Pismo (jezik)

bilo koja konvencionalna metoda vizualnog predstavljanja verbalne ili pisane komunikacije
Za druga značenja, pogledajte Pismo (čvor).

Pismo je način grafičkog predstavljanja odnosno zapisivanja jezika. Nauka koja se bavi izučavanjem njegovog nastanka, vrsta i razvoja naziva se gramatologija. U starija vremena su pojmovi pismo i pismeno označavali slovo. U značajnom broju indoevropskih jezika se pojam slova i bukve izražava sličnim riječima, na osnovu čega se izvlači zaključak da se u indoevropskoj zajednici prvo pisalo na bukovoj kori.

Sistem pisanja je bilo koji konvencionalni metod vizualnog predstavljalja verbalne komunikacije. Dok su i pisanje i govor korisni u prenosu poruka, pisanje se razlikuje po tome što je isto tako pouzdana forma čuvanja i prenošenja informacija.[1] Pisanje se obično zabilježi na postojanom medijumu, kao što je papir ili elektronski medijum, mada se mogu koristiti i netrajni metodi, kao što je pisanje na računarskom displayu, na tabli, u pijesku ili dimom po nebu.

Opšti atributi sistema pisanja mogu se mogu staviti u široke kategorije kao što su alfabeti, slogovna pisma, ili logografi. Svaki dati sistem može imati atribute više od jedne kategorije. U alfabetskoj kategoriji, postoji standardni set slova (osnovnih pisanih simbola ili grafema) za suglasnike i samoglasnike koji kodiraju po osnovi opšteg principa da slova (ili parovi / grupe slova) predstavljaju govorne zvukove. U slogovnom pismu, svaki simbol korelira sa slogom ili morom. U logografiji, svaki znak predstavlja riječ, morfemu, ili druge semantičke jedinice. Druge kategorije obuhvataju ebdžed, koji se razlikuju od alfabeta po tome što samoglasnici nisu označeni i abugide ili azbučnoslogovno pismo, u kome svaki znak predstavlja suglasnik–samoglasnik par.

Većina sistema tipično ima redoslijed svojih simbola tako da grupe kodiraju veće klastere kao što su riječi ili akronimi (generalno lekseme), što dovodi do mnogo više mogućnosti (permutacija) u značenjima nego što simboli mogu prenijeti sami. Sistemi isto tako omogućavaju povezivanje tih manjih grupa (ponekad se pominje generički termin 'karakterni nizovi') kako bi se omogućio potpuni izraz jezika. Čitanje se može postići čisto u umu kao interni proces, ili oralnim izražavanjem. Poseban skup simbola poznat kao interpunkcija se koristi da se pomogne u strukturi i organizaciji mnogih pisanih sistema i može se koristiti za pomoć pri izražavanju nijansi i varijacija u značenju poruke koja se verbalno komunicira pomoću indikacija u ritmu, tonu, aktencu, modulaciji ili intonaciji. Sistem pisanja također obično ima metod za formatiranje snimljenih poruka koje slijede pravila govorne verzije poput njene gramatike i sintakse, tako da će čitalac imati značenje predviđene poruke tačno sačuvano.

Sistemima pisanja je prethodilo proto-pisanje, koje koristi piktograme, idiograme i druge mnemoničke simbole. Proto-pisanju nedostaje sposobnost za snimanje i izražavanje čitavog spektra misli i ideja. Pronalazak sistema pisanja, koji datira unazad do početka bronzanog doba u kasnoj neolitskoj eri pri kraju 4. milenijuma p. n. e, omogućio je precizno trajno zapisivanje ljudske historije u maniru koji nije bio podložan istim tipovima grešaka kojima je oralna istorija podložna. Ubrzo nakon toga, pisanje je pružalo pouzdanu formu komunikacije na daljinu. Sa razvojom izdavaštva, ono je pružilo medijum za rane forme masovnih komunikacija.

Kreiranje novog alfabetskog pisma za jezik sa postojećim logografskim sistemom pisanja naziva se alfabetizacija, kao kad je Kina proučavala mogućnost alfabetizacije kineskog jezika sa latinicom, ćirilicom, arapskim pismom i čak brojevima,[2] iako se najčešća praksa, pretvaranja u latinicu, obično zove romanizacija.

