Indoevropljani
Indoevropljani su velika govorna skupina naroda koji govore nekim indoevropskim jezikom.[1] Nastali su u procesu indoevrpeizacije kao posljedice širenja stanovništva i kultura. Franz Bopp je 1816. godine prvi dokazao genetsku srodnost indoevropskih jezika analizirajući uporedne glagolske paradigme grčkoga, latinskoga, perzijskog, gotskoga jezika, a između 1833 i 1852. god napisao je Komparativnu gramatiku, od kada Indoevropske studije postaju akademska disciplina.[2]
Domovina Praindoevropljana
urediNakon nekoliko stoljeća istraživanja tokom druge polovine 20. stoljeća definirano je nekoliko teorija i hipoteza o domovini Praindoevropljana. U ovo pitanje uključena je lingvistika, arheologija i u posljednje vrijeme intenzivno genetika, u velikim i značajnim istraživačkim centrima.
Praindoevropljani nisu narod i ovaj se termin ne koristiti kao bilo kakva etnička ili rasna odrednica, kako se to često radilo tokom posljednjeg stoljeća i nerijetko se još uvijek radi u političke svrhe, već se može koristiti isključivo kao lingvistička odrednica za govornike indoevropskog prajezika, ili kao odrednica za populacije koje su naseljavale prostor sa određenom kulturom, čiju materijalnu ostavštinu tumačimo kao indoevropsku.[3]
Pitanje tačne definicije ove problematike kompleksno je i tokom gotovo stotinu godina arheološkog istraživanja, brojni su naučnici ponudili najrazličitije moguće definicije koje bi Praindoevopljane smjestile na određeni geografski prostor tokom određenog vremenskog perioda, koje bi objasnile širenje i distribuciju indoevropskih naroda i jezika kroz historiju i danas. Ne postoji nijedan praindoevropski tekst, a fizički ostatci i materijalna kultura ne mogu se sa sigurnošću utvrditi bez opširne rasprave. Geografsko područje na kojem su živjeli Praindoevropljani predmetom je intenzivne, a ipak neriješene prepirke.[4]
Teorija Gustava Kossinne
urediNjemački filolog i historičar Gustav Kossinna, nakon pojave rasizma krajem 19. stoljeća, iznio je nacionalistički nastrojenu tezu po kojoj je pradomovina Indoevropljana današnja germanska (njemačka) teritorija, što je bio temelj za kasnije nacionalsocijalističko viđenje arijevske rase. Bio je proponent ideje o kontinuiranom lokalnom razvoju Praindoevropljana koji je počeo u paleolitu. Nakon toga, došlo je do raseljavanja po Evropi formiranih etničkih cjelina, Kelta, Ilira, Slavena, Tračana i romanskih naroda. Konkretno, Iliri su se na Balkan doselili sa prostora Lužice u današnjoj Njemačkoj. Ovakav pristup definirao je evropsku arheološku teoriju i praksu sve do vremena nakon II. svjetskog rata.
Pedesetih godina Marija Gimbutas izašla je sa novom, Kurganskom hipotezom. Alojz Benac, u skladu sa njenom teorijom 1979. godine u djelu Prahistorija jugoslavenskih zemalja, smatra da promjene koje se povezuju s eneolitskim zajednicama, u trajanju oko jednog milenijuma, predstavljaju početak stvaranja supstrata (mješavina neolitskih populacija i migracionih populacija, nosilaca kultura Bakarnog doba), čiji će historijski razvoj dovesti do oblikovanja društava i profiliranja etničkih zajednica u Evropi.[2]
Kurganska hipoteza
urediTezu je postavila Marija Gimbutas 1956. god. u svom djelu Prahistorija istočne Evrope, kao doprinos potrazi za porijeklom Indoevropljana, koristeći sintezu lingvistike i arheologije. Njen kurganski model za pradomovinu Indoevropljana nalazi u pontsko-kaspijskim stepama.[5] Mobilnost nosilaca Kurganske kulture, zasnovana na domestikaciji konja i upotrebi točka, dovela je do raširenosti kulture i migraciji stanovništva na prostoru Evrope i velikim dijelom Azije, sa početkom oko 4000. god. pne.[6][7]
Ta se kretanja odražavaju i na teritoriju Bosne i Hercegovine, ali se na osnovu sadašnjeg nivoa istraženosti u arheologiji ne mogu sagledati kao jedinstven proces, niti bi se moglo govoriti o Indoevropljanima kao nosiocima određene kulture (kulturne grupe) eneolitskog doba. Na prisustvo određenih elemenata koji se povezuju sa procesom indoevropeizacije ukazuju nalazi sa nekoliko lokaliteta.
