Borba za nezavisnost zemalja Latinske Amerike

Borba za nezavisnost zemalja Latinske Amerike jeste proces čiji se glavni dio odigrao između 1810. i 1820. godine i predstavlja oslobađanje španskih, portugalskih i francuskih kolonija od vlasti metropola i formiranje samostalnih država. Na ovaj su proces utjecala kako dešavanja unutar kolonija, tako i međunarodni događaji, prije svega pojava prosvjetiteljstva i Francuska revolucija, Američki rat za nezavisnost i Napoleonova okupacija Španije.

Borba za nezavisnost zemalja Latinske Amerike
Datum	1809–1830.
Ishod	Nezavisnost većine kolonija u Latinskoj Americi i stvaranje 19 novih nezavisnih država.
Sukobljene strane
Kolonijalne sile Španija Portugal Francuska Lojalisti Novonastale države Argentina Urugvaj Venecuela Bolivija Čile Peru Kolumbija Kostarika Dominikanska Republika Ekvador El Salvador Honduras Gvatemala Meksiko Nikaragva Panama Paragvaj Brazil Haiti Kuba (1898)

Ova borba ne može se porediti s procesom dekolonizacije koji se odvijao sredinom 20. stoljeća u Africi i Aziji. Iako je u oba slučaja riječ o emancipaciji naroda, ratovi za nezavisnost u Latinskoj Americi nisu bili ratovi potlačenih i tlačitelja, već ratovi ljudi istog društvenog statusa, čija je borba predstavljala sudar vladajuće strukture kolonija s metropolom. U procesima koji su se odigrali u Africi i Aziji sukobili su se kolonijalni gospodari i potlačeno stanovništvo, koje je ustalo protiv takvog sistema.

Trajanje i specifičnosti

Bitka kod Ayacucha, posljednja i odlučujuća bitka u borbi za nezavisnost latinoameričkih zemalja. Ulje na platnu, Antonio Herrera Toro prema sklici Martina Tovara y Tovara, 1824.

Početak i završetak procesa borbe za nezavisnost zemalja Latinske Amerike historičari smještaju u različite vremenske okvire. Najveći broj njih slaže se da taj period traje oko pola stoljeća, od sedme decenije 18. do treće decenije 19. stoljeća (osim Kube, koja je stekla nezavisnost dosta kasnije, 1898), tj. od vidnih idejno-političkih utjecaja revolucionarne misli Evrope do međunarodnog priznanja latinoameričkih država. Ova dešavanja nastavit će se građanskim ratovima i sporom stabilizacijom.

Ekonomski, socijalni i politički procesi koji su doveli do oslobađanja ne dešavaju se istovremeno u svim dijelovima Latinske Amerike niti su neposredno povezani istim uzrocima. Naprotiv, dijele ih vremenske, etničke i socijalne razlike i izraziti lokalizam.

Rat za nezavisnost u Latinskoj Americi vode potomci bijelih doseljenika (kreoli) protiv metropole kao secesionistički rat i to je uglavnom samo njihova borba za vlast, a ne i borba širokih slojeva naroda. Indijanci, crni robovi i slobodni crnci nisu ostvarivali vlastite interese u tom ratu. Bili su često angažirani u interesu španske monarhije protiv separatizma svojih gospodara, zemljoposjednika i lokalnih vlasti. Čileanski historičar Jaime Eyzaguirre kao dokaz navodi da je od 87.000 rojalista (1820) svega trećina bila iz metropole, a da je u bitki kod Ayacucha od 9.000 vojnika na strani rojalista svega 500 bilo iz Španije.

Stanje u društvu

U kolonijalnom društvu Latinske Amerike formirane su dvije suprotstavljene imućne socijalne strukture. Na jednom su kraju bili kreoli - veleposjednici i aristokrate evropskog porijekla, ali rođeni na američkom kontinentu, veoma bogati, ali bez direktnog pristupa političkoj vlasti, sem na lokalnom nivou. Ova grupa bila je suprotstavljena Špancima iz metropole, u čijim su rukama bili politička vlast, monopol nad trgovinom, sakupljanje poreza i taksi u četiri vicekraljevstva i posredovanje u odlivu bogatstva u metropolu. Obje grupacije bile su nezadovoljne svojim položajem. Obespravljena grupa stanovništva (Indijanci, crnci, mulati, zambosi) bili su posebno nezadovoljni svojim položajem, što se odražavalo kroz nebrojene i neuspjele ustanke tokom cijelog kolonijalnog perioda, koji su uvijek bili u krvi gušeni, a vođe surovo kažnjavane. Najžešći su bili ustanci Indijanaca koji su se protezali kroz cio kolonijalni period. Međutim, postoje oprečna mišljenja o njihovom utjecaju na početak antikolonijalnog rata u Latinskoj Americi. Dok neki historičari smatraju da indijanski ustanci i bune imaju marginalan značaj za izbijanje rata za nezavisnost, drugi smatraju da su opća društvena previranja predstavljala pripremu za konačni početak rata protiv kolonijalizma.

U ovakvo društvo lahko su prodrle revolucionarne ideje iz prosvjetiteljske Evrope koje su donosili bogati kreoli sa svojih putovanja i njihova djeca koja su se školovala u velikim evropskim centrima. Čitale su se zabranjene knjige o enciklopedistima, reformi postojećeg društvenog poretka, prirodnim naukama, prirodnim pravima čovjeka i drugim evropskim idejama. Prosvjetiteljske ideje o slobodi, jednakosti, napretku i nezavisnosti bile su poseban predmet proučavanja kreolske buržoazije i klera u španskim američkim kolonijama. Iako je nepismenost širokih narodnih slojeva bila velika, a španska metropola se trudila da spriječi širenje naprednih ideja u svojim kolonijama, vrlo brzo su se raširile ideje Rousseaua, Montesquieua i Voltairea.

Protjerivanje jezuita

Ruševine jezuitske crkve San Ignacio Miní, Misiones, Argentina

Praksa kršćanskih religioznih redova u formiranju indijanskih komuna i uspjesi u pokrštavanju Indijanaca imali su udjela u pripremama za budući historijski zaokret. Ta praksa počela je u 16. stoljeću sa Bartoloméom de las Casasom i čuvenom raspravom u Valladolidu, održanom pred Karlom V, na kojoj su prvi put od početka kolonijalnih osvajanja u javnost izneseni nedjela i zločini konkvistadora nad Indijancima, što je rezultiralo osnivanjem prvih indijanskih kolonija. Najuspješniji od svih bili su jezuiti koji su osnivali jezuitske gvarani zajednice oko rijeke Parane na teritorijama današnjeg Paragvaja, Urugvaja i sjevernog dijela Argentine. Jezuiti su zajednice gvarani učinili potpuno nezavisnim i samodovoljnim entitetima, što je počelo praviti veliku smetnju kako metropoli, tako i crkvi i kolonijalnim vlastima. To je bio uzrok Gvaranskom ratu.

Iako se Gvaranski rat završio potpunom propašću gvarani zajednica i protjerivanjem jezuita s američkog kontinenta i kasnijim potpunim gašenjem tog religioznog reda (1773), jezuiti su odigrali bitnu ulogu u stvaranju svijesti o prirodnim pravima čovjeka i neophodnosti borbe protiv kolonijalizma. Originalnim pristupom, sličnim socijalnom utopizmu, jezuiti su od indijanskih naseobina stvorili državu u državi, snažno ekonomsko uporište koje je smetalo kolonijalnim vlastima. Poslije raspuštanja Družbe Isusove brojni njegovi redovnici ispoljili su veliku postojanost, nisu napustili red i zahvaljujući pomoći drugih redova uspjeli su u emigraciji, najviše u Italiji i Engleskoj, nastaviti svoj intelektualni utjecaj. Usmjerili su ga na patriotsko kazivanje o nehumanom odnosu španskih vlasti prema Indijancima. Jezuit Juan Pablo Vizcardo napisao je čuveno Pismo svim Špancima. U njemu je prvi put proklamirano pravo na revoluciju i nezavisnost. Pismo je došlo i do Francisca de Mirande, tada najvećeg zagovornika ideje o oslobađanju kolonija. De Miranda je objavio ovo pismo na više jezika, otvarajući oči svjetskoj javnosti pred strahotama nasilja ustanove repartimiento de labor i motive za veliki društveni zaokret, opravdavajući ga prirodnim pravima čovjeka.

