Brač

Brač je veće ostrvo u Hrvatskoj, na Jadranskom moru, smješten neposredno ispred grada Splita.

Povlja

Geografija

Brač je najveće srednjodalmatinsko ostrvo. Dug je oko 40 km, a širok prosječno 12 km. S ukupnom površinom od 395 km² je treće ostrvo po veličini na Jadranu. Od kopna je Bračkim kanalom (najveće dubine 78 m) udaljen 6 do 13 km. Prema zapadu je od ostrva Šolte odvojen Splitskim vratima, a prema jugu od ostrva Hvara Hvarskim kanalom (dubine 91 m).

Ostrvo je izgrađeno od karbonatno-krečnjačkih stijena, a nastalo je prije otprilike 100 miliona godina u periodu krede, ali tek u holocenu postaje ostrvo. Erozijom i taloženjem nastale su i druge vrste tla, tako da se danas sastoji od krečnjaka, pješčara, breča, gline i crvenice.

Najviši vrh je Vidova gora, inače i najviši vrh svih jadranskih ostrva (778 m/nm).

Klima

Klimu ostrva uvjetuje njegov položaj, a odlikuje se svim karakteristikama sredozemne klime: topla i sušna ljeta te kratke i blage zime. Brač pripada najsunčanijem jadranskom području s oko 2700 sunčanih sati godišnje, negdje između Splita i Hvara. Prosječna zimska temperatura je 9 °C, a ljetna 25 °C. Snijeg u godini pada samo oko 2 dana i ne zadržava se više od 10 sati. Posljednje bure pušu u martu, u narodu poznate kao 3 marčanske bure. Ljeti gotovo svakodnevno puše maestral, lokalno poznat kao maeštral. Padavine su češće u unutrašnjosti ostrva i na njegovoj istočnoj strani. Razlike u količini padavina kreću se od 700 mm godišnjeg prosjeka za Sutivan, do 1400 mm za mjesto Dol. Prosječna temperatura mora je ljeti 24 °C, a zimi 14 °C. Budući da na ostrvu nema većeg naselja ili teške industrije, zagađenja gotovo da i nema.

Ime

Porijeklo imena ostrva Brača u nauci nije potpuno utvrđeno. Pretpostavlja se da potiče od ilirskog brentos - jelen, budući da su ga Grci zvali Elaphusa od elaphos - jelen. Grčki historičar Polibije naziva ga Bretia, Plinije Stariji Brattia, a u Antinojevom putopisu iz 4. vijeka naziva se Bractia. Ostrvo je ucrtano u Ptolomejevu kartu iz 2. vijeka kao i u tabulu Peutingerianu, kartu iz 4. vijeka (Brattia). Bizantski car Konstantin Porfirogenet ga u svom opisu carstva iz 9. vijeka naziva Barzo i kaže da su on i Hvar "najljepše i najplodnije" medu jadranskim ostrvima.

Stanovništvo

U srednjem vijeku, kada staro ilirsko-rimsko stanovništvo postupno odumire, prevladava novo stanovništvo Neretljana i Hrvata koji su danas većinski stanovnici ostrva Brača. Najzastupljenije je čakavsko narječje u raznim svojim verzijama (čakavski, čokavski, cakavski, cokavski), a na krajnjem istoku ostrva se govori štokavskim narječjem.

Administrativna podjela

• Gradovi:

• Općine:

Općina	Grb	Površina	Br. stanovnika	Naselja
Bol		23,00 km²	1.630	Bol  • Murvica
Milna		35,00 km²	1.034	Bobovišća  • Bobovišća na moru  • Ložišća  • Milna  • Podhume
Nerežišća		79,00 km²	862	Donji Humac  • Dračevica  • Nerežišća
Postira		47,00 km²	1.559	Dol  • Postira
Pučišća		106,00 km²	2.171	Gornji Humac  • Pražnica  • Pučišća
Selca		53,00 km²	1.804	Novo Selo  • Povlja  • Selca  • Sumartin
Sutivan		22,00 km²	822	Sutivan

Historija

Arheološka istraživanja su potvrdila postojanje ljudskih zajednica na ostrvu još u paleolitu (pećina Kopačina između Supetra i Donjeg Humca). Ne postoje potvrđeni nalazi iz neolitika. Kasnije, u bronzanom i željeznom dobu, ostrvo naseljavaju Iliri koji su uglavnom živjeli u unutrašnjosti ostrva, a od kojih su sačuvane brojne gradine (najpoznatije su Rat kod Ložišća, Velo Gračišće kod Selaca i Koštilo kod Bola).