Najstariji od tih elemenata su dugački kameni noževi otkriveni kao skupni nalaz (ostava) na lokalitetu Boškova greda u Orahovcu kod Trebinja. Slijedećoj fazi mogli bi pripadati dijelovi keramike sa vrpčastim ukrasom (Schnur), nađeni na više lokaliteta u Hercegovini (Ljeskova glavica u Ljubomiru kod Trebinja, Zelena pećina na vrelu Bune), a u Bosni u najstarijem sloju Gradine Klisura na Glasincu.
Keramika sa vrpčastim ukrasom pojavljuje se u kontekstu najranijih sahrana pod tumulima (Ljeskova glavica u Ljubomiru).
Proces indoevropeizacije nastavljen je novim doseljavanjima i sažimanjem starijih i novijih populacija i njihovih kultura na prelazu iz eneolita u rano bronzano doba i tokom toga doba.[8]
Od kraja ranog bronzanog doba na Balkanskom poluostrvu traje neprekinut razvoj bez arheološki prepoznatljivog priliva stanovništva. Izuzetak je uski pojas južno od Save gdje je došlo do ekspanzije nosilaca kulture polja sa urnama). Time je process indoevropezacije na balkanskim prostorima bio završen.
Anadolska hipoteza
urediTeorija se pojavila 1987. god. i iznio ju je britanski arheolog Colin Renfrew. Jedini trenutak u evropskoj prahistoriji koji bi se mogao poklapati s tako velikim promjenama kao što je predložena indoevropeizacija Evrope jest početak bavljenja poljoprivredom u 7. milenijumu pne. na prostoru Male Azije ili Anadolije.
Renfrew je zaključio da su ti prvi poljoprivrednici bili Paindoevropljani odgovorni za uvođenje indoevropskog u južnu i srednju Evropu, te je naknadno širenje indoevropskog započelo upravo iz ova dva područja zajedno sa širenjem poljoprivrednih tehnika. A kako je nametnuti element posebno vidljiv unutar dvije najranije neolitske kulture južne Europe, koje obe datiraju iz 7. milenija, dakle balkanski kompleks i impresso kultura na zapadnom i središnjem Mediteranu, kao i Kultura trakaste keramike u Njemačkoj i istočnoj Evropi iz 5. milenija, ovo bi bile kulture koje predstavljaju dolazak indoevropskih obilježja u Evropu. Filozofija te teorije je da Praindoevropljani, nisu bili ratnici koji su osvojili i zauzeli Evropu čisto vojnom silom, već su bili izumitelji poljoprivrede i Evropu su osvojili kulturnom i intelektualnom nadmoći.[1]
Glavni oslonac teorije o zemljoradnicima kao nosiocima širenja Praindoevropljana leži u njenoj vezi sa arheološkim poznatim događajima, kao što je širenje zemljoradnje, koje za arheologe predstavlja siguran znak premještanja populacija.[9]
Teorija paleolitskog kontinuiteta
urediNekoliko godina nakon objavljivanja Renfrewove knjige, pojavila se alternativna Teorija paleolitskog kontinuiteta koja tvrdi da su Indoevropljani prisutni još od paleolita. Podržavaju je dva arheologa i tri lingvista, svaki samostalno, (Alinei, Ballester, Cavazza, Costa, Otte, Poghirc). Teorija ima sličnosti s uralskim kontinuitetom u tome da tvrdi neprekinuti kontinuitet iz paleolitika i za indoeuvropski jezik i za ljude.[1]
Teorija Maria Alineia
urediAlinei tvrdi da do sada nijedna teorija nije iznijela dokaze protiv teorije paleolitskog kontinuiteta i zaključuje da se 'dolazak' Indoevropljana u Evropu i Aziju mora vidjeti kao jedna od velikih epizoda 'dolaska' Homo sapiensa u Evropu i Aziju iz Afrike. Taj dolazak nije se desio u ne davnoj prošlosti, te je razdvajanje indoevropskih jezika od zajedničkog praindoevropskog jezika bio veoma dug proces, povezan s različitim fazama početnih migracija iz Afrike, s različitim smjerom razvoja u pojedinim nastanjenim područjima, te razlikama u klimatskom, etničkom i društvenom kontekstu.