Intelektualci

Poslije progona jezuita, škole koje su oni držali preuzeli su kreoli, unoseći u njih nove sadržaje - ideje prosvijećenosti i enciklopedizma. Boravak čuvenih evropskih naučnika u kolonijama dao je podstrek već uzburkanoj intelektualnoj atmosferi. Počela su se stvarati udruženja intelektualaca u kojima se raspravljalo o politici, nauci, umjetnosti. Ranije zatvoreni krugovi intelektualaca otvaraju se prema javnosti. Održavaju se tribine na kojima se ispoljava novonastali hispanoamerički patriotizam. Broj ovakvih udruženja uvećao se kada su im se, osim kreola, pridružili i mestici (Gvatemala, 1808). Pritisak da se napusti skolastika kao pogled na svijet bio je toliko izražen da su se studenti Lime 1783. prvi put otvoreno suprotstavili zvaničnom kandidatu za rektora, predlažući jednog enciklopedistu. Sva ova intelektualna previranja i promjene na neki su način pripremale tlo za konačnu pobunu.

Masoni

Masonski simbol

U red najznačajnijih tajnih udruženja koje su organizacijski i propagandom pripremali Rat za nezavisnost bile su masonske lože. Frankomasonerija okupljala je više slojeva: aristokrate, intelektualce, oficire i druge. Najpoznatije ličnosti iz borbe za nezavisnost bili su slobodni zidari, članovi Američke lože, na čelu s velikim majstorom Franciscom de Mirandom. José de San Martín organizirao je ložu Lautaro u Buenos Airesu (1812–1815) koja je bila pod utjecajem masonerije iz Londona i koja se zalagala za ispunjavanje ciljeva Američke deklaracije o nezavisnosti. Masonske lože, djelujući uvijek tajno, organizirale su Veliko američko udruženje, Udruženje viteza razuma i druga. Preko njih su širili ideju otpora apsolutizmu i organizirali vojne pobune.

Pobune koje su prethodile ratu za nezavisnost

Pobune i ustanci, veoma česti tokom tri stoljeća kolonijalne vladavine, nisu imali za cilj nezavisnost kolonija, ali su stvarali uvjete čije sazrijevanje dovodi do secesije. Svi ustanci i pobune u Latinskoj Americi tokom kolonijalne vladavine mogu se svrstati u tri kategorije: ustanci Indijanaca, izazvani eksploatacijom i ugnjetavanjem, ustanci robova, koji su imali za cilj ukidanje ropstva, te ustanci kreola. Cilj ovih posljednjih sve do 18. stoljeća bilo je rasterećenje od prevelikih nameta, protest protiv zloupotreba vlasti, samovolje pojedinaca, monopola i privilegija aristokratije i nisu bili usmjereni protiv monarhije i kolonijalne vlasti.

Pobune Indijanaca

Najstariji su bili ustanci Indijanaca Perua. Prvi je još 1536. protiv porobljavanja podigao Manco Inca Yupanqui, nosilac vladajuće dinastije i jedan od nasljednika posljednjeg cara Inka, Atahualpe. Ustanak je bio masovan i vođen je s promjenjivom ratnom srećom. Ustanici su postigli znatne uspjehe i čak je kratkotrajno obnovljen suverenitet države Inka, mada na dosta manjoj teritoriji. Nakon pogibije Manca su naslijedili njegovi sinovi Titu Cusi i Túpac Amaru I, a kada su oni poraženi, ustanak je ugušen. Među borbenim plemenima Kečua i Aymara oni su postali simbol otpora.

Araukanci su sukcesivno dizali pobune na teritoriji današnjeg Čilea. Slično njima činili su i rudari u Novoj Španiji, Meksiku (1598), u Tucumánu (1655), zatim crnci u rudnicima zlata na teritoriji današnje Venecuele. Od sredine 17. stoljeća žarišta ustanaka premještaju se u Novi Meksiko, a uzroci su, osim spomenutih, i nasilno preobraćenje na kršćanstvo. Najveći među ustancima počeo je 1680. i tokom njega je razorena prijestonica Santa Fe. Ustanak je trajao 12 godina.

U 17. stoljeću španska vlast u kolonijama ozbiljno je uzdrmana ustancima i neredima. Jedan od ustanaka u Asunciónu, poznat kao Ustanak paragvajskih komunara (1724–1725) najveći je do tada sudar pobunjenika i centralističke vlasti. Vodio ga je jezuit José de Antequera, koji će postati simbol borbe protiv kolonijalne vlasti. Antequera i njegov nasljednik, Fernando de Mompox, prema nekim istraživačima, definirali su prava čovjeka pola stoljeća prije Lincolna i Francuske revolucije. Od njih je poteklo geslo da je autoritet naroda iznad autoriteta kralja. Komunarske simbole koristili su za svoje ciljeve i kreoli, koji su imali za cilj smanjenje poreskih nameta, slobodnu trgovinu i ukidanje obaveze vojne službe.

Ustanak malih proizvođača kakaovca u Venecueli 1749. protiv monopola uvjerljivo je govorio da je proširena osnova socijalnog protesta. Slično se događalo i u sjevernoj Argentini 1752, u Limi 1750, kad je izbio ustanak indijanskih poglavica. Na Yucatánu su 1765. ustanici proglasili novog kralja Maja, iste godine je izbio ustanak u Quitu, Novoj Španiji 1867, Čileu, Novoj Granadi i Peruu protiv nameta dižu se komunari 1776. godine. Kod kreola se javlja saosjećanje za sudbinu Indijanaca i dolazi do međusobnog zbližavanja.

Slične, ali ne i tako brojne zavjere i pobune javljaju se i u Brazilu. Najčuvenija je zavjera tajnog društva neposlušnih rudara iz 1789. u rudnicima u Minas Geraisu pod vodstvom Silve Xaviera, zvanog Tiradentes. U ime rudara tražena je nezavisna republika, slobodna trgovina i sve ono što je bilo u skladu s liberalnim stremljenjima tog vremena. Zavjeru su podržali brazilski pjesnici Cláudio Manuel da Costa, Tomás Antônio Gonzaga i drugi. Zavjera je otkrivena i sasječena u korijenu, a navedeni pjesnici su prognani.

Pogubljenje Túpaca Amarua II

Najveći među spontanim i organiziranim ustancima domorodaca bio je ustanak Túpaca Amarua II (1780–1783) u južnom Peruu, sjevernom Čileu, na Bolivijskoj visoravni i u sjeverozapadnoj Argentini, gdje je postojbina Kečua i Aymara Indijanaca. Neposredni povod za ustanak bili su previsoki porezi, zloupotrebe vlasti i sistem prisilnog rada, tzv. mita. Vodio ga je José Gabriel Condorcanqui Noguera, imućni obrazovani trgovac, nasljedni vođa Indijanaca, koji je uzeo ime Túpac Amaru II. U početku je ustanak bio veoma uspješan. Ustanku su u početku prilazili kreoli i mestici, ali su ga napuštali zbog radikalnih zahtjeva Indijanaca. Uprkos velikoj brojnosti (deseci hiljada ljudi), slabo naoružana, neopremljena i nedisciplinirana indijanska vojska nije mogla odoljeti pritisku španske vojske. Vicekraljevi su okupili mestike i 1731. potukli Indijance. Španski vojnici pokazali su izuzetnu surovost prema poraženima. Pogubljeno je približno 80.000 Indijanaca, a samog Túpaca su vezali za konjske repove i pokušali raščerečiti, međutim, morali su upotrijebiti sjekire. Uprkos porazu, novi ustanak izbio je 1782. pod vodstvom Túpaca Diega, koji ga je vodio dvije godine sve dok vlasti nisu sprovele djelomične reforme u korist Indijanaca.

Iako su ustanci Indijanaca doživljavali poraze, ogroman značaj imala je ispoljena politička podudarnost s republikanskim secesionizmom kreola. Riječ je o procesu formiranja jednog općeg raspoloženja za oslobodilačku borbu u korist novih ideja o američkoj nacionalnoj pripadnosti.

Zahtjevi za nezavisnost bili su manje izraženi u područjima gdje su vladali tolerantniji i sposobniji vicekraljevi, kao što je Meksiko. U Brazilu nije ni nametana stroga centralistička vlast.

Pobune robova

Pobune crnih robova bile su česte, a najznačajnija je ona iz 1630. kada su odbjeglī robovi u provinciji Pernambuco (Brazil) formirali Republiku palmi. Republika je opstala preko 60 godina, sve do 1697. Ostali ustanci robova uglavnom nisu prevazilazili lokalne razmjere. Francuska revolucija iz 1789. podstakla je robove na ustanke. Tako je 1791. izbio ustanak u francuskoj koloniji Santo Domingo na zapadnom dijelu ostrva Hispaniola (istočni dio bio je španska kolonija) s političkim i socijalnim zahtjevima. Ustanak je ugušen, ali francuska vlast više nije mogla kontrolirati robove.