Osnovne odlikeUredi

 
Kineska slova (漢字) su morfo-slogovna. Svaki od njih predstavlja slog sa posebnim značenjem, ali neka slova mogu imati višestruka značenja ili izgovor.

Sistemi pisanja se razlikuju od drugih mogućih sistema simboličke komunikacije po tome da se sistem pisanja uvijek asocira sa bar jednim govornim jezikom. U kontrastu s tim, vizuelne reprezentacije kao što je crtanje, slikanje i neverbalni oznake na mapama, poput konturnih linija, nisu direktno vezane za jezik. Neki simboli na informacijskim znacima, kao što su simboli za muško i žensko, također nisu vezani za jezik, ali mogu postati dio jezika ako se često koriste zajedno sa drugim jezičkim elementima. Neki drugi simboli, kao što su brojevi i ampersand, nisu direktno povezani sa bilo kojim specifičnim jezikom, ali se često koriste u pisanju i stoga se moraju smatrati dijelom sistema pisanja.

Svaka ljudska zajednica posjeduje jezik, koji mnogi smatraju urođenom i definišućim uslovom čovječanstva. Međutim, razvoj sistema pisanja i proces kojim su zamijenili tradicionalne oralne komunikacione sisteme, bili su sporadični, nejednaki i spori. Kada su jednom uspostavljeni, sistemi pisanja se generalno mijenjaju sporije od svojih govornih pandana. Tako oni često očuvaju funkcije i izraze koji više nisu aktuelni u govornom jeziku. Jedna od sjajnih prednosti sistema pisanja je ta da mogu očuvati trajni zapis informacija izraženih na datom jeziku.

Pismo je sredstvo prostorne i vremenske komunikacije. U širem smislu to je svaki sistem vidljivih oblika (slika, simbola, znakova i njihovih kombinacija) namjerno proizvedenih u svrhu memorisanja i obavještavanja; u užem smislu, sistem znakova koji predstavljaju određene elemente govornog jezika: pojedine riječi, slogove ili glasove. Razlikujemo nekoliko vrsta pisama:

  • Pojmovno (logografsko)
  • Slogovno (pojmovno - silabičko)
  • Slovno (alfabet)

Ovo su tri razvojne faze pisma, Danas se i dalje koriste sve te vrste, mada je najčešće u upotrebi alfabet, a primitivnije razvojne faze, koristimo kao pomoćna sredstva u komunikaciji.

Svako pismo ima sljedeće odlike:

  • tačno definisan konačan skup simbola (slova)
  • vezano je za određeni jezik koji predstavlja u grafičkom obliku
  • kombinacijom simbola koji čine pismo i pravopisnih pravila mogu se izraziti sve riječi jednog jezika
  • koristi se za indirektnu komunikaciju između osobe koja piše i osobe koja čita

HistorijaUredi

Slikovno pismoUredi

Preteča pisma je komunikacija pomoću raznoraznih predmeta - složeno kamenje, školjke, prelomljene grančice, strelice, vatra, dim i sl. Poznato je i kipui quipu – konopac pismo, južnoameričkih Indijanaca Inka: na glavni konopac obješeni su manji konopci sa raznobojnim čvorovima, a raspored čvorova i boje su ukazivale na određenu poruku. Slikovno pismo nastaje kada sličice, iz faze u fazu, dođu na određeni stepen stilizacije, i kada se takav, određeni slikovni pojam, dogovorno počinje upotrebljavati i to uvijek za isti pojam. Već se pećinski čovek u prahistoriji koristio takvim načinom sporazumevanja. Zatim se različite sličice dovode u uzajamni odnos i stvaraju asocijaciju. Takav početak slikovnog pisma se zove - piktografija.

Piktogrami su zapisi ili saopštenja načinjeni nizanjem šematskih sličica ljudi, životinja, predmeta i sl. I danas je koriste neki Indijanci i Eskimi. Piktograme čitamo kao simbole, a danas ih koristimo u saobraćaju (saobraćajni znakovi), na aerodromima, sportskim objektima, hotelima (razna obaveštenja i oznake) i slično.