Iako je u 4. vijeku p. n. e. grčka kolonizacija zahvatila i jadranska ostrva i obalu, nema naznake osnivanja grčkih kolonija na Braču. Grci su izgleda bili usputni posjetioci na ostrvu i to na mjestu gdje je bila glavna stanica trgovine s Ilirima na Braču – Vičja Vala kod Ložišća, gdje su nađeni grčki predmeti. Brač je bio na putu trgovcima koji su iz Isse plovili prema Saloni, a i onima koji su plovili prema dolini rijeke Po.

Nakon dugih borbi s Dalmatima, Rimljani su 9. godine n.e. konačno slomili njihov otpor. Osnovana je provincija Dalmacija čiji je glavni grad bila Salona. Vjerovatno zbog njene blizine, na Braču nije osnovano veće naselje, iako se dokazi rimske prisutnosti nalaze po cijelom ostrvu (villae rusticae, cisterne, pojila za stoku, tijesci za vino i ulje, sarkofazi, ostaci pristaništa: Splitska, Bol, uvala Lovrečina). Najveći značaj za ostrvo je imalo kamenarstvo. Bogati slojevi krečnjaka su pogodovali razvoju ovog obrta, o čemu govore spomenici na širem području, posebno iz Salone i Aspalathosa. Najvažniji kamenolomi su bili Plate, Stražišće i Rasohe između Splitske i Škripa. Odatle se kamen dopremao u luku Splitska, a zatim do gradilišta Salone i Dioklecijanove palače. O svemu ovom svjedoče brojni epigrafski spomenici na ostrvu.

Nakon razaranja Salone od strane Avara i Slavena, Brač postaje utočište salonitanskim prebjezima, a nedugo nakon toga i Slaveni počinju naseljavati ostrvo. Prema tradiciji koja je trajala vijekovima, ti izbjegli Salonitanci osnovali su mjesto Škrip. Gledano politički, Brač je bio pod Bizantskim carstvom.

U 12. vijeku Brač je sa ostatkom Hrvatske pripojen Ugarskoj, ali je još dugo zadržao političku samostalnost. Od 1268 - 1357, Bračani su priznavali mletačku vlast, a zatim ugarsko-hrvatsku, zadržavajući uvijek svoju komunalnu samoupravu i stare povlastice. Godine 1420. započinje dugotrajna mletačka uprava cijelom Dalmacijom.

Do 13. vijeka bračka samouprava se razvila do komunalne uprave s vlastitom organizacijom, upravnim službama i propisima. Na čelu komune stajao je knez koji se ranije birao medu ostrvskim plemićima, a kasnije ga je slala Venecija. Vrhovnu vlast, Veliko vijeće, sačinjavali su svi brački plemići. Uz njega je postojalo Malo vijeće i Vijeće mudrih. Sjedište komune bilo je u Nerežišćima. Uz Skup plemića se sastajao i Skup građana (hrv. Skup pučana) koji je imao znatno manja prava.

Službeni jezik bio je latinski, ali svakodnevni hrvatski, kao što je svakodnevno pismo i ono službenih isprava, bila je ćirilica, kojom je napisana i Povaljska listina 1184, najstarija i najvažnija sačuvana isprava srednjovjekovnog Brača. Stanovništvo ostrva bavilo se u srednjem vijeku stočarstvom, šumarstvom, poljoprivredom, ribarstvom, kamenarstvom i trgovinom. Mletačka vladavina na Braču trajala je gotovo četiri vijeka, od 1420-1797. Presudan događaj bila su osvajanja Osmanlija koji su se u 16. vijeka širili sve do mora.

