Prahistorija

Prahistorija (od grč. προϊστορία: προ - prije , ιστορία - priča; odnosno lat. praehistoria: prae - prethodni, historia - latinizovana riječ ιστορία) je vremenski period koji traje do pojave prvih pisama. Pojam prahistorija javlja se tokom perioda prosvetiteljstva u radovima tadašnjih naučnika, kada je taj pojam imao značenje primitivnog a kojim su opisivali društva koja su postojala prije pojave pisma. Prva upotreba riječi prahistorija u engleskom jeziku (prehistory) zabilježena je u radu Daniela Wilsona Foreign Quarterly Review 1851. godine.

Stounhendž (eng. Stonehenge) u Engleskoj su podigli ljudi iz neolita prije oko 4500-4000 godina. Arheologija je često važno polje kada je potrebno razumjeti prahistoriju.

Vremenski period od trenutka kada je prahistorijski čovjek počeo da izrađuje oruđe i oružje se dijeli prema materijalu od koga je pravljeno i načinu njegove obrade na: kamena doba i to starije kameno doba (paleolit), srednje kameno doba (mezolit), mlađe kameno doba (neolit) te metalna doba (bakarno doba ili eneolit, bronzano doba i željezno doba).

Definicija

Za prahistoriju se može reći da datira od nastanka svemira, iako se termin češće koristi za označavanje perioda kada je bilo života na Zemlji; dinosauri se mogu opisati kao prahistorijske životinje, a pećinski ljudi kao prahistorijski ljudi. Uobičajeno kontekst implicira o kom se geološkom ili vremenskom periodu govori, naprimjer "prahistorijski miocenski majmuni" implicira na vrijeme od prije 23-5,5 miliona godina ranije ili "srednjo-paleolitski homo sapiens" implicira na vrijeme od prije 200.000-30.000 godina.

Kako po definiciji prahistorije nema pisanih izvora o prahistorijskim vremenima (ili barem nema nijednog poznatog koji još uvijek postoji), informacije koje znamo o tom vremenskom periodu dobijamo od nauka kao što su paleontologija, biologija, palinologija, geologija, etnoastronomija, antropologija, arheologija i druge prirodne i društvene nauke. U društvima gdje se pismo skoro pojavilo, usmeno prenošenje znanja, sa generacije na generaciju, sadrži izvještaje o prahistorijskim vremenima.

Ovaj termin je postao manje striktno definisan u 20. vijeku kako je granica između historije (interpertacija pisanih i usmenih svjedočanstava) i drugih disciplina postala manje oštra. Današnji historičari se oslanjaju na dokaze iz mnogih oblasti i ne ograničavaju se na historijski period i pisane, usmene ili druge simbolički zapisane izvore, a također termin historija se više koristi nego termin prahistorija (npr. historija Zemlje, historija svemira). Ipak, ova podjela je ostala važna mnogim naučnicima, posebno u društvenim naukama. Glavni istraživači o prahistoriji čovjeka su arheolozi i antropolozi koji koriste iskopine, geografska istraživanja i naučne analize da otkriju i interpretiraju prirodu i ponašanje ljudi prije pojave pisma ili onih koji nemaju pisma.

Datum koji označava kraj prahistorije, dan kada su pisani izvori postali korisni akademski izvori, varira od regije do regije. U Egiptu je uglavnom prihvaćeno da se prahistorija završava oko 3200. p. n. e. dok je kraj prahistorije na Novoj Gvineji u 19. vijeku.

Paleolit

Glavni članak: Paleolit

Mapa drevnih migracija ljudi (dobijena DNK analizom)

Paleolit (grč. παλαιολιθικός - složenica od - παλαιός - star i λίθος - kamen) period je koji se proteže od prije 2.600.000 godina do 10.000 godine p. n. e. Obilježio ga je nastanak i razvoj hominida i prvobitnog oruđa i oružja.

U starije kameno doba ljudi su živjeli u pećinama. Čovjek je ovladao vatrom, bavio se sakupljanjem plodova i lovom. Oružje i oruđe je pravljeno okresivanjem kamena. Tokom srednjeg paleolita ljudi su ovladali jezikom, stvarali su najraniju umjetnost, muziku i počeli su sa pijetetom da sahranjuju umrle članove zajednice.