Pojmovno pismoUredi

Idiogrami su šematizovani oblici pojedinih slika koji postaju nositelji pojedinih riječi i pojmova, a koji se mogu dovoditi u odnose i stvarati asocijacije na apstraktne, afektivne i relacione pojmove. Tako se npr. kod kineskog pisma ideogram „hao“ koji označava „dobro“ i „ljubav“ gradi spajanjem slike majke i slike djeteta. Idiogram „pjevati“ je složen od idiograma - slike ptice i slike usta. Idiogram „svađa“ od spajanja dvije slike žene.

Pećinski crteži Savremeni piktogrami Savremeni idiogrami Sumerski idiogrami Disk sa Krita

1700. god. pr. n. e.

         

Klinasto pismoUredi

U Mezopotamiji, Sumeri su oko 3400. p. n. e. vjerovatno stvorili najstarije pismo. U početku su to logogrami, znakovi koji predstavljaju pojedinu riječ. Uskoro dolazi do fonetizacije klinastog pisma, pa znakovi prikazuju glasove ili glasovne grupe. Tako je oko 2500. p. n. e. klinasto pismo postalo mješavina pojmovnog i slogovnog pisma. Klinovi su nastali utiskivanjem štapića u svježu glinu. Vremenom znakovi su polako izgubili svoju početnu figurativnost.

Egipatski hijeroglifiUredi

Glavni članak: Egipatski hijeroglifi

I egipatsko pismo je ubrzo izgubilo svoj idiografski karakter i postalo pojmovno i slogovno. Na kraju su Egipćani slikovnim znakovima označavali i pojedina slova, tj. glasove. Kako se povećavao državni aparat, tako su Egipćani imali potrebu za jednostavnijim pismom, pa je u 3000. p. n. e. nastalo hijeratsko (svešteničko) pismo, a od 800. godine do 500. p. n. e. koristi se demotsko (narodno) pismo.

Kinesko pismoUredi

Ovo se pismo upotrebljava bez nekih većih i značajnijih promjena već otprilike 4000 godina. Po svojoj formi kinesko pismo je slikovno pismo – jer se svaki pojam obijležava svojom sličicom, ali je po značenju to pojmovno pismo. U prvo vrijeme se pisalo vertikalno, a danas se piše horizontalno i to slijeva-zdesna. Kinesko pismo ima oko 50.000 znakova.

Slogovno ili silabičko pismoUredi

Glavni članak: Slogovno pismo

Ovdje se svaki znak odnosi na jedan gramatički slog. Slogovno pismo se razvilo tako što se znak za pojam (idiogram) ili riječ (logogram) počeo odnositi samo na prvi slog te riječi ili se više idiograma kratkih riječi slagalo zajedno da bi se dobilo približni fonetski sastav neke duže riječi.

Hebrejsko pismo Pismo devangari Arapsko pismo Rimska kapitala Rimska unicijala
         

Kritsko linearno pismoUredi

Nastalo je početkom 2000. godine p. n. e. (prvo pismo u Evropi) pod uticajem egipatske hijeroglifike.

Hebrejsko kvadratično pismoUredi

Kvadratično pismo Kethabh merruba zove se još i asirsko pismo. Sastoji se od 22 znaka za kosonante, piše se zdesna-slijeva, a odsutnost vokala nadoknađuje se dodatnim znakovima, tačkicama ili crticama ispod slova. Ovakvo pisanje se naziva i masoretskim znakovima ili punktacijom.

DevangariUredi

Glavni članak: Devangari

Razvilo se u sjevernoj Indiji iz pisma brahmi u pismo devanagari ("pismo božanskog grada"). Čita se i piše slijeva-zdesna. Dijeljenja riječi nema.

Arapsko pismoUredi

Glavni članak: Arapsko pismo

Razvilo se u 7. stoljeću. Najstariji rukopisi Kur'ana napisani su kufskim pismom, monumentalnim i uglatim, pogodnim za urezivanje. Vremenom, pisanjem na koži i papirusu izgubilo je svoju ukočenost i pretvorilo se u nashi, preteču današnjeg arapskog pisma. Arapsko se pismo se čita zdesna-slijeva, a slova su unutar riječi povezana.