Nakon pada Bosne stanovništvo bježi u Dalmaciju, a mnogi dalje na ostrva, naročito na Brač, a među njima se posebno ističu Poljičani i Omišani. Tada dolazi do premještanja bračkih naselja iz unutrašnjosti na obalu ostrva, a stvaraju se i nova naselja: Bol, Milna, Postira, Povlja, Pučišća, Splitska, Sumartin, Supetar i Sutivan.

Novija historija

Nakon prestanka osmanlijske opasnosti u Dalmaciji u 18. vijeku, razvijaju su bračka obalna naselja u male gradove. Rasadišta pismenosti i kulture bili su samostani u Povljima, Pučišćima, Sumartinu, Bolu i u pustinjačkim naseljima u Blacima, Dračevoj luci i drugim. Francuska uprava na ostrvu Braču (1805-1813) uslijedila je nakon sloma Mletačke republike 1797. i trajala je sve do Napoleonovog sloma 1813. Bečkim kongresom 1814. Brač i cijela Dalmacija pripali su Austriji.

U proljeće 1941. Brač je okupirala italijanska vojska. Sljedeće godine organizirani su u svim mjestima narodnooslobodilački odbori i poduzimaju se borbene akcije protiv okupatora. Italijani zbog toga hapse i strijeljaju stanovništvo i spaljuju Selca, Novo Selo, Gornji Humac, Pražnice, Pučišća, Dračevicu i Bol. Nakon kapitulacije Italije u jesen 1943. narod razoružava italijansku vojsku i oslobađa ostrvo nekoliko mjeseci. U januaru 1944. dolazi do njemačke okupacije. U junu 1944. započinje desant s Visa na Brač, na kojem je bilo smješteno 1.800 njemačkih vojnika. Do 18. jula 1944. osvojen je i oslobođen cijeli Brač.

Tokom ljeta 1991. Bračani su organizirali odbrambene jedinice i započeli diverzijama na ratne brodove Jugoslavenske ratne mornarice postavljene pred ostrvom, koji su 14. i 15. novembra 1991. bombardirali zapadni dio Brača (okolinu Milne i Bračku stranu Splitskih vrata) i Split. U daljnjoj borbi i otporu agresiji učestvuju po svim hrvatskim ratištima ravnopravno i brački branioci. Nakon rata, ostrvo Brač se uključuje u Splitsko-dalmatinsku županiju, a administrativno je podijeljen na grad Supetar i općine Milna, Sutivan, Nerežišča, Postira, Bol, Pučišća i Selca.

Kultura

Iz perioda ranog srednjeg vijeka, kada na ostrvo dolaze Neretljani i Hrvati djeluje na ostrvu više samostana, a sačuvane su i mnoge crkvice koje se danas mogu vidjeti razbacane po unutrašnjosti ostrva. Društveni razvitak i kultura bračkog stanovništva ogledaju se u Bračkom statutu koji je organizirao život stanovništva od 13. do 18. vijeka.

Razvijenu kulturu stanovanja na Braču vidljiva je na palačama bračkog plemstva, kao i na skromnoj arhitekturi bračkih pomorca, seljaka i ribara. Ne samo pojedine stambene građevine, nego i cijela naselja koja se od 16. vijeka oblikuju na obalama ostrva, ukazuju na razvijeni stepen urbanističke i općenito kulturne svijesti stanovništva ostrva. Treba spomenuti i poznatu Pustinju Blaca koja je jedan od mogućih hrvatskih kandidata za uvrštenje u UNESCO-ov spisak svjetske baštine, kao i Zmajevu ili Dragonjinu pećinu.

Renesansna kultura i umjetnost cvali su na ostrvu kao i na cijelom dalmatinskom primorju. Ostavili su svjedočanstva u crkvama, crkvicama i palačama, kao i u skulpturama i reljefima po brojnim ostrvskim crkvama. Brački kamenolomi privukli su slavne renesansne graditelje i kipare koji su djelovali u Dalmaciji, poput Jurja Dalmatinca, Andrije Alešija i Nikole Firentinca, pa se njihova djela nalaze po cijelom ostrvu. U doba buđenja nacionalne svijesti u drugoj polovini 19. vijeka, centri kulture i književnosti postaju čitaonice po bračkim gradićima. U Selcu podižu 1911. prvi spomenik ruskom književniku Lavu Tolstoju.