Počele su i velike migracije, čovjek je prije oko 80 hiljada godina naselio oblast od istočne Afrike do Bliskog istoka, zatim prodire na istok ka južnoj Aziji i Australiji sa Okeanijom prije oko 50 hiljada godina, zatim se kreće sjeverno ka Evropi i istočno ka centralnoj Aziji, te osvaja oblasti Australije. Tokom mlađeg paleolita (prije oko 40 hiljada godina) razvijaju se snažne paleolitske kulture, čovjek prodire do Sjeverne Amerike i Okeanije. Tokom posljednjeg ledenog doba, danas regioni pogodni za život, bili su izuzetno negostoljubivi, krajem ovog perioda oko 12.000. godine p. n. e. naseljene su gotovo sve oblasti koje nisu bile pokrivene vječitim snijegom i ledom.

U pećinama Altamira u Španiji i Lascaux u Francuskoj pronađeni su crteži bizona, jelena i mamuta koje potiču iz tog vremena. Na slikama preovladavaju smeđa, žuta i crvena boja.

Oblasti zapadne i srednje Evrope naseljene su u prvom odsjeku pleistocena (diluvij, ledeno doba), teritorija Balkanskog poluostrva postaje dio ekumene tek u razdoblju posljednje glacijacije (alpska glacijacija Würm). Tokom ovog perioda klima je bila hladna, granica vječnog leda spuštala se i do 1.500 m nadmorske visine, tlo su pokrivale stepe i rijetke šume borova, smreke i breze, a vjetar je doline velikih rijeka zasipao pijeskom čime se stvarao les po ravnicama. Zbog toga su prvi ljudi za svoja staništa birali pećine na obroncima nižih brda koji zatvaraju manje rječne doline.

Arheološka nalazišta iz ovog vremena su: Hadar u Etiopiji, Monte Circeo u Italiji, Tešik taš u Turkmenistanu, Šanidar u Iraku, Krapina u Hrvatskoj, Gradac i Risovača u Srbiji, Crvena Stijena u Crnoj Gori, Seidi i Elida u Grčkoj, Le Mas-d'Azil u Francuskoj.

Mezolit

Glavni članak: Mezolit

Mezolit (grč. Μεσολιθικός - od - Μεσο srednje i λίθος - kamen) ili srednje kameno doba trajalo je od kraja ledenog doba, prije 10.000 godina do pojave zemljoradnje pa sve do neolita, odnosno mlađeg kamenog doba. Datiranje varira u odnosu na različita podneblja. U nekim oblastima (npr. na Bliskom istoku), zemljoradnja javlja se krajem pleistocena, tako da je mezolit veoma kratko trajao i teško ga je definisati. U oblastima sa ograničenim efektom promjena u smjeni ledenih i međuledenih doba - koristi se termin epipaleolit, a u drugim regijama gdje se vidi jasna promjena nastala smjenom glacijala (koja se ogleda u ekološkim razlikama) vidi se jasna slika ovog doba.

Tokom mezolita, ljudi i dalje žive u pećinama, ali i grade prva trajna naselja, najčešće na obalama rijeka, jezera i mora. Oruđa se i dalje izrađuju okresivanjem kamena, javljaju se mirkoliti, kamene sjekire i predmeti od drveta. Na nekim lokalitetima otkriveni su kanui i čamci. Opstanak se osim na sakupljanju plodova i lovu, zasniva i na ribolovu. U šumskim područjima pojavljuju se znaci deforestacije, koja se razvija u neolitu tokom koga je čovjek počeo sa krčenjem šuma, da bi stvorio više prostora za zemljoradnju.

Mezolitska nalazišta su Vlasac i Lepenski Vir na desnoj obali Dunava, u Đerdapu (Srbija), Cramond, Howick house i Star Carr, (Velika Britanija), pećina Franhti (grč. Σπήλαιον Φράγχθη) (Grčka), Swifterbant (Holandija).

Neolit

Glavni članak: Neolit

Rasprostiranje neolitskih kultura u Evropi

Neolit (od složenice grč. νεολιθικός, νεο -nov i λίθος - kamen) ili mlađe kameno doba je treća epoha koju obilježava početak stočarstva i zemljoradnje, kao i pojava stalnih urbanih i protourbanih naselja, sjedilački način života i proizvodnja predmeta od pečene gline. U neolitu se kamen obrađivao glačanjem i poliranjem. Ljudi su živjeli u zemunicama i sojenicama (kuće na drvenim stubovima u vodi). Društvo se dijelilo na rodove, bratstva i plemena. Keramika se ukrašava, javlja se figuralna plastika i različiti predmeti kultnog karaktera.

