Stećak
Stećak je uobičajeni naziv za kameni nadgrobni spomenik iz srednjeg vijeka na širem području Bosne i Hercegovine, sjeverozapadnim dijelovima Crne Gore, zapadnim dijelovima Srbije i južnim dijelovima Hrvatske, uglavnom u Dalmaciji. Sinonimi za stećak su i nazivi: mramorje, grčko goblje, kaursko groblje i sl. Na samim stećcima nalaze se nazivi:bilig (bilizi), kami (kamenovi), mramor (mramorovi) i nešto rjeđe kuća, zlamenije.[1] Karakteriše historiju srednjovjekovne bosanske države i njenih susjednih krajeva. Na području današnje Bosne i Hercegovine očuvano je, prema popisu 1971, 59.593 stećaka, u Srbiji 2.267, u Crnoj Gori 3.407, a u Hrvatskoj 4.497.[2]
Stećci i njihove nekropole su jedna od misterija bosanskohercegovačke historije. Najveće dileme se svode na pitanja njihovog porijekla, pripadnosti pokojnika koji su sahranjivani ispod stećaka, kao i simboličkih poruka koje nose pojedine predstave uklesane na njima. Najviše podataka za historičare daju natpisi koji karakterišu manji broj stećaka. Natpisi govore o različitim društvenim slojevima koji su sahranjivani ispod stećaka, a i različitim vjerskim pripadnostima. Time je opravdana postavka o stećcima kao nadgrobnim spomenicima stanovnika srednjovjekovne Bosne.[3]
Najpoznatiji stećak na prostorima Bosne je Zgošćanski stećak nađen u okolini Kaknja.[4] On nema natpis, a zbog izuzetne ukrašenosti neki istraživači, kao što je Đorđe Stratimirović, uzimaju da se radi o grobu Stjepana II Kotromanića. Zgošćanski stećak se sada nalazi u vrtu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Najpoznatija nekropola u Bosni i Hercegovini je Radimlja kod Stoca.
Stećci su danas najvažniji spomenički dokaz srednjovjekovne Bosne, najupečatljiviji materijalni simbol vremena od 13. do kraja 15. vijeka. Već nakon 1463. i pada Bosne pod Osmanlije stećak počinje ustupati mjesto osmanlijskom nišanu. Iako se glas o njima pronio i prije, stećci se počinju sistematski proučavati od austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine i otada svako vrijeme njihovu pripadnost tumači u svoju političku korist. I danas postoje dvije dominantne teorije o njihovoj pripadnosti. Jedna kaže da je riječ o bogumilskim spomenicima, odnosno nadgrobnim spomenicima pripadnika Crkve bosanske, a druga da su ih radili Vlasi, originalna nomadska grupa s ovih prostora. Ono što je sigurno jest da su se ispod stećaka pokopavali pripadnici tri tadašnje konfesije u Bosni i Hercegovini: Crkve bosanske, Rimokatoličke i Pravoslavne.
Stećci, jedinstven primjer srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, poslije sedam godina rada na tom projektu, upisani su na Listu svjetske baštine UNESCO-a (Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu). Tako je 15.07.2016 odlučio Komitet UNESCO-a na zasjedanju u Istanbulu.[5] Na listi nalazi se ukupno 30 nekropola, od kojih se 22 nalaze na teritoriju Bosne i Hercegovine, po tri na području Srbije i Crne Gore i dvije na teritoriju Hrvatske.[6][7][8][9][10]
Oblici stećaka
urediOno po čemu stećci izrazito privlače pažnju jeste njihov izgled i dimenzije, koje su nekada relativno velike, a u rijeđim slučajevima male. Temeljna podjela stećaka jeste ona na ležeće i stojeće, koju je uveo Dimitrije Sergejevski 1952. godine. U prvu grupu spadaju stećci u obliku ploče, sanduka i sanduka sa postoljem, sljemenjak i sljemenjak sa postoljem, dok u drugu grupu spadaju stećci sa dva oblika – stubovi i krstače. Pored ovih temeljnih oblika, koji imaju nekoliko podvrsta i varijanti, postoje i amorfni stećci.
Natpisi na stećcima
urediEpitafi stećaka napisani bosančicom svjedok su tadašnje pismenosti. Oni uglavnom otkrivaju ime pokojnika (često je i nekoliko njih pokopano ispod stećka). Na nekim primjercima je i potpis dijaka - pisara koji je sastavio i uklesao natpis. Neki natpisi donose pojedinosti iz pokojnikovog života ili molitve.
Ukrasi i simboli na stećcima
urediUkrasi na stećcima, odnosno njihova simbolika još je enigma, ali ujedno dokaz nasljeđa prahistorijskog doba i antike. Pojavljuju se motivi sunčevog diska, polumjesec u pratnji zvijezde koji izaziva brojna tumačenja, zatim križ i ljiljan, prikazi lova, oruđa i alata, figure muškaraca i žena sa štapovima ili križevima u ruci.
Literatura
uredi- Šefik Bešlagić: SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI — STEĆCI
- glasnik srpskog arheološkog društva, Beograd, 2001
- Hrvatska enciklopedija leksikografski zavod Miroslav Krleža
- Lovrenović, Dubravko: Stećci - bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Rabic, Sarajevo, 2008.
- Sergejevski, Dimitrije: Ludmer, edicija: Srednjovjekovni nadgrobni spomenici Bosne i Hercegovine, Zemaljski muzej, Sarajevo, 1952.
- Lubovac, Ragib Čelebija: Stećci bosanski stil, Šahinpašić, Sarajevo 2016.
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "Enver Imamović: Bosanski stećci (Iz knjige „Korijeni Bosne i bosanstva, Sarajevo 1995)". www.academia.edu. Pristupljeno 9. 2. 2020.
- ^ Edin Bujak Katedra za arheologiju Filozofski fakultet u Sarajevu -NOVI POPIS STEĆAKA BOSNE I HERCEGOVINE
- ^ "Alojz Benac: STEĆCI – Mala istorija Jugoslavije". Izdavački zavod Jugoslavija, Beograd 1967. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Šefik Bešlagić: STEĆCI – KULTURA I UMJETNOST". Sarajevo: Veselin Masleša, 1971. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Stećci na listi UNESCO". Arhivirano s originala, 17. 8. 2016. Pristupljeno 15. 7. 2016.
- ^ Spisak nekropola stećaka Svjetske baštine u Crnoj Gori na zvaničnoj stranici UNESCO-a
- ^ Spisak nekropola stećaka Svjetske baštine u Hrvatskoj na zvaničnoj stranici UNESCO-a
- ^ Spisak nekropola stećaka Svjetske baštine u Srbiji na zvaničnoj stranici UNESCO-a
- ^ Spisak nekropola stećaka Svjetske baštine u Bosni i Hercegovini na zvaničnoj stranici UNESCO-a
- ^ Todorovic, Milos (2022). "Heritage in and as diplomacy: a practice based study". International Journal of Heritage Studies. 28 (7): 857. doi:10.1080/13527258.2022.2091637. Pristupljeno 6. 9. 2023.
Vanjski linkovi
uredi
