Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka
Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS) bilo je najviše predstavničko i zakonodavno tijelo na teritoriji Sandžaka za vrijeme okupacije Kraljevine Jugoslavije od strane Sila Osovine u Drugom svjetskom ratu. Ono je rukovodilo Narodnooslobodilačkom borbom naroda Sandžaka i radom Narodnooslobodilačkih odbora. Tokom svog postojanja održana su 2 zasjedanja.
Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS) | |
|---|---|
| Vrsta | |
| Vrsta | Jednodomni sistem |
| Historija | |
| Osnovano | 20. novembar 1943. |
| Raspušteno | 29. marta 1945. |
| Sljedbenik | Narodna skupština NR Srbije Narodna skupština NR Crne Gore |
| Početak saziva | 25. novembar 1943. |
| Vodstvo | |
| Predsjednik | Sreten Vukosavljević, KPJ |
| Potpredsjednici | Murat Šećeragić Dušan Ivković Mirko Ćuković, KPJ |
| Broj zastupnika | 62 |
| Mjesto zasjedanja | |
| Pljevlja, Crna Gora | |
Pozadina
uredi
Ideja za stvaranje ZAVNO Sandžaka, potekla je Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, na osnovu opredeljenja udruženja studenta Beogradskog univerziteta koji su bili iz Sandžaka i koji su se prije početka Drugog svjetskog rata zalagali za dobijanje autonomije Sandžaka.
U pismu upućenom u jesen 1943. Ivanu Milutinoviću, delegatu CK KPJ, Tito izražava želju da se formira jedno vijeće za cijelu teritoriju Crne Gore, Boke, Sandžaka i Metohije. U pismu se navodi: „Smatram da bi bilo potrebno da vi što prije pristupite u Crnoj Gori, Boki, Sandžaku i Metohiji - pripremanju konferencije antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja za te krajeve, i to, po mogućstvu, odozdo, demokratskim putem, tajnim biranjem po srezovima“.[1] Međutim ova ideja, nije ispoštovana. Ivan Milutinović je 15. oktobra 1943. godine odgovorio Titu da je osnovano Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (ZAVNOCGB), i u pismu uopšte ne spominje Sandžak i Metohiju.
Istovremeno, u jesen 1943, kapitulacijom Italije, došlo je oslobođenja Pljevlja, Bijelog Polja, Nove Varoši, Priboja i dijela Novog Pazara, Tutina i Sjenice, što je izazvalo ubrzano rasplamsavanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) u ovim mjestima, i nekoliko mjeseci kasnije, dovelo do osnivanja ZAVNO Sandžaka. Na oslobođenoj teritoriji održani su izbori za seoske, općinske i sreske Narodnooslobodilačke odbore (NOO). Ideja za osnivanjem se u velikoj mjeri zasnivala i na masovnom učešću naroda Sandžaka u Narodnooslobodilačkoj borbi. Inicijativni odbor za osnivanje ZAVNO Sanadžaka činili su Sreten Vukosavljević,[2] sociolog i profesor Beogradskog univerziteta i Murat Šećeragić,[3] muftija i vrhovni šerijatski sudija i komesar Islamske vjerske zajednice za Sandžak, Crnu Goru i Srbiju u Kraljevini Jugoslaviji.
Prvo zasjedanje
uredi
Osnivanje
urediPrvo zasjedanje ZAVNO Sandžaka održano je 20. novembra 1943. godine u Pljevljima, u prisusutvu 252 delegata iz svih dijelova Sandžaka. Ovi predstavnici bili su izabrani na sreskim konferencijama Narodnooslobodilačkih odbora, poslije održavanja izbora.
Na zasjedanju je izabrano 62 vijećnika ZAVNO Sandžaka, i to: 14 iz pljevaljskog i bijelopoljskog sreza, 12 iz mileševskog sreza i po 11 iz srezova Priboj i Nova Varoš. Među izabranim vijećnicima bilo je pripadnika svih nacionalnosti, socijalne strukture i vjeroispovjesti, a vijeće je također uključivalo i pet žena. Kako se navodi pismu Inicijativnog odbora, na Osnivačkoj skupštini bili su prisutni svi „koji su svojim držanjem i radom u narodnooslobodilačkoj borbi dokazali svoju ljubav prema narodu i slobodi, koji zaista leže interesi naše borbe, našeg naroda, bratstva Srba i Muslimana, njihove budućnosti i slobode“. Tada je formirano i rukovodstvo ZAVNO Sandžaka: Izvršni odbor od 7 članova i Predsjedništvo od 4 člana, kao i 8 vijećnika i njihovih zamjenika za Drugo zasedanje AVNOJ-a u Jajcu. Za predsjednik ZAVNO Sandžaka izabran je Sreten Vukosavljević, a za potpredsjednika Murat Šećeragić.
Osnovni zadaci ZAVNO Sandžaka, usvojeni na njegovom Prvom zasjedanju bili su stvaranje borbenog jedinstva između srpskog i muslimanskog stanovništva u Sandžaku, organizovanje života na slobodnoj teritoriji i rukovođenje Narodnooslobodilačkim odborima, kao i pružanje pomoći jedinicama NOV i POJ. U toku rata rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta je smatrala da se pitanje državnosti Sandžaka može riješiti ili stvaranjem zasebne federalne jedinice ili uključivanjem njegovih dijelova u sastav postojećih federalnih jedinica Crne Gore i Srbije. Pošto je prevagnula druga opcija, odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka rasformira.