Teorija plodnog polumjeseca

Teorija plodnog polumjeseca bila je zasnovana na ideji da je prva proizvodnja (odnosno poljoprivreda) počela da se razvija u širokom luku od Levanta do Kurdistana u Iraku, i južno od Kaspijskog jezera, odakle su kulture prodirale u ostale dijelove svijeta. Međutim, neolitske kulture su se razvijale nezavisno u različitim dijelovima svijeta i tokom različitog vremena su počele sa uzgajanjem različitih biljaka („plodni polumjesec“ - pšenica, ječam i mahunaste biljke oko 8000. godine p. n. e., u Aziji - riža i proso su domestifikovani oko 6000. godine p. n. e., u Srednjoj Americi - kukuruz, krompir oko 7000. godine p. n. e.).

Vjeruje se da je Jerihon, grad na zapadnoj obali rijeke Jordan u Palestini najstarije naselje na zemlji i da potiče iz ovog perioda. Čuveni spomenici koji su sačuvani iz ovog perioda su megalitski spomenici, od kojih je najpoznatiji Stounhendž (Stonehenge) u južnoj Engleskoj. Neki misle da je to svetilište, a neki da je to neka vrsta prve opservatorije.

Na Balkanu su najpoznatija nalazišta iz ovog perioda su Lepenski vir koji se nalazi na Dunavu između Golubca i Donjeg Milanovca, Starčevo kod Pančeva i Vinča kod Beograda, a pronađeni su i neki od prvih rudnika u Evropi. Bakar se vadio kod Majdanpeka, a živa u Šupljoj stijeni na Avali.

Metalno doba

U ovom periodu oružje i oruđe se pravilo od bakra, bronze (legura bakra i kalaja) i od željeza. Izdvajanje metala od rude naziva se metalurgija. Tada su se pojavili trgovci i zanatlije. Roba se razmjenjivala za robu, a trgovalo se i na kopnu i na moru. Na kopnu se roba prevozila kolima koja su vukli magarci i konji, a napravljeni su prvi jedrenjaci. U gradovima su uglavnom živjeli trgovci i zanatlije i oni su predstavljali najobrazovaniji dio društva. Izraz civilizacija nastao je od latinske riječi civis — što znači građanin. Tada nastaju i prve države, a građani izdržavaju vlast tako što plaćaju porez.

Bakarno doba (još i eneolit ili halkolit), u starijoj literaturi nazivano i „kameno bakarno doba“ je period koji je obilježilo otkriće bakra, metala koji počinje da se koristi u izradi primitivnog oruđa i oružja. Vezuje se za 3. milenij p. n. e.

U ovom periodu javlja se rudarstvo. Rudnici ovog perioda su veoma kvalitetni, u početku se koristi samorodni bakar (u Evropi u kulturama poznog neolita imamo pojavu samorodnog bakra i oksidnih ruda). Najbogatija ležišta bakra na teritoriji današnje Evrope nalazila su se na ostvru Kipru, koje je u kulturnom pogledu bilo vezano za Bliski istok.

Također ležišta rude su bila i na Karpatima, u Češkom Ravnogorju, na Kavkazu, Uralu (gdje rano počinje miješanje bakra i arsena, čime se dobija arsenska bronza), na Balkanu su bitne Rudna glava (kod Majdanpeka) i Ai Bunar (Južna Bugarska). Također treba spomenuti i područja srazmjerno bogata zlatom, koje je predstavljalo važnu sirovinu, a to su oblast Urala, centralna Evropa i Transilvanija. Navedene oblasti su predstavljale i značajne metalurške centre kako tokom eneolita, tako i kasnije, tokom bronzanog doba.

Oružje,oruđe i nakit sa karakterističnom ornamentikom ovog doba

Bronzano doba (2200. do 750 / 700. godine p. n. e.), obilježava kako upotreba bronze, tako i seoba stočara u vrijeme ranog bronzanog doba (2200 - 1600. godina p. n. e.) na područje Sredozemlja. To je bio sljedeći talas indoevropskih doseljenika (nakon prvog talasa poljoprivrednika u mlađem kamenom dobu).