Ustanci kolonizatora i kreola

Prva pobuna kolonizatora, tačnije, grupe nezadovoljnih ljudi koji nisu primili plaću, izbila je 1497, a predvodio ju je izvjesni Roldán za vrijeme dok je Kolumbo, koji je bio upravitelj ostrva, boravio u Španiji (upravljanje je privremeno preuzeo njegov brat Bartolomeo). Trajala je skoro 2 godine sve do Kolumbovog povratka kada je postignut kompromis. Kasnije je bilo sve više pobuna kreola i to je pokazatelj unutrašnje borbe oko privilegija i ovlašćenja sve do 18. stoljeća kada takvi nemiri ustupaju mjesto protestu protiv nameta krune i loše administracije. U takve se ubrajaju pobune u Caracasu (1749), Quitu (1765), Čileu, Novoj Granadi, Peruu (1776–1777). U Čileu je 1781. došlo do velike zavjere. U Novoj Granadi iste godine protest je prerastao u ustanak kreola uz učešće Indijanaca.

U pojedinim dijelovima kolonija nije bilo većeg komešanja kreola (Meksiko, Peru) i to se objašnjava većom sposobnošću vicekraljeva, tj. fleksibilnijom politikom vlasti. U tim sredinama podsticaji za nezavisnost dolazili su uglavnom spolja. Bilo je pobuna plantažnih radnika, ali one nisu imale secesionistički karakter.

Unutrašnji faktori - neposredni uzroci rata za nezavisnost

Prosvjetiteljstvo je bilo ideološko opravdanje borbe za nezavisnost američkog kontinenta. Međutim, neposredni uzroci bili su ekonomske prirode:

• gvozdena kontrola života u kolonijama u bilo kojem pogledu od strane španskih Burbonaca;
• razvitak birokratije i jaka centralizacija administrativinih funkcija kolonija;
• isključenje kreola iz javnog i političkog života; državne položaje mogli su imati samo Španci;
• potpuna ekonomska zavisnost od metropole;
• visoki porezi;
• nedostatak sredstava za održanje imperije; Španija nije imala odgovarajuću vojnu snagu niti je mogla svojom proizvodnjom zadovoljiti potražnju i ekonomske potrebe svojih kolonija.

Ovakva situacija proizvela je tenziju i nezadovoljstvo među različitim sektorima u hispanoameričkim kolonijama. Međutim, najugroženiji su bili Indijanci, crnci i mulati jer su ih, osim Španaca, ugnjetavali i kreoli.

Vanjski faktori

Događaji koji su pripremili političku klimu za odvajanje kolonija od Španije ne potječu samo od događanja u samim kolonijama. Naprotiv, evropska i svjetska dešavanja tog vremena imala su veliki utjecaj na dešavanja u Latinskoj Americi. U Francuskoj se odigrala dotad najveća buržoaska revolucija, u Engleskoj cvjeta liberalizam. Sjedinjene Američke Države prve na američkom kontinentu stječu nezavisnost.

U razvoju dešavanja u Latinskoj Americi uočljiva su dva perioda. U prvom se prihvataju novi ideološki utjecaji i odvija proces sazrijevanja odluke za borbu ubrzan stjecanjem nezavisnosti SAD-a (1776). Drugi period ispunjen je tajnim idejno-političkim pripremama, a zatim vojnim djelovanjem protiv kolonijalne vlasti, mada ne uvijek i protiv monarhije. Ovaj drugi period naziva se Rat za nezavisnost i dostiže vrhunac poslije Napoleonove invazije na Španiju (1808) i propasti španske i portugalske imperije nizom proklamacija o nezavisnosti (1822–1824). Uslijedilo je međunarodno proglašenje nezavisnosti otpočeto Monroeovom deklaracijom, a završeno kada su bivše metropole priznale nezavisnost novoformiranih država.

Utjecaj Francuske revolucije

Francuska revolucija u početku je imala veliki odjek u kolonijama, tim više što su ideje enciklopedista (Rousseaua, Diderota, Voltairea) bile prisutne među inteligencijom i političkom opozicijom. Kolonijalna uprava uočila je opasnost od ovih ideja tako da je prevođenje Deklaracije o pravima čovjeka i građanina kažnjavano robijom.

Pred Francusku revoluciju Karlo III nastojao je sprovesti reforme u kolonijama u duhu prosvijećenog apsolutizma. One su, međutim, bile malog dometa. Kralj je odbacio prijedloge svojih ministara da se dalekosežnim reformama osujeti secesija. Ukinut je dio monopola na trgovinu s kolonijama proširenjem trgovačkih dozvola na druge zemlje, smanjene su carine, unaprijeđena je nauka, liberalizirana je štampa, povećan je uvoz knjiga, ali ovo nije moglo zadovoljiti želje i potrebe kolonija.

Međutim, nešto kasnije stav prema Francuskoj revoluciji se promijenio. Postulati o jednakosti svih ljudi nisu odgovarali ekonomskim interesima dominantne kreolske klase. Slagali su se s jednakim pravima u okviru svoje klase, ali ne i s izjednačavanjem prava kreola s pravima Indijanaca, crnaca, mestika i mulata. Zbog toga ideje Francuske revolucije nisu bile najbolje prihvaćene u krugovima visoke klase kolonijalnog društva.

S druge strane, Francuska revolucija imala je izuzetan odjek u francuskom dijelu Santo Dominga. Radikalne promjene u Francuskoj prenijele su se na francuske kolonije, što je rezultiralo silovitim pobunama robova, koje su se na kraju završile nezavisnošću Haitija. Iz Haitija su se pobune robova proširile na Venecuelu i kreoli su s užasom odbacili ideje Francuske revolucije i odlučili se za model koji im je bio mnogo bliži i koji je daleko više odgovarao njihovim ekonomskim interesima: model Američke revolucije.

Utjecaj Američke revolucije

Američka revolucija isprva nije imala neposredni utjecaj na dešavanja u španskim kolonijama. To se može objasniti sukobima između Španije i Francuske s Britanijom koji su apsorbirali svu pažnju kolonija, kao i opreznošću prema SAD-u, s očekivanjem da bi se "pigmej mogao pretvoriti u kolosa". SAD su dobro iskoristile evropske sukobe 1783. i pri sklapanju mirovnog sporazuma s Britanijom utvrdio granice prema španskoj Floridi na 32. paraleli. SAD su 1819. otkupile dio španskih teritorija. Ali o svim ovim velikim međunarodnim dešavanjima među narodom se malo znalo, pa čak ni gornji sloj kreolskog stanovništva nije bio šire obaviješten o Američkoj revoluciji. Njen se utjecaj osjetio tek usvajanjem Deklaracije o nezavisnosti i nakon završetka borbi za nezavisnost u Haitiju, kada su ideje Francuske zamijenili idejama Američke revolucije.

Napoleonova okupacija Španije

Glavni članak: Španski rat za nezavisnost

Francisco Goya, "3. maj 1808." Strijeljanje španskih rodoljuba u Madridu od strane francuskih vojnika (muzej Prado u Madridu)

Sporazum iz Fontainebleaua koji je 1807. s Napoleonom potpisao predsjednik španske vlade Manuel de Godoy, a kojim se francuskoj vojsci odobrava da pređe Španiju pri napadu na Portugal (1807) imao je katastrofalne posljedice po Španiju. Sporazum je podrazumijevao zajedničku invaziju na Portugal i podjelu kolonija u Brazilu. Iako su u novembru francuske trupe jednostavno umarširale u Portugal, Napoleon je i dalje ubacivao trupe u Španiju preko Pirineja, pod izgovorom da priprema odbranu Španije od Britanaca.

Portugalski kralj Ivan IV bio je prinuđen emigrirati u Brazil s 15.000 odabranih plemića, zaštićen britanskom flotom. On je ubrzo donio odluku da prizna osamostaljenje Brazila. Napoleonova politika dovela je do abdikacije kralja Karla IV u korist svog sina, Ferdinanda VII, koji je opet bio prinuđen predati vlast Napoleonu. Za kralja Španije i Indija Napoleon je imenovao svog brata Josipa. Pošto su Francuzi bukvalno okupirali cijelu Španiju, Španci su digli opći ustanak i vodili ga s promjenljivim uspjehom šest godina (1808–1814), prihvatajući za legitimnog kralja samo Ferdinanda VII.

Rat za nezavisnost

Opći znak za početak borbe, ranije sporadično vođene i s malim uspjehom, bio je Napoleonov napad na Španiju 1808. Invazija je za Španiju predstavljala prekid jedinstvenog kontinuiteta monarhije, s obzirom da su se Karlo IV i Ferdinand VII morali odreći španskog prijestolja u korist Napoleonovog brata Josipa.

