Mostarski partizanski bataljon

Mostarski bataljon je bio jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata.

Karta fašističke okupacije Jugoslavije

Okupacija Mostara

Fašistički napad na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. godine, završio se kapitulacijom Jugoslovenske vojske, 18. aprila. U Mostar su 16. aprila iz pravca Lištice ušle italijanske, a 17. aprila iz pravca Konjica njemačke jedinice. Okupatori su u gradu imali najmanje jedan puk vojnika, njemački Gestapo, italijansku Ovru, Ustašku nadzornu službu, policiju, žandarmeriju i malobrojne doušnike. Rimskim ugovorom između Musolinija i Pavelića 8. maja 1941. Nezavisna Država Hrvatska uspostavljaju svoju vlast i na području Hercegovine. Mostar je postao središte Velike župe Hum. Otpočeo je progon komunista, Srba, Jevreja i Roma.

Aktivisti radničkog pokreta, članovi KPJ i SKOJ-a u novonastalim uslovima u okupiranom gradu su se međusobna povezivali. Počelo je formiranje omladinskih aktiva i udarnih grupa za izvršenje raznih zadataka: prikupljanja oružja, municije i ručnih bomba, sanitetskog i kancelarijskog materijala, odjeće, obezbjeđenja i smještaja.

Cijelo vrijeme okupacije, u Mostaru je radila ilegalna štamparija. Najprije se nalazila u štali, a kasnije u bunkeru u novopodignutom predsoblju jedne kuće u Staroj Mahali. Pod namjerno nije napravljen od dasaka već je ostavljen u sitnom pijesku. Stare kamene stepenice su dignute i umjesto njih stavljene drvene, koje su vodile do prvog sprata. U bunkeru su bile dvije pisaće mašine, roto-aparat, nekoliko šapirografa, boje, šabloni, nešto papira (stari bunker je sada služio za sklonište papira), zatim električna peć i sijalica za osvjetljenje. Cijela Hercegovina je snabdijevana materijalom štampanim u toj štampariji.

Priznajući nemoć i nesposobnost da sopstvenim snagama uguši narodni ustanak na području NDH, Pavelić je dogovorio sa italijanskom vladom da njene trupe reokupiraju II i III zonu, o čemu je postignut sporazum 26. avgusta 1941. Do 1. septembra Italijani preuzimaju vojnu, a potom i civilnu vlast u ovim zonama, obustavljaju iseljavanje i garantuju život i imovinu svim stanovnicima, što ima za posljedicu osjeku ustanka u istočnoj Hercegovini.

Boračko-jezerski partizanski odred

Nakon savjetovanja u Stolicama, održanog 26. septembra 1941. godine nedaleko Krupnja u Srbiji, odlučeno je da se stvaraju veće slobodne teritorije i osnivaju vojne jedinica jedinstvene po ustrojstvu na čitavoj teritoriji Jugoslavije. Nazvane su - narodnooslobodilački partizanski odredi (NOPO), i u svom sastavu imale su bataljone i čete (80-120 boraca), kao osnovne vojne jedinice.

Kao datum formiranja Boračko-jezerskog partizanskog odreda registrovan je 8. septembar 1941, kada je na Boračkom jezeru održana konferencija kojoj je prisustvovalo 12 Mostaraca, desetak mještana i još oko 30 mještana iz okolnih sela. Štab odreda, koji se smjestio u planinsku kuću na Jezeru, činili su:

• Salko Fejić, komandant
• Esad Šabanac, komesar

Odred je bio podijeljen u tri čete:

• Prva četa na Borcima i Jezeru sa komandirom Dragom Simićem i komesarom Nijazom Šarićem
• Druga četa u Kuli i Čičevu sa komandirom Hasanom Bubićem i komesarom Remzijom Duranovićem
• Treća četa sa 40 boraca formirana je 23. septembra, nakon likvidacije žandarmerijske stanicu u Glavatičevu
• Udarna desetina formirana je početkom decembra od najboljih boraca po četama. Komandir desetine bio je Mehmed Trbonja.

Na putu Jezero — Glavatičevo 12. septembra dogodio se prvi ustanički pucanj u neprijatelja u tom kraju, kada je ubijen žandarmerijski podnarednik. Žandarmerijska stanica Rujište na Zijemljima uništena je 29. septembra, čime je bio otvoren put za izlazak grupa iz Mostara preko Dobrča u partizane. Najveći uspjeh odreda bio je slom ustaškog napada 8. oktobra na pravcu Konjic-Bijela. Tom prilikom zarobljen je i top.