Jedan od najvećih rudarskih centara ovog perioda bio je Miterberg u zapadnoj Austriji, gdje su otkrivene velike količine bakarne rude. Postojale su jame gdje se topila i prerađivala ruda. Nađeni su ostaci jamskog rudarstva, drvene konstrukcije, vedrice. Proizvodnja je bila najintenzivnija u drugoj polovini 2. milenija. Kasno bronzano doba ili vrijeme tzv. kulture polja sa urnama (kultura polja sa šarama) traje od 300. do 750/700. godine p. n. e.

Željezno doba je najmlađi period prahistorije, koji smjenjuje bronzano doba i traje do početka nove ere. Ovo je doba kada je čovjek ovladao proizvodnjom i upotrebom željeza, koje ulazi u široku primjenu, metalurgijom i kada se javlja prvi novac.

Za početak željeznog doba se smatra 1000. godine p. n. e. (Bliski istok i Grčka). U srednjoj i južnoj Evropi željezno doba počinje u 9. vijeku p. n. e. (u Grčkoj se završava protogeometrijski period). Pretpostavka je da se razvija samostalno. Obrada željeza hladnim kovanjem počinje negdje na Bliskom istoku oko 6000. godine p. n. e. U zapadnoj Evropi Kelti su bili prvi koji su upotrebljavali željezo. U francuskoj školi ovaj period se naziva „protohistorija“.

Početkom ovog doba nakit i oružje postaju masivniji, keramika gubi dekorativnost. Eksploatacija rudnih bogatstava podstiče razvoj zanatstva i trgovine. Dolazi do pojačanih populacionih kretanja, što izaziva i nemire, sukobe. Naselja se podižu na utvrđenim uzvišenjima, gradinama.

Nekropole se sastoje od grupa tumula. Češći oblik sarhanjivanja je inhumacija. Krajem perioda javljaju se veliki tumuli sa složenim pogrebnim ritualom ograničenim brojem sahrana i velikim brojem priloga od srebra, zlata, oružja, metalnih posuda i keramike. Ovo dokazuje početak stvaranja plemenske aristokratije .

Željezno doba može se podijeliti na:

• halštat - starije željezno doba
• laten - mlađe željezno doba

• 
  Mač iz bronzanog doba
• 
  Zlatna vaza iz 1600/1300. godine p. n. e.
• 
  Halštatska ogrlica
• 
  Latenska keramika

Prahistorija u Africi

Afrika se smatra kolijevkom čovječanstva, jer je do sada na prostoru ovog kontinenta pronađeno najviše ostataka prahistorijskih ljudi. Zato se prahistorija Afrike smatra najdužom i najkompleksnijom. U mediteranskom dijelu Afrike razvoj se može pratiti od kamenog doba do nastanka i razvoja egipatske civilizacije. Iz perioda starijeg i srednjeg paleolita otkriveni su u oblasti Magreba nalazi Olduvajske i Ašelske kulture, koje je, pretpostavlja se, koristio čovjek iz porodice homo - Homo heidelbergensis. Ove dvije kulture karakteristične su za subsaharsku Afriku (lokaliteti Olduvai u Tanzaniji i Omo u Etiopiji).

Snažna kultura Aterijen se razvija u oblasti Sahare, slična musterijenskoj kulturi, a datirana je u periodu 48.000. p. n. e. do 30.000 godina p. n. e. Ovom periodu pripadaju i kulture Iberomaurisijen i Kapsien.

Tokom neolita u ovoj oblasti razvijaju se preddinastičke kulture Starog Egipta, dok se tokom neolita razvija egipatska civilizacija (kralj Narmer iz oko 3150. godine p. n. e.).

• 
  Olduvajski čoper iz sjeverne Afrike
• 
  Šiljak tipa Aterien
• 
  Lobanja neandertalca iz Maroka

Paleolit u sjevernoj Africi

Prahistorija u Evropi

U Evropi su otkrivena značajna nalazišta iz prahistorijskog perioda velikih paleolitskih kultura.

Orinjačka kultura, naziv je dobila po Aurignacu, u predjelu Haute-Garonne. Datira iz 3000. godine p. n. e. Široko je rasprostranjena u Zapadnoj Evropi. Odgovara kromanjonskim ljudima. Značajni lokaliteti su: Altamira (Španija), Aurignac, Font-de-Gaume, pećina Lascaux (svi u jugozapadnoj Francuskoj), Kostienki (Rusija).

Šatelperon, prijelaz između musterijera i mlađeg paleolita (3.500 godina). Za ovu kulturu su karakteristični jednostavni izduženi strugači, blago zaobljeni noževi sa retušom na jednoj ivici.