U kolonijama su sazvani kabildi i formirane narodne hunte, po ugledu na Španiju. One preuzimaju vlast u Quitu (1809), Caracasu, Buenos Airesu, Santiagu i Bogoti (1810). Ovo su prve nezavisne vlade u španskim kolonijama. Španski generalni kortes, okupljen u Cádizu (po čemu je poznat i kao Kadiski kortes), donio je prvi liberalni španski Ustav 1812. godine, ukinuo inkviziciju, a centralna hunta proglasila je sve kolonije sastavnim dijelom Španije i pozvala ih da se pridruže borbi protiv Francuza. Bio je ovo pokušaj Španije da zadrži ove teritorije. U ovom se periodu većina kreola dvoumila između borbe za nezavisnost i nastavka vezanosti za metropolu. On je ujedinio provincije Španije i kolonije u jedinstvenu nacionalnu državu. Takav tok političkog odlučivanja ipak nije donio željene rezultate.

Britanija je bila u nedoumici, ali ne samo oko španskih kolonija, tj. da li da podrži pobunjenike u njima radi razbijanja španskog pomorskog i trgovačkog monopola ili da se opredijeli za špansku borbu protiv Napoleona. Opredijelila se za pomoć španskoj gerili protiv francuske okupacije. Tokom 1813. francuske trupe protjerane su iz Španije da bi naredne godine Napoleon bio potučen, a španski kralj Ferdinand VII trijumfalno je dočekan sa spremnim Ustavom. Međutim, Ferdinand VII odbacio je Ustav, izvršio vojni udar, obnovio apsolutizam, vratio Inkviziciju i pohapsio sve liberale.

Ovakav razvoj događaja uvjerio je kreole koji su se kolebali da do nezavisnosti vodi samo oružana borba.

Etape rata za nezavisnost

Redoslijed stjecanja nezavisnosti po zemljama

U početku cilj borbe nije bio jasno definiran, ili je, bolje rečeno, bio različit za razne grupacije stanovništva. Jedan dio vladajućih slojeva želio je reforme u okviru monarhije, odnosno samo političku slobodu od kontrole Madrida. Drugi dio želi potpuno osamostaljenje, republikanizam, slobodno tržište i parlamentarni sistem. I jedna i druga struja predstavljale su manjinu. Širi društveni slojevi nisu nezavisno i organizirano učestvovali u oslobodilačkoj borbi niti je ona izražavala njihove socijalne interese. Pristupali su joj milom ili silom, mobilizacijom na obje strane. Emancipaciju je vodila trgovačka buržoazija, bogati kreolski bankari i dio aristokratije, socijalne grupacije koje su jedine bile u stanju da je dovedu do uspjeha. U početku sukoba vojske obiju strana bile su malobrojne. Vojska oslobodilaca, slabo naoružana i opremljena, sastojala se od nediscipliniranih dobrovoljaca. Ona djeluje nesinhronizirano, razjedinjena rivalstvom vođa.

Također, rat se ne odvija istim tokom u svim vicekraljevstvima. Ne postoje iste političke ideje koje mogu ujediniti ovu borbu. Oružane borbe vođene su tamo gdje su bile stacionirane španske vojne snage. Ostali dijelovi kolonija sa slabijim komunikacijama i od manjeg značaja za metropolu stekli su nezavisnost kad je Španija propala kao kolonijalna imperija. Jedina borba koja je u njima vođena bila je borba nekoliko struja kreola oko preuzimanja vlasti.

U drugom periodu zaoštravaju se vojni sukobi. U Španiji je obnovljen apsolutizam. Poslije 1814. ona je opet u stanju da u kolonije šalje vojne ekspedicije, izuzev u Argentinu. Kruna ne traži put sporazuma nego konfrontacije. Među kreolima dolazi do zaokreta jer se i monarhisti uvjeravaju da je jedini put nezavisnosti potpuno odvajanje od matice.

U trećem periodu relativno brzo određena je sudbina kolonija: oslobodilačka vojska bila je reorganizirana. Bolívar i San Martín, kao i druge manje poznate vođe, pobjeđuju u velikim bitkama. Prihvataju se savezništva sa stranim državama već prema konkretnoj situaciji i interesima.

Četvrti period počinje stjecanjem nezavisnosti. U njemu se odvija borba za vlast pojedinih kreolskih kaudilja i lokalizam razbija san o jedinstvu. Velike sile priznaju nezavisnost brojnih novih država. Najjači bastion Španaca bio je u Peruu, a oslobodilaca u Rio de la Plati. Najžešće borbe vođene su u Novoj Granadi i Čileu.

Borbe za nezavisnost po zemljama

Haiti

Glavni članak: Haićanska revolucija

Toussaint Louverture, vođa haićanske revolucije za nezavisnost

Pred ustanak, u Haitiju je živjelo oko 600.000 stanovnika, od kojih su 500.000 bili crni robovi dovedeni iz Afrike da rade na poljima šećerne trske nakon što je kolonijalni sistem potpuno uništio autohtono indijansko stanovništvo. Francuza je ukupno bilo oko 30.000, vladinih službenika, trgovaca i zanatlija oko 10.000 i oko 30.000 mulata.

Godine 1791. 30.000 bijelaca i 27.000 crnaca i mulata otpočeli su ustanak za nezavisnost podstaknut Deklaracijom o ljudski pravima i zahtjevom Francuske revolucije da kolonije dobiju ista prava kao i metropola. Velika Britanija i SAD pružile su podršku Francuzima i ustanak je ugušen.

Preokret je nastao kada na čelo crnačkog pokreta stupa Toussaint Louverture. Crnačka vojska prvi je put potukla vojsku jedne evropske sile. Toussaint je vješto koristio sukobe evropskih sila. Kako bi odbranio ustanak, stao je na stranu Španije, koja mu je obećala da će ropstvo biti ukinuto, što nije ispunjeno. Kada je Konvent 1794. proglasio slobodu za sve robove, Toussaint je prešao na stranu Francuza i nastavio borbu za nezavisnost, dobio bitke protiv Španaca i Engleza (1798), a zatim porazio i same Francuze. Na kraju je ukinuo francusku vlast (1801) i donio liberalni ustav, proklamirao slobodu trgovine, priznao katoličku crkvu i ukinuo ropstvo. Međutim, Napoleon je odbacio taj ustav i u Haiti poslao ekspediciju od 86 brodova i 50.000 vojnika da uguše ustanak. General Leclerc porazio je 1802. godine crnačke trupe, zarobio Toussainta i deportirao ga u Francusku. Toussaint je umro 1803. u Fort de Jouxu. Uporan otpor crnaca i mulata, kao i epidemija žute groznice u redovima intervencionista donijela je na kraju novi poraz Francuzima. Povukli su se uz velike gubitke (negdje oko 62.000 ljudi).Jean-Jacques Dessalines, Toussaintov nasljednik, proglasio je nezavisnost 1804, dajući novoj državi ime Republika Haiti. Država je obuhvatala samo zapadni dio ostrva, pošto je istočni bio pod španskom upravom. Oba dijela ujedinjena su 1822. Dessalines se ubrzo pretvorio u apsolutistu. Ubijen je u unutrašnjim borbama oko vlasti. Njegov saborac i nasljednik Henri Christophe proglasio se kraljem. Konfiscirao je sve francuske posjede i dijelio ih stanovništvu, bivšim robovima, čime je izazvao ustanak zemljoposjednika. Francuska je 1825. priznala nezavisnost Haitija, no to nije smirilo unutrašnju situaciju.

Jug Južne Amerike

Glavni članci: Borba za nezavisnost Argentine, Borba za nezavisnost Perua i Borba za nezavisnost Čilea

Argentina, Čile i Peru vodili su rat za nezavisnost pod vodstvom San Martína, poznatog kao Oslobodilac (španski: Libertador), naročito u Argentini.

Opći tok rata za nezavisnost u prvom periodu obilježili su otvoreni kabildi i zbivanja u Argentini. Britanska invazija na latinoamerički kontinent planirana je preko tri najpovoljnija prilaza: preko Venecuele, Buenos Airesa i Čilea. Prve dvije su propale, a treća, preko luke Valparaíso, nije ni preduzeta.

