ^ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo (jezik: engleski). str. 179–180. ISBN 978-0-8108-7483-1.
  47. ^ Elsie 2010, str. 279. harv error: multiple targets (3×): CITEREFElsie2010 (help)
  48. ^ Robert Elsie (1995), Histori e Letërsisë Shqiptare, përktheu Abdurrahman Myftiu, Tirana & Peja: Dukagjini, 1997, str. 304.
  49. ^ Elsie 2010, str. 211. harv error: multiple targets (3×): CITEREFElsie2010 (help)
  50. ^ Brahaj, Manjola (2017). "Proza e Anton Pashkut mes modernes dhe eksperimentales" (PDF) (jezik: albanski). Tiranë. str. 5, 11–12. Arhivirano s originala (PDF), 23. 8. 2020. Pristupljeno 23. 8. 2020.
  51. ^ Brahaj 2017, str. 5, 11.
  52. ^ Halili 2013, str. 5.
  53. ^ Robert Elsie (1995), Histori e Letërsisë Shqiptare, përktheu Abdurrahman Myftiu, Tirana & Peja: Dukagjini, 1997, str. 315.
  54. ^ Halili 2013, str. 6–7.
  55. ^ Halili 2013, str. I–III.
  56. ^ Halili 2013, str. 3-5.
  57. ^ Aliu 2012, str. 9, 19.
  58. ^ Krasniqi 2019, str. 161.
  59. ^ a b Aliu 2012, str. 8-9
  60. ^ Robert Elsie (1995), Histori e Letërsisë Shqiptare, përktheu Abdurrahman Myftiu, Tirana & Peja: Dukagjini, 1997. str. 308.
  61. ^ Hamiti, Sabri; Marashi, Adrian; Isufaj, Viola (2018). Letërsia 12 (jezik: albanski). str. 196–204. ISBN 978-9928-258-36-6.
  62. ^ Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Kosovo (jezik: engleski). str. 165. ISBN 978-0-8108-7483-1.
  63. ^ "Kadare feston ditëlindjen, 60 vjet krijimtari e përkthyer në 45 gjuhë të botës – Gazeta Mapo". mapo.al. Arhivirano s originala, 29. 9. 2017. Pristupljeno 29. 9. 2017.
  64. ^ Fundacion Princessa de Asturias (24. 6. 2009). "Ismaíl Kadare, Prince of Asturias Award Laureate for Literature". Fundacion Princessa de Asturias. Pristupljeno 25. 3. 2017.
  65. ^ Elsie, Robert. "Ridvan DIBRA". Robert Elsie: Albanian Literature. Arhivirano s originala, 23. 10. 2017. Pristupljeno 2. 11. 2017.
  66. ^ "Ridvan Dibra". AlbanianBooks. Arhivirano s originala, 24. 5. 2017. Pristupljeno 2. 11. 2017.
  67. ^ "Luljeta Lleshanaku". AlbanianBooks. Arhivirano s originala, 16. 1. 2017. Pristupljeno 29. 9. 2017.
  68. ^ a b "Fatos KONGOLI". albanianliterature.net. Arhivirano s originala, 22. 10. 2017. Pristupljeno 29. 9. 2017.
  69. ^ "Ben Blushi – European Union Prize for Literature". euprizeliterature.eu. Arhivirano s originala, 29. 9. 2017. Pristupljeno 29. 9. 2017.

Literatura

uredi
  • Aliu, Ali (2012). Kënaqësia e leximit (jezik: albanski). Prishtinë: ASHAK.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Akademia e Shkencave e Shqipërisë (2002). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i dytë (jezik: albanski). Tiranë: Toena.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Anamali, Skënder; Prifti, Kristaq (2002). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i parë (jezik: albanski). Tiranë: Toena. ISBN 9992716223.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Apolloni, Ag (2012). Paradigma e Proteut (jezik: albanski). Prishtinë: OM.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Berishaj, Anton (2020). "Vepra E Pjetër Bogdanit dhe poetika e barokut". Studime: Revistë Për Studime Filologjike, Numër 26 (jezik: albanski). Prishtinë: ASHAK.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Elsie, Robert (2005). Albanian Literature: A Short History. I.B.Tauris. str. 70. ISBN 978-1-84511-031-4.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Elsie, Robert (2010). Historical Dictionary of Albania (jezik: engleski). Londër: Rowman & Littlefield.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Halili, Ernestina (2013). Dukuri moderne nё dramёn shqipe nё Kosovё (PDF) (jezik: albanski). Tiranë. Arhivirano s originala (PDF), 26. 8. 2020. Pristupljeno 25. 8. 2020.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Hamiti, Sabri (1995). Letërsia e vjetër shqipe (jezik: albanski). Prishtinë.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Hamiti, Sabri (2013). Letërsia moderne shqipe (jezik: albanski). UET press. ISBN 9789995639457.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Hamiti, Sabri (2017). Letërsia 11 (jezik: albanski). Tiranë: Albas. ISBN 978-9928-02-865-5.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Këlmendi, Ahmet (1977). Povijest svjetske književnosti, knj. 2. "Albanska književnost". Zagreb: Mladost.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Krasniqi, Nysret (2019). "A/Z". Studime: Revistë për studime filologjike, numër 25 (jezik: albanski). Prishtinë: ASHAK.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Qosja, Rexhep (1986). Porosia e madhe: monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit (jezik: albanski). Prishtinë: Rilindja.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Shatro, Bavjola (2016). Between(s) and Beyond(s) in Contemporary Albanian Literature (jezik: engleski). Cambridge Scholars Publishing. ISBN 9781443899970.CS1 održavanje: ref=harv (link)

Vanjski linkovi

uredi
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Albanska_književnost&oldid=3521304"