Sanitet

U novembru je u odred iz Mostara izašao dr Safet Mujić, nakon čega je organizovao bolnicu u Šantića vili u Borcima. Okupio je nekoliko bolničarki iz Mostara sa predhodno završenim kursom. Mujić je organizovao i sanitet po četama sa četnim ambulantama koje su pružale pomoć i bolesnim mještanima. Posebna pažnja posvećena je čistoći kuhinja. Sve to učinilo je dr. Mujića najpopularnijim i najobljubljenijim čovjekom u narodu i među borcima. Zvali su ga "narodna majka". Na zahtjev Operativnog štaba NOP odreda za Bosnu i Hercegovinu, dr Safet Mujić je prekomandovan na područje istočne Hercegovine.

Po odlasku dr. Mujića u bataljon je došao hirurg Isidor Papo. Došao je elegantno obučen, sa šeširom i leptir-mašnom, što je ubrzo odbacio i postao vojni ljekar koji će steći slavu velikog ratnog hirurga.

Konjički partizanski bataljon

Sredinom novembra odred je ušao u operativni sastav i pod komandu Kalinovačkog partizanskog odreda. Preimenovan je u Konjički partizanski bataljon, što je bilo logično, jer štab jednog odreda nije mogao komandovati štabom drugog odreda.

Priliv boraca i snabdjevanje

Iz Mostara su svakih 10-15 dana stizale grupe novih boraca i Odred je brzo izrastao u solidnu vojničku snagu. Vodiči grupa iz Mostara svrstavali su se među najhrabrije i najsnalažljivije borce. Među njima se isticao Mehmed Arap Meha, koji je buduće borce vodio i bodrio preko Brasine, Jarac-kuka, Zijemlja i Bahtijevice do Boračkog jezera. Često je pored svog ranca nosio još jedan onima koji su bili iscrpljeni i nenavikli na takav marš.

Grupe su redovno, pored oružja, iznosile sanitetski materijal i lijekove prema spisku dr. Mujića, šećer za bolnicu, pisaći pribor, veće količine papira, knjige iznesene iz Narodne biblioteke (od kojih je formirana biblioteka na Borcima) i ostalo za potrebe bataljona. So je redovno stizala preko Podveležja i Bijelog polja, ili iz Konjica, bila je vrlo racionalno trošena i predstavljala je pravu dragocjenost.

Ilegalci u Mostaru su organizovali upade u Sjeverni logor radi snabdjevanja oružjem. Za ostali materijal su vršili upade u prodavnice i magacine onih za koje se smatralo da sarađuju sa okupatorom.

Krajem 1941. godine bataljon je imao oko 250 boraca, svrstanih u tri čete i Udarnu desetinu sa prištapskim jedinicama. Većina boraca, njih 119, bila je iz Mostara, a manje grupe bile su iz Konjica. Čapljine, Ljubuškog, Jablanice i Ostrošca. Ostali su bili mještani sa oslobođene teritorije.

Sukob sa četnicima

Početkom decembra na teritoriju bataljona su došli četnički emisari koje je poslao Draža Mihailović. Zadatak im je bio da u mostarskom i konjičkom srezu organizuje četničke jedinice. Otpočeli su četničku propagandu po selima teritorije odreda, povezujući se sa bogatim seljacima, bivšim žandarima i odsluženim vojnicima i pozivajući ih na vjernost kralju govoreći im da ne smiju prekršiti datu zakletvu i da je njihovo mjesto među četnicima, inače će nakon oslobođenja biti kažnjeni kao izdajice. Posebno su isticali da još nije vrijeme za borbu.

Udarna četa likvidirala je četničku grupu i na tome se stalo. Četnička organizacija povukla se u strogu ilegalnost i veza je održavana samo između najpovjerljivijih, a oni su održavali vezu sa četnicima u Nevesinju, Mostaru i Konjicu i "čekali svoje vrijeme"

Četnički puč

U istočnoj Hercegovini počelo je 12. maja 1942. italijansko pročešljavanje terena sa dvije divizije iz sastava 2. italijanskog armijskog korpusa i četničkim snagama. I u nekim selima Konjičkog bataljona bila je sprovedena potpuna četnička organizacija. Nadomak sela Dramiševa, na kolskom putu, koji je vodio preko pašnjaka i brisanog prostora, partizanska desetine upala je u četničku zasjedu i u cjelosti borci su bili teško ranjeni ili pobijeni. Time su počeli otvoreni vojni sukobi partizana i četnika i na ovom prostoru.