Kada je engleska flota 1806. napala Buenos Aires, vicekralj je pobjegao bez pokušaja da pruži otpor napadaču. Grad su odbranili samoorganizirani kreoli. Potukli su Britance, a nakon toga preuzeli vlast i odrekli vjernost hunti iz Seville, a zatim organizirali instituciju otvorenih kabilda kao narodni organ koji je prvi put preuzeo političku vlast i otada je nije ispuštao iz svojih ruku. Nakon prvih vijesti o Napoleonovoj okupaciji, dolazi do stvaranja ovih organa u različitim dijelovima kolonija. Prvi je formiran u Caracasu 19. aprila 1810, a posljednji u Čileu 18. septembra 1810. Kabildi nisu proglašavali nezavisnost, ali su obrazovali nove kreolske vlade i označili početak unutrašnjih političkih sukoba oko dalje sudbine kolonija. U Rio de la Plati dobili su najširu podršku, i u gradovima i u unutrašnjosti, i time je otpočela Majska revolucija i formiranje oslobodilačke vojske. Novoformirana patriotska hunta okupila je i konzervativce i liberale i počela mnoge ekonomske i političke reforme (1810–1826) u proglašenoj državi Ujedinjene provincije Rio de la Plate. Među najvažnijim vođama otvorenih kabilda u Argentini bili su Manuel Belgrano, Mariano Moreno, Juan José Castelli i Cornelio Saavedra.

Nezavisnost Čilea je 12. februara 1818. proglasio revolucionarni vođa Bernardo O'Higgins, koji je postao diktator Čilea. O'Higgins je bio inspirisan San Martínovim idejama. Njih dvojica su se zajednički borili protiv Španaca u odlučujućoj bitki kod Chacabuca.

Venecuela

Glavni članak: Rat za nezavisnost Venecuele

Venecuela je objavila nezavisnost od Španije 5. jula 1811, čime je otpočeo rat između ovih dviju zemalja. Godine 1812. španske snage predvođene generalom Juanom Domingom Monteverdeom potukle su venecuelansku revolucionarnu vojsku sa Franciscom de Mirandom na čelu, koja se 12. jula 1812. predala u Victoriji, čime je završena prva faza rata. Bolívar i ostale vođe revolucije emigrirali su.

Nakon poraza Bolívar odlazi u Novu Granadu. Kasnije se vraća s novom vojskom dok je trajala izuzetno surova faza rata. Nakon što je najveći dio lokalne aristokratije napustio ideje nezavisnosti, crnci i mulati postali su glavna snaga revolucije. Elita je reagirala otvoreno ometajući borbu običnih ljudi. Bolívarove snage napale su Venecuelu iz Nove Granade 1813, ulazeći u borbu nadahnute motom guerra a muerte (borba do smrti). Bolívarove trupe potukle su Monteverdeovu vojsku u nizu bitaka zauzimajući Caracas 6. augusta 1813. i opkoljavajući Monteverdea u Puerto Cabellu mjesec dana poslije.

Budući da su i lojalisti pokazali istu istrajnost, pobunjenici su ostvarivali samo kratkotrajne uspjehe. Tokom 1814. ojačane španske snage u Venecueli pretrpjele su niz poraza, ali su najzad potukle Bolívara kod La Puerte 15. juna 1814. Osvojile su Caracas 16. jula i ponovo su potukle pobunjenike kod Arague 18. augusta. U ovoj borbi Španci su izgubili 2.000 ljudi od 10.000, koliko ih se borilo, a pobunjenici su izgubili 3.000 ljudi. Bolívar i druge vođe vratile su se u Novu Granadu.

Vojska predvođena lojalistom Joséom Tomásom Bovesom pokazala je svoju ključnu vojnu ulogu. Okrećući se protiv nezavisnosti, ovi izuzetno pokretni, izuzetni borci još su jednom potisnuli Bolívara iz njegove rodne zemlje.

Bolívar se vratio u Venecuelu decembra 1816, ponovo vodeći neuspješnu borbu protiv Španaca od 1816. do 1818.

Bolívar se još jednom vratio u Venecuelu aprila 1821, predvodeći armiju od 7.000 ljudi. Kod Caraboba 24. juna njegove su snage do nogu potukle Špance i tako izvojevale nezavisnost Venecuele.

Paragvaj

Glavni članak: Borba za nezavisnost Paragvaja

Paragvaj je poslije Haitija prvi stekao nezavisnost 1811. godine, dijelom zahvaljujući svojoj geografskoj izoliranosti, a dijelom tradiciji ustanka od 80 godina ranije. Snažnu prvobitnu motivaciju patriotskog pokreta inicirala je grupacija najkrupnijih vlasnika plantaža duhana. Gaspar Rodríguez de Francia, poznat kao doktor Francia, bio je vodeća ličnost suprotstavljena veleposjednicima, čovjek mnogih reformi koje su imale odjek u širokim slojevima stanovništva. Zatvorio je vanjska tržišta i ukinuo vanjsku trgovinu, a potom je podigao fabriku oružja i baruta. Sljedeći korak bio je eksproprijacija velikih latifundija bez naknade, stvorenih nakon progona jezuita. Jedan dio zemlje podijeljen je seljacima u sitnim parcelama, a drugi je ostao državi u formi velikih stočarskih dobara. Podigao je cijene i gvozdenom rukom spriječio špekulacije robom za osnovne potrebe. Konfiscirao je crkvena dobra, a manastire pretvorio u kasarne. Jakobinac, bez partije, uspijeva pridobiti siromašne, robove, sitnu buržoaziju formiranu u gradovima. Krajem 18. stoljeća paragvajsku zatvorenost razbila je britanska diplomatija, koja je uz pomoć Brazila i Argentine podstakla pobunu aristokratije i srušila taj usamljeni jakobinski režim.

Kolumbija

Glavni članak: Borba za nezavisnost Kolumbije

Od 1815. oslobodilački pokret u Venecueli, kao i u najvećem dijelu Španske Južne Amerike, zapao je u izuzetno tešku poziciju. Velika vojna ekspedicija, koju je te godine poslao Ferdinand VII, preotela je Venecuelu i najveći dio Nove Granade. Novi Bolívarov napad na Venecuelu 1816. predstavljao je težak neuspjeh.

Godine 1819. Bolívarove snage prešle su Ande i prodrle u Novu Granadu juna-jula iste godine. U Bitki na Boyaci 7. augusta 1819. njegova vojska od 2.000 ljudi potukla je 3.000 španskih i kolonijalnih boraca. U proljeće 1820. Bolívarove republikanske snage zauzele su Bogotu. Nakon toga je Bolívar postao prvi predsjednik Velike Kolumbije.

Ekvador

Glavni članak: Borba za nezavisnost Ekvadora

Ekvador je od 1614. pripadao Vicekraljevstvu Perua, a od 1739. Vicekraljevstvu Nova Granada. Već u 18. stoljeću kreoli su na teritoriji današnjeg Ekvadora pokušavali izboriti nezavisnost.

Osnivanjem Nezavisne hunte 9. augusta 1809, čiji je predsjednik bio Juan Pío Montúfar, počela je borba za nezavisnost Ekvadora. Već 10. augusta smijenjen je predsjednik Audijencije i proglašava se nezavisnost Quita. Vicekraljevi Perua i Nove Granade poslali su vojne ekspedicije, koje su ugušili ovaj ustanak.

Kada je Ferdinand VII odbio priznati Kadiski ustav, to je izazvalo talas pobuna i pokreta za nezavisnost širom španskih kolonija u Americi. Na taj se način Kraljevska Audijencija u Quitu uspijeva otcijepiti od metropole nakon Bitke kod Pichinche 24. maja 1822.

Teritorije Quita i Guayaquila (koji se 1820. bio odvojio od španske dominacije i imao vlastitu vladu) ušle su kao Južni distriktnu zajednicu koja je dobila ime Velika Kolumbija. Nakon raspada 1830. iz ove države su nastale Nova Granada (današnje Kolumbija i Panama), zatim Venecuela i Ekvador.

Bolivija

Glavni članak: Borba za nezavisnost Bolivije

Nezavisnost je proglašena još 1809, ali je nakon toga slijedilo 16 godina krvave borbe do uspostavljanja prve republike (6. augusta 1825), koja je dobila ime po Simónu Bolívaru.

Napoleonska invazija na Iberijsko poluostrvo dovela je u pitanje lojalnost visokih staleža u gornjem Peruu. Većina njih ostala je lojalna centralnoj hunti u Španiji i čekala da vidi šta će se desiti. Prvi konflikti izbili su 25. maja 1809, kad su radikalni kreoli odbili priznati vlast centralne hunte i, zahtijevajući nezavisnost, zauzeli su ulice. Ovaj revolt bio je jedan od prvih u Latinskoj Americi, ali je ubrzo ugušen.

Pedro Domingo Murillo poveo je 6. jula 1809. drugi ustanak kreola i mestika u La Pazu i proglasio nezavisnost Gornjeg Perua u ime Ferdinanda VII. Lojalnost prema španskom kralju iskorištena je da bi se nezavisnosti dao legitimitet. Do novembra 1809. Cochabamba, Oruro i Potosí pridružili su se Murillu. Iako su ustanak u La Pazu ugušile trupe vicekralja Perua, a u Chuquisaki trupe vicekralja Rio de la Plate, Gornji Peru nikad više nije bio pod potpunom kontrolom Španije.