AlfabetUredi

U razvojnom lancu pisma, alfabet se nalazi na kraju. Od 26 do 36 znakova su grafemi, a oni predstavljaju znakove za pojedine glasove foneme. Smatra se da su prvi tvorci alfabeta Feničani, mada ima i drugih teorija.

Karolinška miniskula Gotička miniskula Ćirilički natpis Baščanska ploča Razvoj slova А
         

Fenički alfabetUredi

Feničani su trgovali sa svojim susjedima, Egipćanima i Babiloncima. Poznavali su njihovo pismo, a za potrebe zapisivanja trgovačkih podataka razvili su sasvim jednostavne crtovne znakove - 22 slova.[3][4]

Grčki alfabetUredi

Trgovačkim vezama feničko je pismo stiglo u Kartagu, Španiju i Grčku. Oko 10. stoljeća p. n. e. nastao je grčki alfabet.[5][6] Riječ alfabet dolazi od prvih slova grčkog pisma - alfe i bete.

LatinicaUredi

Glavni članak: Latinica

Historija latinice počinje osnivanjem Rimske države, 7–6. stoljeća p. n. e. Od 2. stoljeća p. n. e. Rim vlada cijelim Sredozemljem gdje se proširilo i latiničko pismo.[7][8] Poznato je pismo Rimska kapitala, osnova našeg današnjeg pisma, a razlikujemo monumentalnu kapitalu, kvadratičnu kapitalu, rustičnu kapitalu; zatim rimski kurziv. Od 3. vijeka javlja se uncijala, a od 6. do 8. vijeka poluuncijala. Rimska kapitala uvodi i nove načine ukrašavanja slova: serifima (stopicama, posebnim završecima linija slova) i odnosom debljih i tanjih „prečki“, linija slova.

Karolinška miniskulaUredi

Glavni članak: Karolinška miniskula

Poslije propasti Rimskog carstva od poluuncijale nastaju brojna pisma.

  • insularna miniskula - Irska
  • merovinška miniskula - Francuska
  • langobardska miniskula - sjeverna Italija
  • beneventanska miniskula - srednja i južna Italija
  • zapadnogotska (vizigotska) miniskula - Španija
  • karolinška miniskula - karolina - nastala je u vrijeme vladavine franačkog kralja Karla Velikog u 8. stoljeću koji je želio da obnovi sjaj Rimskog carstva. U Aahenu je osnovana čuvena Akademija s najuglednijim naučnicima tog doba. Pristupilo se reformi pisma. Miniskula znači da u pismu nema velikih slova. Velika slova pisala su se kapitalom koja ne poznaje mala slova.

Gotička miniskulaUredi

U razdoblju gotike, oko 1150. godine karolinška miniskula se prilagođavala novom stilu: šiljastim tornjevima, prelomljenim lukovima. Oblici slova postaju sve uži i vitkiji, a obline sve šiljastije. Iz gotičke miniskule razvijaju se tekstura, rotunda, švabačep i fraktura.

Humanistička miniskulaUredi

U 14. stoljeću humanizam se suprotstavlja feudalno - crkvenoj ideologiji. Okreću se antici i smatrajući da je karolina antičkog porijekla, prihvataju je i zovu „antičko pismo“, littera antiqua, što je dovelo do naziva antikva (što je bilo pogrešno).

GlagoljicaUredi

Glavni članak: Glagoljica

Glagoljica je slavensko pismo, nastalo u 9. stoljeću na Balkanskom poluostrvu. Koristi karakteristične kružiće, a kao autor glagoljice često se uzima Ćiril.[9] Od 11. stoljeća glagoljicu istiskuje ćirilica, pa se glagoljica zadržava jedino u Hrvatskoj. Oko 1100. godine na Krku, pored Baške, isklesana je Bašćanska ploča koja se smatra jednim od najznačajnijih glagoljskih natpisa.

