Posljednji stećci i prvi nišani

Posljednji stećci i prvi nišani je kulturološki fenomen na teritoriji Bosne i Hercegovine tokom druge polovine XV i prve polovine XVI stoljeća.

Posljednji stećci

Od ukupnog broja stećaka, čije podizanje je počelo u XII stoljeću, 95,5 % su ležeći – ploče, sanduci i sljemenjaci. Oko 4,5% su uspravni stećci, od toga 3,9 stubovi i 0,6% krstače. Po vremenu nastanka, uspravni stećci spadaju u kraj perioda stećaka. Teritorij i vrijeme njihovog nastanka kao i neka druga svojstva potvrđuju da su nastali pod uticajem muslimanskih nišana. U velikom broju slučajeva u nekropolama sa stećcima su stara muslimanska groblja sa nišanima, koji su, sa druge strane, po svojim osobinama u mnogo čemu slični stećcima. Teritorijalna bliskost i svaka druga sličnost se vremenski odnosi na period druge polovine XV i prve polovine XVI stoljeća. To je vrijeme kada je srednjovjekovna bosanska država izgubila samostalnost i došla pod vlast Osmanskog carstva.

Najznačajnija je, međutim, činjenica da se u to vrijeme sami stećci, kao nadgrobnici domaćih kršćana i sljedbenika Crkve bosanske, klešu i postavljaju uspravno. Tako, uz ležeće oblike – ploče, sanduke i sljemenjake – sada počinju da se postavljaju stele, stubovi, obelisci i prelazni oblici ka nišanima. Oblici stećaka orijentalnog porijekla značili su njihovo završno poglavlje. Novi oblici, uz znak krsta, postali su trajni grobni znak. Krstače su pretežno originalno oblikovane, sa velikom okruglom glavom i tek naznačenim poprečnim krakovima. Najviše ih je u zeničko – travničkom području. Lagano prodiranje nišana na istočna područja Bosne i Hercegovine tokom XV stoljeća, koje je moguće pratiti i brojnim natpisima na nišanima, kulminiralo je u nišanu brojnih razmjera iz Donjih Bakića kod Olova čiji harmonični ukras pripada onom po kojem se prepoznaju stećci, uklesani u ovoj namjeni, možda posljednji put.

Hrišćanski nišani

Nad izvjesnim brojem hrišćanskih grobova toga vremena stoje spomenici koji se ni po čemu ne razlikuju od nišana osim što je na njima isklesan krst ili natpis po kojem se zna da je ukopani bio hrišćanin (pripadnik katoličanstva, pravoslavlja ili Crkve bosanske). Takvi nadgrobnici se nazivaju hrišćanski nišani.

Najčešće su to uspravne ploče sa zaobljenjem na vrhu. Ispod oblog dijela imaju često dva zaobljena ispupčenja. Na nekim se ne nalazi ni znak krsta.

Spomenici ovog tipa redovno se nalaze u krajevima koji su ranije bili udaljeni od osmanskih naselja. Umjesto stećaka, nadgrobne spomenike nišanskog oblika, pa i bez znaka krsta, zadržavajući još bojažljivo poneki običajni simbolični znak sa ranijih stećaka, podizali su hrišćani, u novim istorijskim uslovima. Iz pregleda spomenika pod imenom hrišćanski nišan može se, s više ili manje postepenosti, uočiti prelaz iz ležeće forme stećka, preko uspravne masivne prizmatične forme, na nišanski oblik, do na kraju i na sam pravilan krst.

Pojava nišana u Bosni

Nišani su nadgrobnici koji se podižu pripadnicima islamske vjeroispovjesti. Naziv je uzet iz turskog i perzijskog jezika a ima i druga značenja (meta, orden i dar).

Arapi, kao prvi nosioci islama, nisu poznavali nadgrobnike u obliku nišana. Turci Seldžuci su svoje nadgrobnike klesali u obliku stela raznih oblika. Oblik stele Seldžuci su preuzeli od Gruzijaca i Armena, a ukrašavanje iz Perzije. Drugim riječima seldžučka stela je kombinacija armensko-gruzijskog nadgrobnika udruženog sa centralno-azijskim i perzisko-islamskim kulturnim naslijeđem. Stele se završavaju ravno ili kao krov na dvije ili tri vode. Drugi tip nišana - nišan sa turbanom - u svojoj osnovi je originalan seldžučki tip nadgrobnika. Sedžučki nišani bili su ukrašavani simbolima i figuralnim motivima. Dolaskom Osmanlija i pojavom islama, nišani postaju nova vrsta nadgrobnika u Bosni. Liberalno seldžučko gledanje na predstave živih bića, doprinijelo je stvaranju povoljne klime da nišani, iako objekti islamske umjetnosti, u Bosni prihvate figuralne predstave stećaka, naročito kao izraz ukorijenjene klesarske tradicije stećaka. U tom periodu je jasno zajedništvo stećaka i nišana. Sami klesari muslimanskih nišana bili su hrišćani a tek u kasnijem periodu i sami muslimani izrađuju nišane sasvim drugačijih oblika.