Sukob je kulminirao u noći 14/15. juna kada su četnici sproveli pripremljenu organizaciju i poslije ponoći otpočeli sprovoditi plan puča. Prvo su na položajima razoružali partizanske borce i pobili ih bez pucnjave, noževima, da ne bi digli uzbunu. Dio boraca, zahvaljujući raštrkanosti po šumi, uspjeli su izbjeći četničko hvatanje. U četničkom puču poginula su ili mučki ubijena 64 borca.

Mostarski bataljon

Na Tisovici, na zapadnom dijelu Prenja, je 21. juna održano vojno-partijsko savjetovanje radi donošenja odluke šta da se dalje radi. Savjetovanju su prisustvovali štab bataljona, komande četa i svi stariji članovi KPJ. Odlučeno je da sa bataljonom treba krenuti na desnu obalu Neretve i povezati se sa Livanjskim partizanskim odredom. Zatim je donesena odluka da se Bataljonu promijeni ime i da se umjesto Konjički nazove Mostarski bataljon.

Tokom povlačenja u četničkom puču, petorica boraca bataljona bili su uhvaćeni i predati uataškim vlastima u Konjicu, gdje su zatvoreni. Tokom konferencije na Tisovini odlučeno je da se zarobljeni saborci oslobode po svaku cijenu. Sedam partizana koje je vodio Mehmed Trbonja je krenulo prema Konjicu. Dvadeset kilometara prešli su usiljenim maršem i u ponoć se našli u zatvoru. Oslobodili su borce, i iste noći vratili se u bataljon.

U ranu zoru bataljon je prešao Neretvu i iznenadio ustaški garnizon u Ostrošcu. Tu su porazbijali lokomotive i kompozicije koje su se našle na stanici. Sutradan je bataljon otišao u Konjic i susreo se sa proleterskim brigadama koje su bile u svom pohodu prema Bosanskoj krajini

U 10. heregovačkoj brigadi

Odlukom Vrhovnog štaba NOVJ 10. avgusta 1942. god. formirana je Deseta hercegovačka brigada, u čiji su sastav ušli: Gatački i Nevesinjski bataljoni iz Hercegovačkog partizanskog odreda i Mostarski bataljon. Novembra mjeseca brigada je ušla u sastav Treće divizije.

Noću 18/19. januara brigada je zauzela Žepču. Zarobljeno je oko 150 domobrana i ustaša, zaplijenjeno toliko i pušaka, više teškog i lakog oružja, hrane, odjeće, obuće, štofova i platna. U toku dana bataljoni su se povukli iz grada prethodno zapalivši sve ustaške ustanove u naselju. Vrhovni komandant svojom naredbom pohvalio je Mostarski bataljon.

Bitke na Neretvi i Sutjesci

Tokom bitke na Neretvi, Mostarski bataljon je učestvovao u svim najdramatičnijim fazama bitke. U napadu na Prozor, od 15. do 17. februara 1943. godine, uništene su neke jedinice divizije "Murge" i "Marche". Prve noći napada u grad je ušla grupa koju su sačinjavali borci iz bombaških grupa: Mladen Balorda, Irfan Ćatović, Mustafa Ćemalović Ćimba, Rifat Frenjo, Abdulah Lugić, Risto Marić, Fadil Numić, Omer Sadiković, Mehmed Trbonja i Hasan Zahirović Laća.

Kretali su se jarugom između neprijateljskih bunkera. Jarugom je tekla voda, a sa strane je zemlja bila smrznuta. U nabacanom granju i bodljikavoj žici napravili su rupu i, puzeći, provlačili se prema gradu. Ahmić Fočanin poginuo je na žicama pred jednim bunkerom. Kad je Trbonja, sav mokar, izašao iz jaruge i našao se na ledini, zahvatio ga je mitraljeski rafal i ranio u koljeno i kuk. Kasnije je dr Isidor Papo obradio Mehine rane i nogu mu stavio u gips. Preko Neretve je prešao na nosilima koja su uglavnom nosili zarobljeni Italijani. U gradu su zapalili dvije pojate, napravili zabunu i neometano napustili grad.

