Egipat za vrijeme osmanske vladavine
Egipat je bio najveća provincija Osmanskog Carstva.[1] Potpada pod Osmanlijsku vlast 22. januara 1517, kada ga je osvojio sultan Selim I. Shvatajući važnost Egipta za Carstvo, Osmanlije su u njemu provodili posebno pragmatičnu i fleksibilnu politiku i ekonomiju. U Egiptu, za razliku od ostatka Carstva, nije važio timarski sistem. Osmanlije su znale da prosperitet Egipta zavisi u velikoj mjeri od kompleksnog i osjetljivog sistema navodnjavanja prostora oko Nila. Da bi se osigurao dobar prinos od poljoprivrede, imalo je smisla ustezati se od promjene lokalnih načina proizvodnje, administracije i poreskog sistema.[1]
U usporedbi sa veličinom teritorije, u Egiptu je bilo stacionirano relativno malo Osmanlijske vojske, tek oko 10 hiljada vojnika, pošto se Egipat nalazio veoma daleko od glavnih frontova na kojima su ratovale Osmanlije, uglavnom u istočnoj Evropi i Perziji. Smatralo se da je vojna služba u Egiptu veoma ugodna i mirna za razliku od vojne službe u drugim osmanlijskim provincijama.[2] Vojni zadaci u Egiptu su bili uglavnom odbrambene prirode: čuvanje luka, puteva, zaštita karavana koje su išle ka Mekki i slično. Povremeno je egipatska vojska učestvovala na pohodima ka Perziji i Evropi ali u manjem obimu.
Egipat u 16. vijeku
uredi
Značaj Egipta za Carstvo je bio i strateški i ekonomski. Egipat je bio važna baza za pohode u području Crvenog mora, u Jemenu, Etiopiji i Hidžazu. U toku 16. vijeka, luka Suec je dosta proširena, a pridodato joj je i brodogradilište. Čak je 1568. pokušana i konstrukcija kanala u Sueckom moreuzu.
Nakon što su Portugalci osnivanjem svojih baza u Indiji zaprijetili muslimanskim moreplovcima presjecanjem njihovih trgovačkih veza sa Indijom, Osmanlije odlučuju da konsolidiraju svoj položaj u područjima oko Crvenog mora. Ovo je uključivalo osnivanje novih baza u Jemenu i Etiopiji. Pri osvajanju Etiopije, od strateškog značaja bile su osmanlijske baze u Egiptu. Nakon njenog osvajanja, oni u Etiopiji osnivaju 1555. Habeški ejalet sa prijestolnicom u gradu Massawa.[3]
Osvajanje Egipta Osmanlijama je donijelo ogromne ekonomske i finansijske prednosti. Prihodi od poreza na zemlju, carina na morskim i riječnim lukama su se koristili za finansiranje vojske, vojne pohode i rashoda namjesnika i njegove porodice. Pored toga Egipat je djelimično pokrivao i troškove karavana kojima su hadžije išle ka Mekki, a dostavljali su i velike količine žita stanovnicima Mekke i Medine. Viškovi iz budžeta Egipta su svake godine prenošeni u Istanbul kao irsalijja hazina (irsaliye-i hazine, doslovno: transfer blaga). Svota je prvobitno bila fiksirana na 16 miliona para, a do kraja 16. vijeka iznos je dostignuo 20 miliona para.[4] Pored toga, egipatska privreda je opskrbljavala Osmanlijsku prijestolnicu sa raznim proizvodima i namirnicama: šećerom, rižom, lećom i kahvom, ali i vojsku i mornaricu sa barutom, konopima i užadima.[1]