ĆirilicaUredi

Glavni članak: Ćirilica

Od 30 slova koliko ih ima ćirilička azbuka, 26 je preuzeto iz grčkog alfabeta, a ostala su slova stilizovana ili preuzeta iz glagoljice. Kao autori ćirilice navode se Konstantin, Ćirilo i Metodije,[10][11][12] episkop Kliment, car Simeon Veliki i dr.[13][14][15] Najstarijim ćiriličkim spomenikom smatra se Samuilov natpis iz 993. godine. U 12. stoljeću nastala je bosančica ili bosanska ćirilica, sa primjesama glagoljice i latinice. Najstariji spomenik na bosančici je Povelja Kulina bana iz 1189. godine.

Tipografsko pismoUredi

U 15. stoljeću (1450. godina) Johannes Gutenberg pronalazi pomična - odvojena slova i štamparsku mašinu, što stvara potrebu za jasno odvojenim svakim znakom, tačnim definisanjem njegovog oblika i smeštajem unutar raspoloživog pravougaonika.

Renesansna antikvaUredi

Razvila se iz humanističke miniskule (a ova iz karoline). Pojavljuje se 1465. godine na otiscima štampara Eveinheima i Panarza iz svešteničkog kompleksa Subiako nadomak Rima.

Prelazna antikvaUredi

Prema zamisli kralja Luja XIV bila je osnovana 1692. godine komisija francuske akademije koja je za kraljevsku štampariju trebala da izradi savršenu antikvu.

Klasicistička antikvaUredi

  • Didoova antikva - 1775.
  • Bodonijeva antikva

Poslije 1800. godine na razvoj pisma ima veliki uticaj industrijalizacija. Nastaju brojna pisma, npr. grotesk (ispuštaju se serifi).

Oko 1900, u razdoblju secesije, Oto Ekman razvija dekorativno pismo. Secesijska pisma su karakteristična po svojim biljnim i geometriziranim komponentama izrazitog dekora.

Pojavom računara, pisma se crtački oblikuju na ekranu, što značajno povećava količinu različitih tipova slova ili računarskim jezikom - fontova.

Također pogledajteUredi

Vanjski linkoviUredi

LiteraturaUredi

  • Schenker, Alexander M. (1995). "Early Writing". The dawn of Slavic: an introduction to Slavic philology. New Haven i London: Yale University Press. str. 168–172. ISBN 978-0-300-05846-8.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. ISBN 978-0-631-21481-6.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Општа историја писма, Драган Бараћ, Београд, Економика. Pismo (jezik)
  • Cisse, Mamadou. 2006. "Ecrits et écritures en Afrique de l'Ouest". Sudlangues n°6, https://web.archive.org/web/20110720093748/http://www.sudlangues.sn/spip.php?article101
  • Coulmas, Florian. 1996. The Blackwell encyclopedia of writing systems. Oxford: Blackwell.
  • Coulmas, Florian. 2003. Writing systems. An introduction. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Daniels, Peter T. (1996). The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507993-7. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • DeFrancis, John. (1990). The Chinese Language: Fact and Fantasy. Honolulu: University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1068-9.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Haarmann, Harald (2004). Geschichte der Schrift [History of Writing] (jezik: njemački) (2nd izd.). München: C. H. Beck. ISBN 978-3-406-47998-4.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Hannas, William. C. (1997). Asia's Orthographic Dilemma. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-1892-0.CS1 održavanje: ref=harv (link) (paperback). Pismo (jezik) (hardcover)
  • Millard, A. R. (1986). "The Infancy of the Alphabet". World Archaeology. 17 (3): 390–398. doi:10.1080/00438243.1986.9979978.
  • Nishiyama, Yutaka. 2010. The Mathematics of Direction in Writing. International Journal of Pure and Applied Mathematics, Vol.61, No.3, 347-356.
  • Rogers, Henry. 2005. Writing Systems: A Linguistic Approach. Šablon:Page1 (hardcover);. ISBN 978-0-631-23464-7 (paperback)
  • Sampson, Geoffrey. 1985. Writing Systems. Stanford, California: Stanford University Press. Pismo (jezik) (paper),. ISBN 978-0-8047-1254-5 (cloth).
  • Smalley, W. A. (ed.) 1964. Orthography studies: articles on new writing systems. London: United Bible Society.
  • J. M. Hussey, Andrew Louth (2010). "The Orthodox Church in the Byzantine Empire". Oxford History of the Christian Church. Oxford University Press. str. 100. ISBN 978-0-19-161488-0.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. str. 221–222. ISBN 978-0-521-81539-0.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Dvornik, Francis (1956). The Slavs: Their Early History and Civilization. Boston: American Academy of Arts and Sciences. str. 179.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Илиев, Иван Г. (2012). Кратка история на кирилската азбука. Пловдив.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Bringhurst, Robert (2002). The Elements of Typographic Style (2.5 izd.). Vancouver: Hartley & Marks. str. 262–264. ISBN 978-0-88179-133-4.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Nezirović, M. (1992). Jevrejsko-španjolska književnost. Sarajevo: Svjetlost.CS1 održavanje: ref=harv (link) [cited in Šmid, 2002]
  • Šmid, Katja (2002). Los problemas del estudio de la lengua sefardí in Verba Hispanica (PDF). X. Liubliana: Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Liubliana. ISSN 0353-9660. Arhivirano s originala (PDF), 7. 4. 2008. Pristupljeno 8. 2. 2018. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • The Lives of St. Tsurho and St. Strahota. Bohemia: Vatican Library. 1495.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  • Ammon, Philipp (2016). Tractatus slavonicus in: Sjani (Thoughts) Georgian Scientific Journal of Literary Theory and Comparative Literature, N 17 (PDF). str. 248–56.CS1 održavanje: ref=harv (link)

