Vojvoda

Vojvoda je slavenski termin koji označava nekoga ko je prvi u komandovanju neke vojničke jedinice, a koristi se i kao prijevod plemićke titule dux. Kasnije se termin počinje koristiti za guvernera provincije. Titula približno odgovara turskoj tituli sandžak-bega.

Po rangu vojvode se obično nalaze odmah ispod kralja ili kraljice, a iznad grofova. Njihov posjed nazivao se vojvodstvo. Žena koja je upravljala vojvodstvom, kao i supruga vojvode, jeste vojvotkinja.

U srednjem vijeku vojvode su bili vladari pokrajina i nadređeni grofovima u gradovima, a potom su u feudalnim monarhijama bili su najbliži pratitelji kralja ili kraljice. Ipak, postojali su i suverene vojvode, te je pojam imao različit sadržaj u različitim krajevima i u različitim historijskim razdobljima.

U novom vijeku, ova titula dodjeljuje se obično bez ikakvih teritorijalnih ingerencija kao najviši plemićki čin u Francuskoj, Portugalu, Španiji, i Italiji. Vojvode u Ujedinjenom Kraljevstvu nikada nisu imali vojvodstvo, već samo vojvodsku titulu i čast.

Etimologija

Riječ potječe od praslavenskih riječi voj- (ratnik) i ved-'- voditi nešto. Titula se, kako u slavenskim jezicima, tako i u germanskim, a prethodno i u latinskom i romanskim jezicima, razvila iz oznake za vojskovođu.

Historija

Rimsko carstvo

Izvorno, u Rimskom carstvu titula dux pridavan je zapovjedniku neke vojske koji je imao samo vlast nad njemu povjerenim vojnicima. U početku je ta titula bila namijenjena samo barbarskim zapovjednicima, a kasnije je postala službena rimska titula. Po podjeli civilnih i vojnih službi u 4. vijeku, dux je postao zapovjednik svih jedinica na vojnom području, što je često odgovaralo jednoj ili više provincija. Ovaj čin bio je niži od čina comes rei militaris.

Srednji vijek

Kroz srednji vijek, nakon slabljenja rimske moći u Zapadnoj i Srednjoj Evropi, ovu su titulu koristila germanska kraljevstva, ponajviše kako bi označili guvernere starih rimskih provincija.

Vizigoti

Vizigoti su zadržali rimsku podjelu svoga kraljevstva u Španiji, a čini se da su nad tim pokrajinama vladale vojvode. Oni su bili najviši vladari zemlje, te su zajedno sa biskupima birali kralja. Oni su posjedovali vojsku i često donosili odluke nezavisno od kralja, pogotovo u posljednjim godinama kraljevstva.

Langobardi

Karta Italije oko 750, sa vojvodstvima zvanim Furlanija, Spoleto, Benevento i Kalabrija

Kad su Langobardi stupili na tlo Italije, latinski su ljetopisci njihove vođe nazivali duces - vojvode. Kasnije su ti vođe postali pokrajinski vladari, svaki sa svojim sjedištem. Premda su službeno bili podređeni kralju, sama ideja kraljevstva bila je Langobardima nova, te su ovi vojvode u velikoj mjeri vladali samostalno, posebno na jugu Italije, gdje su spoletski i beneventanski vojvode vladali kao suvereni. Langobardski kraljevi birani su iz redova vojvoda, koji su pak svoju službu nastojali učiniti nasljednom. Njima su podložni bili grofovi i gastaldi. Ovi posljednji postojali su isključivo među Langobardima, a vršili su izvorno sudsku službu koja je otprilike odgovarala razini grofova.

Franci

Franci su imali vojvode kao upravitelje nekadašnjih rimskih provincija, iako su vodili i vojne pohode daleko od svojih vojvodstava. Vojvode su bili najviši službenici, a među njima su odabirani kraljevi vojskovođe u doba rata. Svakog maja sastajali su se s kraljem kako bi raspravljali o planovima za sljedeću godinu.