Gravetijen, (naziv je dobila po La Gravettu u Dordogni). Datira iz 25.000. godine p. n. e. Karakteristična su mala sječiva i šiljci, paleolitske venere od kamena, slonovače, gline i sl. Čuveni lokalitet je Willendorf u Austriji gdje je pronađena Venera iz Willendorfa.

Solitrejska kultura, datira oko 18.000. godine p. n. e. Karakteristični su šiljci u obliku lovorovog lista, okresani plitkim tetušom sa obje strane. Inovacija je odbacivač sa kukom na jednom kraju. Slična ovoj je Seletijenska kultura.

Magdalenijen (15.000-9.000. godina p. n. e.), u ovom periodu isčezavaju mamuti, nosorozi i irvasi, kremena oruđa su manje tipična i rjeđe se koriste, dok se najviše koriste kosti i rog. Matično područje kulture je jugozapadna Francuska i sjeverna Španija.

Tokom mezolita u sjevernoj Evropi društvene zajednice dobro žive zahvaljujući mogućnosti da stvore dobre zalihe hrane. Materijalni dokazi otkrivaju dvije kulture: maglemosijen i azilijen. Vjerovatno su ovakvi uslovi za život u ovoj oblasti, odložili dolazak neolita do oko 4000-te godine p. n. e. Tokom narednog perioda također se razvija veliki broj kultura na području Evrope. Izuzetan značaj ima kultura Lepenskog vira u Đerdapskoj klisuri.

Tokom doba metala u gotovo cijeloj Evropi imamo veliki broj nalazišta, od kojih se izdvajaju Unjetička, Otomani, Vitenberška, Verbičoara kulture bronzanog doba i Halštatska i Latenska kultura željeznog doba.

U Evropi početkom historijskog perioda smatra se pojava minojske civilizacije i pisma koje se razvilo u alfabet (Linear A) oko 1900-te godine p. n. e.

Prahistorija u Aziji

Kao i u drugim dijelovima svijeta, i u Aziji su tragovi ljudskog života poznati još iz paleolita. Kulturni slojevi i skeletni ostaci iz neandertalskog (Musterijen-srednji paleolit) perioda pronađeni su u različitim područjima Bliskog istoka, u pećinama Šanidar u Iraku, na kamilskoj gori u Palestini itd. Ove pećine korištene su samo tokom određenog godišnjeg doba, ali su se prahistorijski ljudi često u njih vraćali. Sredstva za život su osiguravali lovom, riblovom ili sakupljanjem biljaka i voća. Lokaliteti na otvorenom prostoru nisu pronađeni, ali se može pretpostaviti da su i na tlu Bliskog istoka postojali slični, kao oni otkriveni u Evropi.

Najpoznatija i najznačajnija mezolitska kultura ovog podneblja je Natufijen, a definisana je na osnovu nalaza sa lokaliteta Jerihon. U Indoneziji je 1950. otkriven do sada najstariji pećinski crtež čija je starost uranij-torij analizom procijenjena na oko 40.000 godina.

Također pogledajte

• Megalitska kultura

Literatura

• Sherrat A. The Cambridge Encyclopedia of Archeology, Cambridge University Press, 1980, str. 52-96 (Men the Hunter) ISBN 978-0517534977
• Srejović D. Praistorija, Mala istorija umetnosti, Beograd, 1967.
• Pauel T.G.E. Umetnost praistorije, Beograd, 1970.
• Piggot S. Ancient Europe, Edinburgh, 1967. ISBN 9780202364186
• Leroa-Guran A. Religije prethistorije, Plato, 1991.
• Praistorija jugoslovenskih zemalja, 1-5, Sarajevo, 1979-1986
• Nikola Tasic, Eneolithic cultures of Central and West Balkans, Belgrade, 1995.
• Coles J.,Harding A., The Bronze Age in Europe, London, 1979.
• Gimbutas M., Bronze Age Cultures in Cental and Eastern Europe, The Haguae, 1965. ISBN 9783111668147
• Branko Gavela, Praistorijska arheologija, Naučna knjiga, Beograd, 1979.
• Marija Đurić Srejić, Uvod u fizičku antropologiju drevnih populacija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1995.

Vanjski linkovi

• Zemaljski muzej u Sarajevu - prahistorija
• Human Evolution Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007
• Hominid Species
• On the trail of the ancient people of Sardinia Arhivirano 10. 3. 2016. na Wayback Machine, prahistorijske pećine na Sardiniji