Bilo bi veoma nezahvalno tvrditi da je ova očigledna eksploatacija zemlje predstavljala veće ekonomske poteškoće nego što su bile prije dolaska Osmanlija. Egipat je bio integrisan u ogromno carstvo, uživajući u dugotrajnom periodu mira, prosperiteta i dobre vlasti u odnosu na tadašnje standarde. Grad Kairo je imao velike koristi od trgovine, koju je stimuliralo godišnje hodočašće u Mekku. Zahvaljujući Osmanlijskoj moći i prestižu, te sigurnošću koja je bila veća nego u prethodnom periodu, mnogo više je vjernika poduzimalo put na Hadž. Egipatski trgovci, ali i vlada, ostvarivali su profit od međunarodne trgovine kahvom, koja je otpočela početkom 16. vijeka i zauzela značaj i važnost koju je dotada imala trgovina začinima. Kairo za vrijeme Osmanlijske vladavine je bio sjedište paše i središte zemlje sa stacioniranom vojskom i birokracijom koji su trošili ogromne količine luksuzne robe.[5]
Izgradnja monumentalnih građevina koja je bila u punom jeku za vrijeme memlučke vladavine, pod Osmanlijama je gotovo zamrla. To bi se moglo objasniti činjenicom da su memlučki sultani i emiri smatrali Egipat svojom domovinom te su željeli ovjekovječiti svoju vladavinu izgradnjom monumentalnih džamija i turbeta. Vlast Osmanlijskih paša u Egiptu je često bila kratkog perioda, te oni nisu imali ni motivacije niti vremena za podizanje građevina. Pored toga, sultani nisu željeli da paše izgrađuju "carske" džamije u svoje ime.[1] Ipak, postoje naznake da su egipatske paše dosta doprinijele osnivanju mnogih vakufa i izgradnju džamija, mesdžida i sufijskih tekija. Jedan od paša, Mustafa-paša (vladao od 1560-1563) izgradio je svoju rezidenciju u starom dijelu Kaira te koristio vakufske prihode za dobrotvorne svrhe. Također, ponovo je renoviran i čuveni Univerzitet Al-Azhar.
Egipat u 17. vijeku
uredi
Stalne promjene u vlasti uzrokovale se česte pobune u vojsci na kraju 16. i početkom 17. vijeka. Smatra se da su te pobune bile uglavnom iz ekonomskih razloga[6], međutim često su motivi bili i etničke i rasne prirode.[1] U nekoliko navrata, vojska je čak upadala u pašine odaje, pljačkajući i ubijajući neistomišljenike. Vrhunac pobuna je bilo ubistvo Ibrahim-paše 1604. Sve do 1609. stanje u Egiptu je gotovo na rubu anarhije. Nasljednik Ibrahim-paše, Muhammed-paša (vladao 1607-1611.) uspjeva uz pomoć beduina i dijela lojalne vojske ugušiti pobunu i ulazi u Kairo 5. februara 1610.
Kao odgovor na krizu u Carstvu, Osmanlije su krajem 16. i početkom 17. vijeka počeli postepeno pretvarati svoju imperiju od osvajačke sve više prema birokratskoj državi i bedemu Islama.[1] U ovom aspektu, osmanlijsko osvajanje Egipta i Hidžaza je posmatrano kao odgovornost sultana i Carstva za sigurnost islamskih svetih mjesta Mekke i Medine. Od značajnijih uspjeha Osmanlija tokom 17. vijeka ističu se osvajanje Krete 1669. i ponovno osvajanje Bagdada 1636. od strane sultana Murata IV. Međutim, ova osvajanja su, ironično, još dodatno smanjila stratešku važnost Egipta unutar Carstva. Pošto je u međuvremenu smanjena opasnost od Portugalaca u Crvenom moru, egipatske ekspedicije na tom području više nisu bile potrebne. Svi ti događaji su deprimirali vojne vođe u Egiptu, te im umanjivali vojni moral. Kao dodatni razlog demotivisanja egipatske vojske bilo je njihovo angažovanje u odbrani granica Carstva nakon katastrofalnog poraza Osmanlija u bici kod Beča 1683, kada su mnogi vojnici povučeni iz Egipta, koji se smatrao mirnim utočištem, daleko od burnih ratišta.[1]