Nekropola sa stećcima i nišanima Krupac

Oblici

Dolazak islama i sam proces islamizacije nije zatirao narodne običaje i navike stanovnika nekadašnjeg Bosanskog kraljevstva. Ova faza obuhvata vremenski period od 15. pa do sredine 17. stoljeća.

Nišani iz ovog perioda se znatno razlikuju po svojim formama i oznakama na njima od čisto osmanlijskih nišana zastupljenih u drugim reginoma i od nišana iz kasnijeg perioda. Odlikuju se jednostavnošću u izradi sa primjesama klesarskih tradicija srednjovjekovne Bosne. Mogu se svrstati u tri grupe:

• U prvu i po svemu sudeći najstariju grupu spadaju nišani forme većih obeliska sa prikraćenim piramidama pri vrhu, na kojima je ispupčenje slično jabuci
• Nišani oblika većih rustičnih stela, a završavaju se slično uspravnim stećcima sa krovom na dvije vode
• Treću grupu bi sačinjavali nišani sa nevješto izvedenim turbanima, gdje ima čak slučajeva da klesar, ne poznavajući još nišan sa turbanom, stavlja turban direktno na stelu.

Sve tri spomenute vrste nišana su brojno zastupljene, posebno u centralnoj i istočnoj Bosni, dok ih je manje u ostalim krajevima. Svi imaju zajedničke osobine: arhaičnih su oblika, dosta grubo klesani.

Stećak (obelisk, stub, nišan) u Donjim Bakićima (Olovo)

U naselju Bakići kod Olova na lokalitetu Vlaškovac nalazi se, kao dio historijske cjeline i obelisk (stub, nišan). Proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Dimenzije obeliska su: visina od postolja do četvrtaste piramide 300 cm, do kamene kugle 365 cm i od postolja do samog vrha 410 cm. Visina piramide je 65 cm, visina kamene kugle 45 cm.

Spomenik je i bogato ukrašen simboličnim predstavama na sve četiri strane, a ukrasi su podijeljeni po poljima. Mjesto oštrih ivica spomenik ima sa svih strana tordiranu vrpcu kao ornament, koja služi i za diobu ukrasnih polja.

Svi ukrasi su rađeni u vidu reljefnih ispupčenja. Osnovni motivi na obelisku su: S-motivi i životinjski lik sa štitom. Potom dolaze spiralni zavoji, grozdovi i tačkice. Kompozicija životinjskog lika sa štitom bi trebalo da označava heraldički znak, ponavlja se na sve četiri strane i jedan je od rijetkih na spomenicima ove vrste u Bosni i Hercegovini.

Nišan Mahmuta Brankovića

Nišan Mahmuta Brankovića iz Petrova polja u Brankovićima kod Rogatice je u obliku obeliska , visok 3 m, prenešen u Zemaljski muzej Sarajevo. U natpisu se kaže da je poginuo u boju na Despotovo, da je sahranjen na svojoj baštini (porodično nasljedno imanje) u Polju (napisano je pole jer tada u ćirilici nije bilo slova lj), i na kraju se blagosilja majstor koji je nišan izradio. U ovom natpisu spomenik se zove biljeg. Spomenik je podignut na vlastitom zemljištu, a ne na zajedničkom, što je znak da su u to doba izdiferencirane porodice koje su htjele da imaju porodično groblje i znak da se nije poštovao hrišćanski običaj o pokopavanju uz crkve i na lokalitetima koji su zvanično osvećeni u tu svrhu.

Mahmut Branković, prema narodnom predanju, potječe iz despotske porodice Brankovića koja je prešla na islam. To se vidi i po zajedničkim heraldičkim motivima lava. To znači da je jedan član te vlastelinske kuće prešao na islam i istakao se u borbama sa Vukom Grgurevićem kod Sarajeva kada je i poginuo. Spomenik je podignut oko 1480. god. Brankovića ima i danas u Rogatici.

Nišan Radivoja Oprašića

Nišan Radivoja Oprašića bio je podignut na lokalitetu Biljeg, naselje Oprašić, Rogatica i prenijet u Zemaljski muzej u Sarajevu. To je obelisk u obliku pravilne četverostrane prizme sa prikraćenom piramidom i loptom na vrhu. Ukrašen je motivima lava, mača, topuza, koplja sa zastavicom, diska, polumjeseca i polujabuke.