Tokom sljedećih sedam godina Gornji Peru bio je poprište borbi između snaga Ujedinjenih provincija Rio de la Plate (današnja Argentina) i rojalista iz Perua. Iako su rojalisti odbacili tri argentinske invazije, gerile su uglavnom kontrolirale većinu teritorije gdje su se formirale tzv. republikete ("republikice"), tj. ustanički centri, odakle će poteći borba za nezavisnost.

Do 1817. Gornji Peru bio je uglavnom miran i pod kontrolom Lime. Nakon 1820. Konzervativna partija kreolaca podržala je generala Pedra Antonija Olañetu, koji je odbio prihvatiti mjere španskih kortesa, ali i da se pridruži ustanicima Simóna Bolívara i Antonija Joséa de Sucrea. Nije htio priznati poraz ni nakon odlučujuće bitke kod Ayacucha 1824, posljednje velike bitke rata za nezavisnost Latinske Amerike. Na kraju ga je pobijedio Sucre aprila 1825, a nova država dobila je ime po Bolívaru - Bolivija.

Urugvaj

Glavni članak: Borba za nezavisnost Urugvaja

Kad su u Montevideo stigle vijesti o formiranju Prve patriotske vlade u Buenos Airesu, pojavili su se prvi znaci želje za nezavisnošću. 28. februara 1811. stotinjak patriota na čelu s Venanciom Benavidezom, zauzeli su gradove Mercedes i Soriano i proglasili kraj španske dominacije. U međuvremenu, José Gervasio Artigas organizirao je vojsku u Buenos Airesu i krenuo u Urugvaj, gdje je poslije prvih uspjeha krenuo u opsadu Montevidea. Vicekralj je tražio pomoć od Portugalaca iz Brazila, koji su potukli Artigasa i ušli u Montevideo. Posredovanjem vlade iz Buenos Airesa, portugalske trupe su se povukle, a Artigas se vratio na čelo vojske i ponovo postavio opsadu oko Montevidea koja je trajala gotovo dvije godine (kapitulacija 20. juna 1814).

Godine 1816. opet dolazi do portugalske intervencije u Urugvaju. Montevideo opet pada u ruke Portugalcima 1817. godine. Artigas je pobjegao u Paragvaj, gdje je ubrzo umro.

Godine 1821. Brazil je anektirao tzv. Orijentalni pojas (današnji Urugvaj) pod imenom Província Cisplatina, u čijem će sastavu ostati do 1825, kada je Juan Antonio Lavalleja s još 33 Urugvajca napao zemlju i uz ogromnu podršku naroda osvojio Montevideo i proglasio nezavisnost Urugvaja 25. augusta 1825.

Meksiko

Glavni članak: Rat za nezavisnost Meksika

Miguel Hidalgo

Rat za nezavisnost Meksika jedan je od hispanoameričkih ratova za nezavisnost koji su najduže trajali. Počeo je 1810, kao seljačka buna protiv kolonijalnih gospodara, a završio se 1921. pobjedom alijanse liberala i konzervativaca.

Vodeća figura u borbi za nezavisnost Meksika bio je Miguel Hidalgo, svećenik u malom gradu Doloresu. U svom je domu organizirao sastanke na kojima su bili dobro došli kako Indijanci, tako mestici, kreoli i Španci. Na njima se raspravljalo o socijalnim i ekonomskim temama i ubrzo su prerasli u antikolonijalnu zavjeru. Početak ustanka bio je određen za 8. decembar 1810, međutim, konspiratori su bili obaviješteni da su otkriveni, te su bili primorani požuriti sa dizanjem ustanka. Tako su već u septembru počele prve borbe, a ustanici su krenuli ka Ciudad de Méxicu, u namjeri da ga zauzmu. Nakon prvih uspjeha i nekoliko zauzetih gradova, stigli su do njega, ali ga nisu uspjeli zauzeti. Nakon toga su krenuli ka sjeveru, ka Texasu, ali su pali u zasjedu kod Monclove i svi bili pohvatani, zajedno sa Hidalgom, kome je, kao svećeniku, sudila inkvizicija i osudila ga na smrt paljenjem na lomači. Kazna je izvršena 30. jula 1811.

Nakon Hidalgove smrti vodstvo je preuzeo José María Morelos. Pod njegovim su vodstvom zauzeti Oaxaca i Acapulco, održan je Kongres u Chilpancingu, na kojem je Meksiko formalno proglasio nezavisnost od Španije i na kojem je ratificiran tekst onoga što će se kasnije pretvoriti u prvi meskički ustav. Također je odbijena duga opsada grada Cuautle. Međutim, Morelosa su 1815. uhvatili rojalisti i pogubili ga 22. decembra u San Cristóbal de Ecatepecu.

Od 1815. do 1821. rat za nezavisnost pretvorio se u gerilski rat, u kojem su se istakle dvije figure: Guadalupe Victoria (kasnije prvi meksički predsjednik) u Puebli i Vicente Guerrero u Oaxaki. Međutim, nakon 10 godina borbe pokret za nezavisnost bio je blizu totalnog kraha. Ustanici su se suočavali sa žilavim otporom rojalista i apatijom najuglednijih kreola kolonije. Pretjerano nasilje Hidalgovih i Morelosovih ustanika natjeralo je kreole da se povuku iz borbe i nevoljko pridruže španskoj strani, odlučivši da sačekaju momenat kad bi mogli naći manje krvav put do nezavisnosti. U tom momentu izbija na površinu lik kreola Agustína de Iturbidea, koga je vicekralj poslao da zada konačni udarac Guerrerovim snagama u Oaxaki. Proslavio se u prvim godinama revolucije po tome što je strastveno progonio Hidalgove i Morelosove pristalice. Bio je miljenik meksičke crkve i inkarnacija savršenog kreola konzervativca: pobožan, posvećen zaštiti privatne svojine i društvenih privilegija. Međutim, Iturbide nije bio zadovoljan: nije imao visok vojni čin i nije bio bogat.

Iturbideova ekspedicija podudarila se s uspješnim vojnim udarom u metropoli - vođe vojnog udara bile su sazvane da organiziraju borbu protiv ustanika u Americi i natjerali su Ferdinanda VII da potpiše liberalni ustav 1812. Iturbide je u tom događaju vidio priliku da se kreoli domognu vlasti i nezavisnosti Meksika, te je promijenio stranu, pozvao Guerrera na pregovore i uvjerio ga da udruže snage. Postavio je tri uvjeta: da Meksikom vlada neki evropski monarh, da kreoli i Španci imaju ista prava i da katolička crkva zadrži sve svoje privilegije i vjerski monopol u zemlji. Iturbide i Guerrero pozvali su 24. februara 1821. sve snage Meksika da se ujedine u borbi za nezavisnost. Iturbide je 24. augusta potpisao dokument s vicekraljem Nove Španije, poznat kao Sporazum iz Córdobe, kojim se priznaje nezavisnost Meksika. Ovdje Iturbide dodaje klauzulu da, ako nijedan evropski monarh ne prihvati meksičku krunu, na prijesto može stupiti i neki kreol, što će on kasnije iskoristiti i proglasiti se prvim carem Prvog meksičkog carstva. Privremena skupština proglasila je 28. septembra Povelju nezavisnosti. Generalna kapetanija Gvatemala (u čiji su sastav ulazile Chiapas, Gvatemala, Salvador, Nikaragva, Kostarika i Honduras) proglasila je nezavisnost 5. januara 1822. i pripojena je Meksičkom carstvu. Međutim, godinu kasnije carstvo se raspalo i republikanci su uspostavili demokratiju i meksičku državu.

Srednja Amerika

Za razliku od ostalih dijelova španskih kolonija koje su organizirale vlastite hunte, Kapetanija Gvatemala ostala je pod španskom upravom. Velika kapetanija Gvatemala (zajedno sa Vicekraljevstvom Peru) potvrdila je vjernost Centralnoj hunti u Cádizu i nastavila slati "patriotske doprinose" u metropolu, ali je zahtijevala veći utjecaj i predstavnike u Centralnoj hunti. Kad je Centralna hunta raspisala izbore za generalne kortese, svaki dio Kapetanije poslao je svog predstavnika. Predstavnik Salvadora tražio je osnivanje posebne biskupije, odvojene od Gvatemale, međutim, mnogi su željeli puno veću autonomiju.