Religija u Egiptu tokom 17. vijeka
urediPostoje naznake da period 17. vijeka nije bilo vrijeme povećanja intelektualne integracije Egipta i drugih područja Carstva. Egipat se u duhovnom i obrazovnom smislu razvijao dosta specifično.[7] Glavni vjerski poglavari su i dalje bili usko povezani sa Istanbulom, naročito glavni kadija i nakib el-ashraf (poglavar iz redova potomaka Poslanikove porodice). Pored njih, mnogi eunusi, guverneri i razni osmanlijski administrativni činovnici igrali su određenu ulogu u "uvozu" obrazovnih i vjerskih pogleda u Egipat. Hanefijsku pravnu školu, kojoj su osmanlijski sudovi bili privrženi, slijedili su svi vjerski službenici koje je postavljala centralna vlast iz Istanbula, ali i egipatska aristokratija. Kao rezultat toga, hanefijski vjerski službenici su se postavili kao elita unutar egipatskog društva, ali i kao egipatska obrazovna institucija.[8]
Međutim, značajan uticaj u egipatskom društvu imali su i drugi islamski pravci, koje su u Egipat donijeli Osmanlijske vojske iz raznih dijelova Carstva. Odmah nakon zauzimanja Egipta, vojska koja je bila ovdje stacionirana, dosta je bila privržena raznim varijantama sufizma, kojeg su donijeli u Egipat iz područja Anadolije i srednje Azije u 15. vijeku.[9]
Kao i u drugim provincijama Carstva, ni Egipat nije bio uključen u hijerarhiju osmanlijskih medresa koje su zapošljavale turkofonske predavače, što je bilo nepisano pravilo.[10] Usprkos tome, Egipat je ostao važan centar islamskog obrazovanja. Tokom 17. vijeka, zabilježen je naročito snažan priliv studenata arapskog i nearapskog porijekla na univerzitet Azhar. Nimalo manje značajna je migracija mladih ljudi sa ruralnih područja Gornjeg i Donjeg Egipta, koji su na Azharu tražili vjersku obuku i obrazovanje. Ove migracije treba posmatrati i kao dio šireg trenda integracije grada i sela, kao i integracije historijskih područja Gornjeg i Donjeg Egipta.[11]
Egipat u 18. vijeku
urediTokom 18. vijeka Egipat se sve više približavao djelimičnoj autonomiji, kako je opadala važnost paša koje je vlast u Istanbulu često mijenjala, dok je u isto vrijeme rasla važnost i uticaj lokalnih memlučkih begova i šejhova.[1] Kada je zemlja izašla iz općeg pasivnog stanja nametnutog tokom dva vijeka turske dominacije i slobodno razvijanih bliskih veza sa Evropom pod vodstvom agresivnih begova i ambicioznih memlučkih dinastija, Egipat je preuzeo središnju stratešku ulogu u evropskim planovima, koje je ona oduvijek imala.[12] Ova strateška važnost se najviše ogledala u jedinstvenom geografskom položaju Egipta, ali i održivoj i razvijenoj privredi. On je ostao najbogatija i najvažnija osmanlijska pokrajina, distribuirajući u ostale dijelove Osmanskog Carstva, a sve više i u mnoge evropske države, izdašne poljoprivredne usjeve, poput riže, šećera, pšenice kao i široku paletu drugih proizvoda, uglavnom kahve iz Jemena, Afrike, Azije i regije oko Crvenog mora.