U Burgundiji i Provansi češće se umjesto titule vojvode (dux) koristila titula prefekt ili patricij, vjerovatno zbog već uznapredovale romanizacije tih krajeva.

U kasnoj merovinškoj Galiji koristio se naslov dux et princeps Francorum (vojvoda i knez Franaka), koji je označavao vrhovnu vojnu vlast nad čitavim narodom i tako je korišten sve do kraja karolinške dinastije 987.

Bavarsko Vojvodstvo u 10. vijeku

U ranom 10. vijeku, sa slabljenjem karolinške vlasti u istočnoj Franačkoj, pokrajine kojima su prije vladali vojvode pod franačkom vlašću, sada postaju neovisne. Ova su vojvodstva nazivana "plemenskim vojvodstvima", čiji izvori i način nastanka izazivaju velike rasprave, uglavnom političke prirode. Izvornih sedam takvih vojvodstava bila su ona u Istočnoj Franačkoj: Saska, Frankonija, Bavarska, Švapska i Lotaringija.

Bošnjani

Titula vojvode u srednjovjekovnoj Bosni nije posve istražena. Prepoznatljiva je kao staleška oznaka glavnih vlastelinskih rodova. Nosili su je glavni predstavnici roda u okviru jednog od područja Bosanskog Kraljevstva. Vojvodu je delegirao rod, a priznavao kralj i sabor (stanak).

Vojvodska titula postala je nasljedna u okviru jedne porodice, ali je to potvrđivao bosanski kralj i ostala vlastela. To pokazuje primjer uzdizanja kneza Hrvoja Vukčića u dostojanstvo vojvode prema povelji kralja Tvrtka I Kotromanića 1380.

Titula vojvode se nije mogla izgubiti niti oduzeti, čak ni iako bi njen nosilac učinio nevjeru. To pokazuje primjer vojvode Radiča Sankovića, koji je 1391. učinio nevjeru kada je pokušao prodati župu Konavli Dubrovčanima, zbog čega je kažnjen oduzimanjem posjeda i pritvorom, a 1398. opet vraćen u posjed sa istom titulom.

U okviru jedne porodice samo je glavni predstavnik bio vojvoda. Njegova braća su bili kneževi. Nisu poznate situacije u kojima bi sin imao veću titulu od oca, a na primjeru porodice Zlatonosovići, vidi se da je mlađi brat mogao naslijediti oca u svojstvu vojvode, dok je stariji bio knez.

Titula velikog vojvode je status vojvode koji je prevazilazio okvire matičnih posjeda jednog područja, kao sastavnog dijela Bosanskog kraljevstva. Tako je vojvoda Sandalj Hranić tu titulu dobio kada je zauzeo istočni dio Huma, koji je imao svoje vojvode.

Hrvati

Titula dux je zabilježena i u srednjovjekovnoj Hrvatskoj, čiji su vladari označavali sebe kao duces Croatorum. Tu titulu nosio je već Trpimir, te se nazivao Trpimirus, dux Croatorum ili dux Croatorum iuvatus munere divino. U hrvatskoj se historiografiji ta titula obično prevodi kao knez, koji više odgovara latinskom princeps, tako da ove titule prevedene glase: "Trpimir, knez Hrvata" i "knez Hrvata Milošću Božijom". Trpimirov primjer slijedio je i Branimir. Muncimir je koristio i titulu dux (divino munere Croatorum dux), ali i titulu princeps (na natpisu iz Uzdolja kod Knina). Upotreba titula dux i princeps je, dakle, slična onoj koju su te titule imale u merovinškoj i karolinškoj Franačkoj.

U kasnom srednjem vijeku, pod vlašću Arpadovića, nije bilo teritorijalnih jedinica koje bi odgovarale vojvodstvima, ali često su se članovima kraljevske porodice dodjeljivala neka područja kao njihova vojvodstva. Takav je slučaj na hrvatskom području najčešće bilježen za Slavoniju.

Engleska

U razdoblju Anglo-Sasa najviši dostojanstvenici do kralja bili su ealdormani (kasnije će se pod danskim uticajem titula preoblikavati u earl) koji su se pak na latinskom prevodili kao duces. Danas se titula earl poistovjećuje sa titulom grofa.