Početkom 19. stoljeća bilo je više ustanaka u cijeloj Kapetaniji Gvatemala (koja je uključivala današnju meksičku državu Chiapas, Gvatemalu, Honduras, El Salvador, Nikaragvu i Kostariku). Godine 1811. dižu se prvi ustanci u El Salvadoru i Nikaragvi, iste godine izbila su dva u Leonu i Granadi, u Gvatemali 1813, a 1814. novi ustanci i u Salvadoru.

Kad je Meksiko proglasio nezavisnost 1821, Velika kapetanija Gvatemala također je proglasila nezavisnost od španske krune 15. septembra 1821, međutim, ulazi u sastav novoformiranog Meksičkog carstva.

Ipak, godinu dana kasnije Meksičko carstvo se raspalo i zemlje kapetanije Gvatemale, osim Chiapasa, formirale su novu državu Ujedinjene provincije Centroamerike jula 1823, koja isto neće biti dugog vijeka - nakon građanskog rata (1839–1840) dolazi do njenog raspada i stvaranja država Srednje Amerike kakve danas poznajemo.

Brazil

Glavni članak: Borba za nezavisnost Brazila

Historija osvajanja, kolonizacije i stjecanja nezavisnosti Brazila umnogome je drugačija nego u drugim dijelovima Latinske Amerike. Stjecanje nezavisnosti SAD-a i Francuska revolucija od samih početaka imaju veliki utjecaj na dešavanja u Brazilu, naročito među portugalskim oficirskim korom i domaćom elitom. U tom krugu okupljaju se nezadovoljnici koji planiraju pobunu protiv Lisabona, iako je Portugal imao liberalniji odnos prema Brazilu nego Španija prema svojim Indijama. Godine 1797. u Bahiji izbija ustanak vojske, sirotinje i robova, ali on nije imao za cilj promjenu političkog sistema. Promjene je stjecajem okolnosti donijela sama portugalska monarhija, spašavajući svoj opstanak od Napoleona. Dolazak portugalskog kralja u Brazil sa brojnim plemstvom i sigurnost utočišta koje je nađeno u koloniji, u Rio de Janeiru, novoimenovanoj prijestonici Portugalske imperije, bili su sudbonosni za Brazil. Ranije nezadovoljstvo kreola splasnulo je njihovim uključenjem u novu vladu. Sprovedene su reforme s trajnim posljedicama: otvorene su luke za slobodniju trgovinu, a zemlja je 1815. dobila status kraljevstva, uvedena je brazilska moneta, formirana je Brazilska banka, pojavljuju se novinska glasila, a unaprijeđeni su i nauka, prosvjeta i kultura. Stvorena je klima prividne nezavisnosti.

Ipak, nakon Napoleonovog poraza kreoli se protive daljem boravku kralja u Riju. Separatisti Pernambuca dižu ustanak 1817, ali opet bez naročitog odjeka u društvu. Poslije promjena u Portugalu kralj Ivan VI [napustio je Rio 1820, ali je kao regenta, tj. kao predsjednika vlade ostavio svog sina, Pedra I, a ovaj je odmah požurio da se proglasi za zaštitnika Brazila. Ubrzo proglašava nezavisnost Brazila 1822. godine. Mjerama represije potiskuje liberale. Krvoproliće je izbjegnuto, ali je nastavljena žestoka politička borba, naročito oko Ustava iz 1824. kad je obnovljeno ropstvo kao ekonomska osnova privrednog sistema. Moć veleposjednika, barona kahve i šećera, ostala je netaknuta. Apsolutizam je djelomično ograničen parlamentom i većom samostalnošću provincija, ali to nije bilo dovoljno opoziciji, koja u većini provincija podiže ustanke (1833–1849) sa zahtjevom uspostavljanja republike. U toj borbi učestvovao je i Giuseppe Garibaldi, istaknuti borac za ujedinjenje Italije.

Polovinom 19. stoljeća u Brazil stiže veliki talas imigranata iz Evrope (približno 500.000 ljudi). Formiranje Republikanske partije 1883. i Konfederacije abolicionista ojačalo je opoziciju, čiji pritisak primorava monarhiju da 1888. ukine ropstvo. Prodor liberalnih partija u najviše krugove vojske doveo je naredne godine do svrgavanja monarhije vojnim pučem bez krvi. Federativna Republika Brazil proglašena je 1889, a 1891. prihvaćen je novi Ustav.

Panama

Glavni članak: Borba za nezavisnost Paname

Do pobune u mjestu Villa de los Santos dolazi 10. novembra 1821, što označava početak borbe za nezavisnost Paname. U Panama Cityju na čelu rojalističke vojske bio je general José de Fábrega, panamski kreol koji je uskoro prešao na stranu pobunjenika, zajedno s klerom.

Otvoreni kabildo sazvan je 28. novembra 1821, na kojem je proglašena nezavisnost od Španije.

Ubrzo će Panama svojevoljno ući u sastav novoosnovane Velike Kolumbije. U njenom sastavu ostala je sve do proglašenja nezavisnosti 3. novembra 1903.

Dominikanska Republika

Glavni članak: Borba za nezavisnost Dominikanske Republike

Stjecanje nezavisnosti Dominikanske Republike bio je proces koji je trajao gotovo više od pola stoljeća. Nakon nekoliko neuspješnih pokušaja, José Núñez de Cáceres uspio je 1821. proglasiti nezavisnost ostrva od španske dominacije. Međutim, već sljedeće godine (1822) Haiti je anektirao istočni dio ostrva, pod čijom će vlašću ostati do 1844. Do 1861. režim koji je poznat kao Prva republika bio je uzdrman unutrašnjim sukobima liberala i konzervativaca, kao i stalnim upadima haićanske vojske, što je dovelo do odluke da se zemlja vrati pod špansku vlast. Između 1861. i 1865. istočni dio ostrva imao je status španske provincije. No, zbog mnogih gerilskih napada na kraju su se španske trupe povukle i Dominikanska Republika je stekla nezavisnost 1865.

Kuba

Glavni članak: Borba za nezavisnost Kube

Kuba i Portoriko bile su jedine dvije kolonije u Latinskoj Americi koje su ostale pod španskom vlašću u drugoj polovini 19. stoljeća. Nacionalna svijest Kubanaca počela se formirati tokom 17. i 18. stoljeća, da bi se proces završio podstaknut prije svega stjecanjem nezavisnosti SAD-a i potom i ostalih latinoameričkih zemalja. Oružana borba za nezavisnost Kube počela je 1868, s nezvaničnom podrškom SAD-a, i trajala je do 1898..

Prvi rat za nezavisnost protiv Španije trajao je od 1868. do 1878. U toku tog rata, a i prije njega, Kuba je sve više padala pod utjecaj SAD-a.

Radnička klasa doživjela je veliki razvoj krajem 19. stoljeća. Na Prvom radničkom kongresu 1892. odlučeno je da se potpomogne pokret za nezavisnost na Kubi i da se krene u konačnu borbu. Ovaj kongres bio je začetak Revolucionarne kubanske partije, koju je predvodio José Martí u SAD-u.

Godine 1895. Martí, Máximo Gomez i Antonio Maceo iskrcavaju se na Kubu s revolucionarnom vojskom i započinju konačni rat za nezavisnost. Isprva Španci odgovaraju oštrom represijom, ali već od 1896. rat za nezavisnost Kube postaje međunarodni događaj, u koji se uključuju i SAD i koji će kulminirati Špansko-američkim ratom, koji je završen Pariskim sporazumom od 10. decembra 1898, kad je Kuba stekla nezavisnost. Međutim, odmah nakon potpisivanja ovog sporazuma SAD su okupirale ostrvo i ostale tamo do 1902. kad se priznala nezavisnost Kube. Međutim, i dalje se osjećao veliki utjecaj SAD-a, koje su intervenirale na ostrvu kad god su to smatrale neophodnim.

Zemlje koje su ostale kolonije

Od francuskih kolonija u ovom položaju ostale su Francuska Gvajana, Guadeloupe i Martinique. Godine 1946. ukinut im je status kolonija i postali su prekomorski departmani Francuske.

Portoriko je tokom 400 godina bio pod španskom kolonijalnom vlašću, da bi ga 25. jula 1898. okupirale SAD u toku Špansko-američkog rata. Pariskim sporazumom iz 1898. preostale španske kolonije prešle su u posjed SAD-a, pa samim tim i Kuba, Portoriko i Filipini. Godine 1900. vojnu vlast zamjenjuje civilna.. Godine 1917. Portorikanci dobijaju državljanstvo SAD-a. Godine 1952. Portoriko postaje ostrvska američka teritorija s komonveltskim statusom, koji ima i dan-danas.