Protivnici osnivanja
urediProtivnici osnivanja ZAVNO Sandžaka bili su članovi rukovodstva Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Crne Gore i Boke (ZAVNOCGB), posebno od tamošnjeg komiteta Komunističke partije za Crnu Goru i Boku koji su radi ratnih uslova bili u Kolašinu, dok je sjedište ZAVNOS-a često bilo u Bijelom Polju. U pripremama za odlazak na Drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu, delegati ZAVNOS-a nisu bili obavješteni od strane predstavnika ZAVNOCGB-a, te samim tim nisu ni prisustvovali zasjedanju održanom 29. i 30. novembra 1943.[4] Također, ostala je nerazrješena pogibija Rifata Burdžovića, koji je 1943. poginuo u mjestu Trnovo, u okolini Mrkonjić Grada.[5]
Priznanje postojanja od AVNOJ-a
urediSlijedeći ideje o nacionalnom i socijalnom oslobođenju ugrađene u platformi Narodnooslobodilačke borbe, a cijeneći učešće i antifašističku borbu naroda Sandžaka, predsjedništvo Antifašističkog vijeća narodnog oslobodjenja Jugoslavije na Drugom zasjedanju 29. novembra 1943. u Jajcu je donijelo odluku za osnivanje posebnog antifašističkog vijeća Sandžaka - ZAVNOS.
O razlozima osnivanja se govori i u pismu Inicijativnog odbora ZAVNO Sandžaka: „Na inicijativu AVNOJ-a koncem novembra 1943. godine osnovano je ZAVNO Sandžaka, iako u odlukama Drugog zasedanja (AVNOJ-a) Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica... Ovo osnivanje bilo je uslovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatoru i izdajnicima našeg naroda bilo je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako za narod Sandžaka imalo posljedica“.[6]
Drugo zasjedanje
urediDrugo zasjedanje ZAVNO Sandžaka održano je od 25. do 29. marta 1945. u Novom Pazaru. Na ovom zasjedanju ZAVNO Sandžaka je zaključio da se područje Sandžaka podijeli između Crne Gore i Srbije - pribojski, mileševski, zlatarski, sjenički, deževski i štavički srez pripao je Federalnoj Državi Srbiji, a pljevaljski i bjelopoljski srez pripao je Federalnoj Državi Crnoj Gori. Na istom zasjedanju odlučeno je da se ZAVNO Sandžaka raspusti, a da se njegovi vijećnici, iz srezova koji su pripali Srbiji i Crnoj Gori, pridruže u njihove skupštine i izaberu Izvršni odbor.
ZAVNO Sandžaka je tokom svog postojanja poslužilo svrsi - rasplamsavanju Narodnooslobodilačke borbe u Sandžaku i širenju Narodnooslobodilačkog pokreta, ali nije uspelo da preraste u federalnu ili autonomnu jedinicu Nove Jugoslavije, što je naišlo na negodovanje dijela rukovodstva ZAVNOS-a. Odluka o podjeli Sandžaka donijeta je na sjednici Predsjedništva AVNOJ-a bez prethodnog izjašnjavanja naroda, suprotno volji dijela političkog rukovodstva ovog upravnog područja, i utjecala je da jedan dio vodećih ljudi Sandžaka ne učestvuje u njenoj primjeni. Za dio manjine radilo se o „političkoj grešci“. Sreten Vukosavljević, predsjednik i Mirko Ćuković, treći potpredsjednik ZAVNO Sandžaka, odbili su da prisustvuju posljednjem zasjedanju ZAVNO Sandžaka. Oni nisu ni potpisali odluku od 29. marta 1945, već su to učinili prvi potpredsjednik Murat Šećeragić i drugi potpredsjednik Dušan Ivković.[4]
Također pogledajte
uredi- Sandžak (1943–1945)
- Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ)
- Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH)
- Crnogorska antifašistička skupština narodnog oslobođenja (CASNO)
- Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske (ZAVNOH)
- Antifašističko sobranje narodnog oslobođenja Makedonije (ASNOM)
- Slovensko narodnooslobodilačko vijeće (SNOS)
- Antifašistička skupština narodnog oslobođenja Srbije (ASNOS)
Literatura
uredi- Rodoljub Čolaković - Zapisi iz oslobodilačkog rata, knjiga V. Sarajevo, 1966.
- Nikola Babić - Jubilej AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a (1943—1963), NIP »Zadrugar«, Sarajevo, 1963.
- Leksikon Narodnooslobodilačkog rata i revolucije u Jugoslaviji 1941-1945 (prvi tom). „Narodna knjiga“ Beograd i „Partizanska knjiga“ Ljubljana, 1980. godina.
Reference
uredi
- ^ Zoran Lakić ZAVNO Crne Gore i Boke. Titograd, 1963, dok. br. 1
- ^ bosniak (27. 8. 2010). "Sandžaklija Sreten Vukosavljević". Sandžak PRESS. Pristupljeno 23. 4. 2024.
- ^ Rahić, Esad (6. 11. 2021). "Lična karta sandžačkih Bošnjaka". Bošnjaci. Pristupljeno 23. 4. 2024.
- ^ a b Petranović, Branko; Zečević, Momčilo. Jugoslovenski federalizam : ideje i stvarnost : tematska zbirka dokumenata, T. 2 : 1943–1986, Prosveta, Beograd, 1987, str. 167, ISBN 86-07-00187-6
- ^ "Biografija Rifata Burdžovića na web stranici Sandžaklije". Arhivirano s originala, 17. 9. 2011. Pristupljeno 24. 7. 2012.
- ^ Proglas vjećnika AVNOJ-a iz Sandžaka, AIIT - IV 2-3 (45) u Zoran Lakić „Partizanska autonomija Sandžaka“. Stručna knjiga, 1992.