ReferenceUredi

  1. ^ "Definitions of writing systems". Omniglot: The Online Encyclopedia of Writing Systems and Languages. www.omniglot.com. Pristupljeno 29. 6. 2013. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
  2. ^ Hessler, Peter (2006), "Artifact K: The Lost Alphabets", Oracle Bones: A Journey Between China's Past and Present, Harper Collins, str. 401–417, ISBN 9780060826581.
  3. ^ Jean-Pierre Thiollet, Je m'appelle Byblos, H & D, Paris. Pismo (jezik)
  4. ^ Maria Eugenia Aubet, The Phoenicians and the West Second Edition, Cambridge University Press, London, 2001.
  5. ^ Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell Publishers Ltd. ISBN 978-0-631-21481-6.
  6. ^ Millard 1986, str. 396
  7. ^ Baldi, Philip (2002). The foundations of Latin. Berlin: Mouton de Gruyter.CS1 održavanje: ref=harv (link)
  8. ^ Wheelock, Frederic (2005). Latin: An Introduction (6. izd.). Collins. ISBN 978-0-06-078423-2.
  9. ^ Schenker 1995, str. 168–172
  10. ^ The Columbia Encyclopaedia, Sixth Edition. 2001–05, O.Ed. Saints Cyril and Methodius "Cyril and Methodius, Saints) 869 and 884, respectively, “Greek missionaries, brothers, called Apostles to the Slavs and fathers of Slavonic literature."
  11. ^ Encyclopædia Britannica, Major alphabets of the world, Cyrillic and Glagolitic alphabets, 2008, O.Ed. "The two early Slavic alphabets, the Cyrillic and the Glagolitic, were invented by St. Cyril, or Constantine (c. 827–869), and St. Methodii (c. 825–884). These men from Thessaloniki who became apostles to the southern Slavs, whom they converted to Christianity."
  12. ^ Kazhdan, Alexander P. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York: Oxford University Press. str. 507. ISBN 978-0-19-504652-6. Constantine (Cyril) and his brother Methodius were the sons of the droungarios Leo and Maria, who may have been a Slav.
  13. ^ Dvornik 1956, str. 179.
  14. ^ Curta 2006, str. 221–222.
  15. ^ J. M. Hussey, Andrew Louth (2010). "The Orthodox Church in the Byzantine Empire". Oxford History of the Christian Church. Oxford University Press. str. 100. ISBN 978-0-19-161488-0.
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Pismo_(jezik)&oldid=3331175"