Katolička crkva i borba za nezavisnost

Rimokatolička crkva bila je na strani španske monarhije. Pape Pio VII i Lav XII činili su sve što je u njihovoj moći da spriječe odvajanje kolonija od metropole. Umjerenije držanje crkva ispoljava tek od 1823, poslije međunarodnog priznanja suverenosti novoformiranih država. Ovaj elastičniji odnos prema promjenama bio je u funkciji potrebe da se zadrži utjecaj na vjernike. U kasnijem periodu crkva osporava pravo patronata države, odnosno pravo predlaganja crkvenih velikodostojnika. Drugi problem ticao se priznanja crkve i njene uloge u svjetovnoj vlasti. U načelu, pravo katoličke crkve da bude državna religija nije bilo sporno. Samo se Bolívar zalagao za razdvajanje države i crkve. Svi ostali oslobodioci i prvi ustavi proklamirali su katoličanstvo za državnu religiju. Ipak, odvojena od Rima i Madrida, crkva slabi i podređena je svjetovnim vlastima. Crkva nije povratila svoju statusnu moć iz vremena prije oslobođenja.

Katolički kler u toku rata za nezavisnost duboko se podijelio. Onaj niži stao je uz oslobodioce. Jedan njegov dio bio je pokretač i inspirator oružane borbe, kao, npr., u Meksiku. Visoki kler, uz rijetke izuzetke, bio je protiv revolucije.

Međunarodno priznanje

Stav evropskih sila

Pad Napoleona izmijenio je odnos snaga u Evropi. Sveta alijansa, formirana na Bečkom kongresu, imala je zadatak da povrati predrevolucionarno stanje i da ga održava. Sredinom oktobra 1822. održan je Veronski kongres, na kojem su članice Alijanse vijećale o reakciji na dešavanja u Španiji. Britanski ministar vanjskih poslova George Canning nije išao lično, već je poslao Wellingtona i dao mu jasne instrukcije da ne pristaje na zajedničku izjavu koja bi govorila da Španija ima pravo na vladavinu južnoameričkim kolonijama i koja bi proglasila južnoameričke revolucionare za buntovnike.

Canning je znao da se Sveta alijansa, pod kojom su se 1823. podrazumijevale Rusija, Austrija, Pruska i Francuska, ne zadovoljava samo gušenjem španske revolucije već da ima namjeru poslati francuske snage u Latinsku Ameriku. Metternich i car Aleksandar I Romanov bili su saglasni s ovim poduhvatom, ali je Canning bio izričito protiv. Slanje velikog vojnog kontingenta u Latinsku Ameriku bez britanskog pristanka bio je nezamisliv poduhvat. Metternich je spletkarenjem pokušao ugroziti Canningov položaj u Britaniji, ali mu to nije uspjelo.

Nakon donošenja Monroeove doktrine Aleksandar I shvatio je da se pitanje Latinske Amerike mora skinuti sa dnevnog reda. Metternich je ostao jedini pobornik reakcije u iberijskim kolonijama. Kada je 1824. predložio sveevropski kongres na kojem bi bilo razmatrano pitanje Latinske Amerike, Canning se ovome energično suprotstavio. Tu je Canning izjavio da namjerava sklopiti trgovački sporazum sa državom Buenos Aires (tako se 1824. zvala Argentina). Engleske industrijalce pridobio je tvrdeći da će, ako se oni ne dokopaju latinoameričkog tržišta, to učiniti SAD.

U januaru 1825. Velika Britanija zvanično je priznala Argentinu, Kolumbiju i Meksiko.

Stav SAD-a

SAD su u početku podržale rat za nezavisnost, šireći na taj način vlastiti utjecaj. S propašću Napoleona svoju su pažnju više skoncentrirale na preuzimanje Floride od Španije i zadržavanje Kube kao kolonije nego na borbu Latinoamerikanaca, tim više što se u njihovom javnom mnijenju malo znalo o borbama na jugu kontinenta. Kada su evropske aspiracije prema španskim kolonijama porasle, SAD su osnažile već izrečenu strategiju Georgea Washingtona (1796) i formulirale čuvenu Monroeova doktrinu (1823). Riječ je o deklaraciji predsjednika Monroea u kojoj se precizira politika SAD-a prema evropskim pitanjima. U njoj je koncizno i jasno rečeno da SAD:

• neće dozvoliti bilo kakvu kolonizaciju Amerike
• tolerisat će postojeće kolonije
• neće se miješati u evropske probleme
• odbacuju evropsko miješanje u američka pitanja.

Osnovno geslo te politike sadržano je u dvije riječi: Amerika Amerikancima. Formalno upućena Evropi, Monroeova doktrina ustvari je naznačila buduću ekspanzionističku politiku prema Latinskoj Americi.. U kolonijalnom položaju ostali su Kanada, Kuba, Portoriko, Holandska Gvajana, Francuska Gvajana i Mali Antili. Sama po sebi ova doktrina nije donijela međunarodno priznanje latinoameričkih država, ali je ubrzala njihovo sukcesivno prihvatanje kao takve. Portugal je priznao Brazil kao nezavisnu državu nakon vojnog poraza kod Bahije (1825), a Španija je to učinila tek nakon liberalne revolucije (1820). Prvo je priznala nezavisnost Meksika (1836), a zatim Ekvadora, Čilea, Venecuele i Bolivije. Ostale zemlje Evrope priznavale su novoformirane države prema potrebama svojih trgovačkih veza..

Nadmoć SAD-a

Poslije secesionističkog rata između Sjevera i Juga (1861–1865) SAD su obnovile i učvrstile svoje unutrašnje jedinstvo. Međunarodni izolacionizam i nezainteresiranost za evropska pitanja olakšao je da se ujedinjeni prostor Amerike okrene ka razjedinjenim državama Meksika, Centralne i Južne Amerike kao neprikosnoveni arbitar. Monroeova doktrina štitila je interese SAD-a, ali ne i cijele Amerike. Naprotiv, ona je ozakonila zloupotrebu Latinske Amerike od strane samog SAD-a. Prva panamerička konferencija (Washington, 1889) i zvanično je utemeljila mehanizam kontrole i dominacije, kasnije usavršene institucijom panamerikanizma. Zaobiđen je pozitivan prilaz međunarodnim odnosima, sadržan u načelu saradnje među jednakima, kakav je zastupao Bolívar.

Neostvaren san

Ideja jedinstva Amerike ostala je san njenih oslobodilaca, prije svih, Bolívarov. On je pokušao svoju ideju sprovesti u djelo na Panamskom kongresu, sazvanom 1826. On je bio kulminacija političke volje za jedinstvo i bratimljenje Amerike poslije 15 godina borbe i stradanja. Ideja ujedinjenja imala je mnogobrojne vanjske i unutrašnje protivnike. Najviše su se protivile evropske sile, robovlasnici s juga SAD-a, Paragvaj i provincije La Plate. Podrška je stizala od Velike Kolumbije (objedinjene tri države), Perua i Bolivije, koje je ujedinio Bolívar, zatim Meksika i Srednje Amerike. Panamski kongres prihvatio je Opći ugovor o uniji i konfederaciji, ali su ga ratificirale samo države Velike Kolumbije, koje su bile već ujedinjene. Pokušaj sazivanja novog samita propao je.

U kasnijem periodu Latinska Amerika nije ispoljila veći stvarni interes za približavanje ili ujedinjavanje izuzev u modernom dobu preko labavih i spolja kontroliranih političkih formi panamerikanizma i najnovijih oblika ekonomske saradnje (Latinska unija). Pojedini latinoamerički političari se na početku 21. stoljeća zalažu za čvršće povezivanje zemalja Latinske Amerike. Istovremeno je rasla agresivnost velikog sjevernog susjeda. Uzajamne odnose naročito je pogoršalo oduzimanje velikih meksičkih teritorija od strane SAD-a. Bolívar je bio ogorčen na SAD i Evropu što su mirno posmatrali borbu za nezavisnost i uključivali se isključivo kad je njima to odgovaralo. Bolívar je govorio:

Engleska strahuje od revolucija u Evropi, a priželjkuje je u Španskoj Americi. Prva joj nalaže opreznost, a druga nudi prirodna bogatstva.

U jednom je pismu napisao:

Imat ćemo u mladosti tutore, u zrelosti gospodare i tek u starosti bit ćemo slobodni.

Kritizirao je i SAD:

SAD, koje toliko cijene svoju slobodu, ne vole one koji su zaljubljeni u vlastitu.

Historija je brzo potvrdila njegova mišljenja. Monroeova doktrina nije bila prepreka Španiji da 1829. napadne Meksiko. Britanija je 1833. zauzela Falklandska ostrva uz pomoć SAD-a, a 1835. i Belize, iako je Gvatemala tražila pomoć pozivajući se na Monroeovu doktrinu. U kasnijem periodu uslijedio je čitav niz agresija i intervencija koji nije prestajao do današnjih vremena.