Na Braču je djetinjstvo proveo pjesnik Vladimir Nazor (1876-1949). Historijsko-kulturni spomenici Brača nalaze se u Zavičajnom muzeju ostrva Brača u Škripu, a djela bračkih umjetnika i onih koji su djelovali na ostrvu u Galeriji "Branislav Dešković" u Bolu. Od velikog značaja za poznavanje prošlosti ostrva su i redovna izdanja Bračkog zbornika.

Privreda

Na Braču su oduvijek bili najzastupljeniji stočarstvo, uzgoj vinove loze i maslina, uz kamenarstvo. Plinije Stariji u svom djelu Naturalis Historia kaže ...capris laudata Brattia... (bos. "po kozama slavni Brač"; NH III, 151) Na to ukazuju i brojni arheološki nalazi. Tokom srednjeg vijeka stanovništvo ostrva bavilo se osim toga i šumarstvom, poljoprivredom, ribarstvom i trgovinom.

U 19. vijeku dolazi do napretka poljoprivrede, ribarstva, pomorstva i trgovine. Zlatno doba bračkog vinogradarstva je od šezdesetih do devedesetih godina, naročito kada bolest loze uništava francuske i italijanske vinograde, pa se bračko vino izvozi u te zemlje. A zatim dolazi do katastrofe. Parobrodi uništavaju jedrenjake kojih je na Braču bilo mnogo. Na ostrvo dolazi filoksera što uzrokuje masovne emigracija Bračana u Sjevernu i Južnu Ameriku, naročito u Čile.

Šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka započinju nastojanja da se poboljša život ostrvljana i zaustavi iseljavanje. Osnovni preduvjeti za to bili su pripojenje ostrva na kopnenu električnu i vodovodnu mrežu. Daljnji doprinos razvitku komunikacija, a time i privrede i turizma, bila je izgradnja asfaltiranih cesta po cijelom ostrvu i česta trajektna veza s kopnom. Ribarstvo je unaprijeđeno pa je sada godišnji ulov ribe iznosio preko 1000 t, koja se djelimično konzervira u tvornicama u Postirima i Milni. Započeta je obnova zapuštenog šumarstva, ovčarstva i kozarstva.

Tradicionalno iskorištavanje bračkog kamena provodi se savremenom tehnologijom. Dok se pedesetih godina proizvodilo oko 5000 m³ kamenih blokova, proizvodnja se popela na 17.000 m³ blokova i preko 300.000 m² rezanih kamenih ploča. Obnovom i otvaranjem novih manjih industrijskih i zanatskih pogona uspjelo se zaustaviti iseljavanje stanovništva. Tako je u Nerežišćima osnovana tvornica bombona, žvakaćih guma i konfekcije; u Sutivanu tvornica plastičnih masa; u Selcima pogon građevinske stolarije, a u Sumartinu i Milni dva manja brodogradilišta.

Posebne mogućnosti razvitka Brač je našao u turističkoj privredi. Najpoznatije turističko mjesto je Bol sa poznatom plažom Zlatni rat.

Poznate ličnosti

• Vladimir Nazor, pjesnik (1876-1949)
• Branislav Dešković, kipar (1883-1939)
• Dasen Vrsalović, arheolog (1928-1981)
• Androniko Lukšić, čileanski poduzetnik
• Ida Stipčić Jakšić, modna dizajnerica
• Žan Jakopač, muzičar
• Ivica Jakšić - Puko, umjetnik

Zanimljivosti

• Brački kamen korišten je za gradnju mnogih znamenitih građevina u svijetu: Dioklecijanova palača u Splitu.
• Na Braču, inače danas bezvodnom ostrvu, postoji most; izgrađen je na vrhu klanca Veliki dolac za vrijeme austrijske uprave. Bračani ga od milja zovu "Most Franje Josipa".
• Brač se kao ostrvo izdvaja po broju biblioteka. Prema statistikama, prosjek iznosi pet knjiga po stanovniku, što ostrvo čini jednom od najbolje knjigom pokrivenih regija.