Iz ovoga slijedi da je genetski i jezični kontinuitet od paleolita osnovna radna hipoteza za oblikovanje indoevropskih jezika, kako u Evropi tako i u Aziji.[1]
Indoeuropski narodi
urediAnadolijski narodi
urediHetiti, Karijci, Lidijci, Likijci, Luvijci
Baltički narodi
urediAisti, Galindi, Jatvingi, Kuri, Litvanci, Letonci (Latvijci), Nadrovci, Prusi, Samogiti, Selonci, Semimigalci]], Skalvijci, Sudovci
Germanski narodi
urediNijemci, Flamanci (U Belgiji), Luksemburžani, Austrijanci, Danci, Englezi, Norvežani, Šveđani, Nizozemci, Ferojci (sa Ferojskih otoka), Frizi, Buri ili Afrikaneri. Tokom historije javljali su se i:
Goti (istočni i zapadni), Vandali, Langobardi, Franci, Saksonci, Gepidi
Helenski narodi
urediGrci. Od starih plemena najveći su bili Ahejci, Jonjani, Dorani i Eoljani.
Indoiranski (Arijski) narodi
urediIndoarijski narodi
urediBengalci, Kašmirci, Marati, Pandžabi, Kašmirci, Sindi, Radžputi, Singalezi. Potomci su starog naroda Arijaca koji su jednim dijelom naselili Indiju a drugim Iransku visoravan.
Iranski narodi
urediAfganci (Paštuni), Bahtijari, Baludži, Gilani, Kurdi, Luri, Mazanderani, Oseti, Perzijanci, Tadžici, Tališi, Tati, Zaza.
Keltski narodi
urediKelti su nekad bili narodi sa velikom i značajnom historijskom ulogom: Gali, Arverni, Boji (Boii), Briganti (Brigantes), Eduanci (Aedui), Durotriges, Eravisci, Helvećani (Helvetii), Iceni, Nervijci (Nervii), Parisii, Skordisci (Scordisci), Tectosages, Tolistobogii, Trinovanti (Trinovantes), Trocmi, Venetii, Volci (Volcae).
Današnji keltski narodi: Irci, Velšani, Škoti, Bretonci.
Romanski narodi
urediItalijani, Rumuni, Arumunji, (Vlasi), Španci, Portugalci, Katalonci, Galjegi (Galicijci), Valonci, Moldavci, Retoromani, Korzikanci.
Slavenski narodi
urediIstočni: Bjelorusi, Rusi, Ukrajinci, Rusini, Lemki, Bojki i Huzuli.
Zapadni: Česi, Slovaci, Slovinci, Moravci, Lužički Srbi, Polabljani, Poljaci, Pomerjani.
Južni: Bošnjaci, Bugari (sa Pomacima), Crnogorci, Goranci, Hrvati, Makedonci, Slovenci, Srbi, , .
Ostale izolirane grupe
urediLiteratura
uredi- David W. Anthony - The Horse, the Wheel and Language, Princeton University Press, New Jersey, 2007
- Colin Renfrew - The Anatolian origins of Proto-Indo-European and the autochthony of the Hittites - Washington, DC: Institute for the Study of Man.
- Mario Alinei - Interdisciplinary and linguistic evidence for Palaeolithic continuity of IndoEuropean, Uralic and Altaic populations in Eurasia, with an excursus on Slavic ethnogenesis, Conference Ancient Settlers in Europe, Kobarid, 29.-30. maja 2003.
- Mario Alinei - Merits and limits of Renfrew's theory, Origin of European Languages. Vol. 1. The Continuity Theory), Bologna, Il Mulino, 1996.
Reference
uredi- ^ a b c d Diplomski rad Mentor: doc. dr. sc. Boško Marijan Teorije o doseljenju Indoeuropljana -Sveučilište u Osijeku Filozofski fakultet
- ^ a b Ramona Felinger - INDOEUROPEIZACIJA U ARHEOLOŠKOM I LINGVISTIČKOM KONTEKSTU, SVEUČILIŠTE U ZAGREBU, FILOZOFSKI FAKULTET, Odsjek za arheologiju, Zagreb, 2018
- ^ Mentorica: Jasna Šimić -Seobe Indoeuropljana: Korijeni modernih jezika Sveučilište u Osijeku Filozofski fakultet
- ^ James P. Mallory - INDOEUROPLJANI - zagonetka njihova podrijetla[mrtav link]
- ^ Wolfgang Haak i grupa autora - Masovne migracije iz stepe bile su izvor Indoevropskih jezika u Evropi
- ^ "Indoeuropljani". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "A massive migration from the steppe brought Indo-European languages to Europe". Max Planck Institute for the Science of Human History, Jena. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Alojz Benac – O identifikaciji ilirskog etnosa" (PDF). ANUBiH Naše starine 1973. Arhivirano s originala (PDF), 22. 6. 2021. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ Mehmet Özdogan - Archaeological Evidence on the Westward Expansion of Farming Communities from Eastern Anatolia to the Aegean and the Balkans - Current Anthropology 52 (Supplement 4), 2011