Po povratku, u štabu Bataljona, članovi bombaške grupe su tvrdili da cio Bataljon može na isti način ući u Prozor, kroz rupu u nabacanom granju i žici i da se mina mogu pažljivo mimoići. Štab je prihvatio njihov prijedlog. Slijedeće veče, nakon što su čuli naredbu - Prozor mora noćas pasti - bataljon je bio podijeljen u grupe po 4—6 boraca i kroz rupu u žici ušli su u grad bez ispaljenog metka. Opšti napad 3. udarne divizije počeo je u 23 sata. Prozor je bio oslobođen oko 8 sati, 17. februara. Prema izvještaju komandira četa niko od boraca iz bataljona nije poginuo u uličnim borbama. Ranjena su trojica. Bataljon je likvidirao oko 75 i zarobio oko 50 neprijateljskih vojnika. Centralnoj bolnici sa ranjenicima i bolesnicima bila su otvorena vrata u dolinu Neretve.

U grad je ušla i bataljonska i četne komora. Natovarili su konje izabranim materijalom iz bogatih italijanskih skladišta hrane: brašnom, rižom, makaronima, solju, sirom, konzervama i sapunom. Ubojna komora natovarila je sanduke s municijom i ručnim bombama. Iz skladišta je borcima data po jedna košulja i par donjeg veša, a cokule i ostala odjeća uzimale su se po potrebi. Da nije bilo titovki sa petokrakim zvijezdama, onako preobučeni ličili bi na italijansku jedinicu.

Zatim je bataljon zajedn sa cujelom brigadom učestvovao u borbama na Neretvi kod Ostrožca i neuspješnim napadima na Konjic koji su držale jake njemačke snage. Jedini prelaz preko Neretve ostao je srušeni most u Jablanici. U protivofanzivi Glavne operativne grupe sa Neretve na istok učestvovao je i bataljon u razbijanju četnika u severnoj Hercegovini. U jednoj takvoj bitki poginuo je Hasan Zahirović Laća.

U bitki na Sutjesci Treća udarna divizija sa oko 700 teških ranjenika bila je opkoljena od združenih jedinica Sila Osovine. Partizana je bilo oko 2.200, a fašista 62.000, ili 30 fašista na jednog partizana. Prednost fašista bila je i u avijacijskim eskadrilama (oko 160 aviona) i artiljeriji. Ukupno je poginulo 95 boraca iz bataljona i 15 u sastavu drugih jedinica.

U 13. heregovačkoj brigadi

Mostarski bataljon, po neuspjelom proboju 3. divizije na Sutjesci, probio se samostalno po grupama u Hercegovinu i ubacio se većim dijelom u Mostar. Pošto se u gradu oporavio, u julu se Bataljon ponovo aktivirao u području Konjica i planini Prenj.

8. korpus NOVJ u Mostaru, februar 1945, čime je završena fašistička okupacija Mostara

Prema direktivi Vrhovnog štaba NOV i POJ, i naredbom Štaba 29. hercegovačke udarne divizije, 14. maja 1944. godine, formirana je Trinaesta hercegovačka udarna brigada, u čiji sastav su ušli Mostarski 4. bilećki bataljon. Brigadi je u junu pridodan i Stolački bataljon. Za poliitičkog komesara 13. brigade, postavljen je Enver Ćemalović. Iz Mostara i sa terena stigli su novi borci i Mostarski bataljon je narastao na oko 200 boraca. Dana 14. februara bataljon je prešao rijeku Bunu i ušao u Južni logor. Toga dana oslobođen je Mostar od fašističke okupacije.

Nakon borbi za oslobođenje Sarajeva brigada je krenula u osamnaestodnevni marš, dug 620 km, i završila 23. aprila u Sloveniji. Tu učestvuje u borbama za Postojnu, Ljubljanu i Bled i ratna dejstva završava 11. maja na sjevernim granicama Jugoslavije.

Narodni heroji

• Mladen Balorda Lobra, Mostar
• Karlo Batko, Sarajevo, sa 7 godina preselio u Mostar
• Leo Bruk, Rijeka dubrovačka
• Mustafa Ćemalović Ćimba, Mostar
• Miloš Kovačević, Grahovo (Nikšić)
• Maksim Kujundžić, Čelebići (Konjic)
• Ljubo Miljanović, Ljubomir (Trebinje)
• Safet Mujić, Mostar
• Šefik Obad, Blagaj (Mostar)
• Enes Orman, Ljubuški
• Ahmet Pintul, Mostar
• Radovan Šakotić, Gornji Orahovac (Trebinje)
• Ante Šarić, Livno
• Mehmed Trbonja, Mostar
• Hasan Zahirović Laća, Mostar
• Asim Zupčević, Trebinje