U kasnom srednjovjekovnom razdoblju Edvard, princ od Velsa, postao je 1337. vojvoda od Cornwalla, te je tako postao prvi vojvoda kojem je taj naslov dodijelio engleski kralj. U Engleskoj, te kasnije u Kraljevini Velikoj Britaniji i Ujedinjenom Kraljevstvu, vojvode su u rangu bile niže od prinčeva, za razliku od kontinentalnih vojvoda.

Novi vijek

Sve do Napoleonskih ratova u Evropi je postojao velik broj vojvodstava. To se posebno odnosi na područja današnje Italije, Njemačke, te na područje Habsburške Monarhije.

Italija

Kristina Danska (1522-1590), po prvom braku vojvotkinja Milana, a po drugom vojvotkinja Lotaringije

Feudalna vojvodstva na području Italije uključivala su vojvodstva Acerenza, Spoleto, Savoja, Modena i Reggio, Benevento, te Kalabrija (u kojoj je titulu vojvode nosio prijestolonasljednik Napuljskog kraljevstva). U vrijeme renesanse posebno je značajno bilo Vojvodstvo Milano. Usto, vojvodstva su, po svome nazivu (italijanski doge; venecijanski: doxe; bosanski dužd) bile i Genova i Mleci.

Dubrovnik

Slično Veneciji i Genovi, i dubrovački knez nosio je na latinskom titulu dux. U hrvatskoj historiografiji ta se titula u ovom slučaju nikad nije prevodila kao "vojvoda", premda je u punoj tituli Habsburgovaca Dubrovnik bio uvijek smješten među vojvodstvima. Tako je Ferdinand I, car Austrije, među ostalima nosio i titulu Dux Lotharingiae, Salisburgi, Styriae, Carinthiae, Carnioliae; Dux superioris et inferioris Silesiae, Mutinae, Parmae, Placentiae et Guastallae, Osveciniae et Zatoriae, Teschiniae, Forojulii, Ragusae et Jaderae etc.

Austrija i Njemačka

U nasljednim habsburškim zemljama bilo je više vojvodstava. Među njima se navode sama Austrija, koja će se kasnije nazivati nadvojvodstvom, te još kasnije carstvim, potom Hohenberg, Koruška, Štajerska, i Kranjska. Habsburgovci su uzeli titulu nadvojvoda.

Premda u Saveznoj Republici Njemačkoj nositelji plemićkih titula nemaju više nikakav službeni status, na njih se i nadalje gleda kao na plemstvo, te su i nakon 1918. vojvode zadržali svoju ulogu u dinastijskim brakovima evropskih kraljevskih, kneževskih i vojvodskih porodica.

Specifičnost austrijskog i njemačkog plemstva leži u tome što svi članovi vladareve porodice nose istu titulu (ukoliko je ta titula niža od carske ili kraljevske). Stoga svi sinovi, kćerke, snahe i ostali potomci vojvode u muškoj liniji nose titulu vojvode, odnosno vojvotkinje. Tako je, naprmijer, Elizabeta Amalija Bavarska bila vojvotkinja Elizabeta u Bavarskoj sve dok udajom nije dobila višu titulu carice.

Današnje stanje

Nakon ujedinjenja Italije 1870. i kraja njemačke monarhije 1918. više nije bilo suverenih vojvoda koji bi bili na vlasti u Evropi. Jedino, kao viša titula od vojvode, postoji titula velikog vojvode Luksemburga.

U Ujedinjenom Kraljevstvu kralj ili kraljica nastavljaju dodjeljivati titulu vojvode članovima kraljevske porodice. Ostale vojvode su potomci plemića kojima je titula davno dodijeljena.

U Španiji titula vojvode ili vojvotkinje daje se sinovima i kćerima monarha koji nisu prvi u nasljednom nizu, po njihovu vjenčanju.

U Švedskoj svi prinčevi (i odnedavno princeze) dobijaju doživotnu vojvodsku titulu.