O Radivoju Oprašiću nema historijskih podataka, ali po detaljima nišana vidi se da je bio pripadnik bosanskog plemstva. Po motivima lava se zaključuje da je kao i Mahmut Branković pripadao feudalnoj porodici Brankovića. Po dolasku Osmanlija, postao je njihov funkcioner, priznat mu je društveni status i ostao u staroj vjeri.

Staro groblje Harem

Staro groblje zvano Harem kod trnovskog naselja Turovi najilustrativnije oslikava starost istoimenog naselja. Na ovom prostoru brojne su nekropole srednjovjekovnih nagrobnih spomenika. U Haremu se nalazi stari nišan na čijoj jednoj strani jasno se prikazuje muškarac u srednjovjekovnoj kratkoj haljini (čiju ilustraciju možemo vidjeti na stećcima), dok su mu pored glave sunce i mjesec kao simboli dvije slike svijeta. S druge strane je uklesana zemlja. Uz ovaj nišan su raštrkani stari šehidski nišani na kojima su jasno uklesani mačevi, sablje i sjekire i buzdovani.

Najveći nišan je na Pašinom mezaru. Vjeruje se da je tu pokopan izvjesni Solan paša koji se protivio sultanovoj volji i koji je skončao u podrumu vratničke tvrđave u Sarajevu. Uspomena na njega je ostala u nazivu Pašine planine koja se nalazi u neposrednoj blizini. Zanimljivo je da nišane ovdašnji mještani svake godine kreće zbog čega se ističu svojom bjelinom. Niko ne zna zašto se kreće, ali svi znaju da je to tradicija i običaj. Ovaj dio groblja je značajno mjesto u selu i po tome što se ispred njih ispraćaju djeca i rodbina, gosti i svatovi.

Ukrašavanje

Nišani 15 i 16 vijeka se odlikuju velikim dimenzijama i reljefnim motivima nastalim pod utjecajem klesarske tradicije stećaka. Dolazak novog kulturnog utjecaja sa Istoka veoma teško i sporo je potiskivao stare forme i običaje. Ukrasi na prvim nišanima su čista dekoracija, simboli ili figuralne predstave. Obično su plitko plastični u odnosu na pozadinu ili su samo urezani. Sve su predstave nejednako klesane, uglavnom jednostavno i grubo, mada ima i fino klesanih.

Na lokalitetima područja Sarajeva, Trnova, Kalinovika, Rogatice, Olova, Sokoca, Nevesinja, Prozora, Travnika i Glamoča postoje 29 nišana na čijim stranicama su figuralni motivi. U 24 slučaju su životinjski motivi: ptica, konj, jelen, srna, pas, zmija, lav i vepar. Ljudske figure se javljaju u 19 slučajeva.

Dekorativni motivi su: polumjesec, luk sa strijelom, polulopta (jabuka), čomaga (didovski štap), tordirania vrpca, i motivi rata, lova i turnira (sjekira, balta, sablja, bajrak).

Natpisi

Nišani toga vremena nemaju natpise na orijentalnim jezicima, već na bosanskoj ćirilici (bosančica), kakvi se javljaju i na stećcima. Zna se za sedam natpisa na nišanima pisanih bosančicom.

Svi nišani sa natpisima imaju dosta zajedničkog sa stećcima, a malo zajedničkog sa kasnije podizanim nišanima. Pisani su istim pismom i slovima istog oblika. I u natpisima stećaka i u natpisima nišana zastupljen je isti izvorni narodni jezik. Zajednički su im karakteristični izrazi kao što su: ASE, ASIE, SIE, BAŠTINA, BILEG i dr. Pisani su istim tehničkim postupkom. Nišani su klesani u istim radionicama, a ponegdje je isti i majstor - klesar. U vezi sa ovim je zanimljiv arhivski podatak o jednom klesaru iz Sarajeva. Godine 1528 spominje se taščija (klesar) Mahmut, sin Vukmanov, koji živi i radi u Sagr Hadži Alijinoj mahali u Sarajevu. Mahmut je, prešavši na islam, nastavio očev zanat. Iz svega navedenog proizilazi zaključak da je umjetnički uticaj stećaka na nišane sa natpisima bosančicom bio veoma jak.

Preostali nišani sa epitafima na bosanskoj ćirilici: Radilovića nišan u Čadovini, Nišan Skendera iz Fatnice, Nišan Sulimana Oškupice iz Dumanjića, nišan iz Govedovića (Kalinovik).

Literatura

• Šefik Bešlagić, Sarajevo: “Veselin Masleša“, 1982. STEĆCI – KULTURA I UMJETNOST
• Drago Vidović, SIMBOLIČNE PREDSTAVE NA STEĆCIMA