I pored nastavka tiranije vojnih vlasti i, naizgled, neprekidnog nasilja između rivalskih vojnih dinastija, te čestih epidemija kuge, egipatska privreda je ostala dosta snažna tokom cijelog 18. vijeka. Duži period političke stabilnosti sredinom 18. vijeka pružio je prosperitet gornjoj i srednjoj klasi stanovništva, došlo je do većeg porasta broja stanovnika i fizičke ekspanzije grada Kaira i drugih obalnih gradova. Međutim, u drugoj polovini 18. vijeka počeli su se osjećati dugoročni učinci evropske ekspanzije u Novom svijetu, potražnja za jemenskom kahvom i egipatskom rižom je opala, a evropske zemlje su se okrenule trgovini sa Amerikom. Ovaj pad privrede je bio uveliko ubrzan u posljednjih trideset godina 18. vijeka, kada su Egipat zadesile brojne prirodne katastrofe i pogoršanim tiranskim odnosom vladajućih begova čije su kratke besciljne vladavine uništile prosperitet koji su izgradili njihovi prethodnici, upropastile domaće i strane trgovačke zajednice, ostavile selo u haosu i isprovocirale dvije vojne ekspedicije (1786. i ponovo u 1798.) i potkopale temelje sistema koji je omogućavao održivu političku i vojnu vlast u pokrajini prethodnih vijekova.
Smanjenje uticaja osmanlijskih vladara
urediVeć krajem 17. vijeka osmanlijska centralna vlast je polahko gubila svoju sposobnost da utiče na tok događaja u Egiptu, pošto je većina položaja u administraciji i vojnim jedinicama bila preuzeta od strane lokalnih emira. Ostali predstavnici osmanlijske vlasti, kao što su guverner (namjesnik) i glavni sudija (kadija), nisu bili u stanju kontrolisati prodiranje lokalnih dinastija u upravu i vojsku te preusmjeravanje poreskih prihoda u lokalne potrebe.[13] Veoma često su izbijali sukobi između sekti, od kojih su dvije bile posebno uticajne: kasimije (za koje neki autori smatraju da imaju bosanske korijene)[14] i fikarije (koji su bili porijeklom iz područja Kavkaza).[13] Zabilježeno je da je tokom 1711. izbio krvavi sukob između ove dvije sekte koji je trajao osamdeset dana (od aprila do juna 1711.[1]). Sukob je okončan ubistvom vođe fikarija, ali neprijateljstva između ovih sekti trajaće još naredne dvije decenije. Centralna osmanlijska vlast je bila nemoćna da zavede red, te je svojim potezima, koji su uključivali ubistva vođa jedne ili druge sekte, samo izazivali proteste i otpor obiju strana. Tokom 1730tih ove sekte su se gotovo potpuno međusobno uništile, što je dovelo na vlast sektu Kazdagli (ili Kathuda po osnivaču Mustafi Kathuda), koji su komandovali janjičarskim trupama.
Vojnu okosnicu dinastije Kazdagli činili su turski doseljenici iz Anadolije koji su se počeli doseljavati u Egipat krajem 17. vijeka[13], te su se raširili po cijeloj zemlji u potrazi za unosnom trgovinom (naročito duhanom, tada cijenjenom robom koja je došla u Egipat iz Male Azije i sjeverne Sirije[15]). Pored njih, veliki broj relativno nedisciplinovanih albanskih trupa je dovedeno u Egipat za vrijeme ekspedicije osmanlijskog vojskovođe Gazi Hasan Paše 1786. koja je imala za cilj svrgavanje memlučke dinastije u Egiptu koja se sve više osamostavljavala te uskraćivala ubrane poreze namijenjene centralnoj vlasti u Istanbulu. Poslije ove ekspedicije, brojni Albanci su ostali u Egiptu, kada se Hasan Paša povukao 1787. da bi poveo Osmanlije protiv Rusije. Spremnost Kazdagli dinastije da ignorira osmanlijske vladare i velikodušno prihvati trgovačke brodove u luku Suez koji prevozili robu iz Indije u Evropu, dovela je do velikog interesovanja trgovaca iz svih evropskih zemalja. Naročito su se isticali Englezi koji su Egipat smatrali glavnim ključem cjelokupne svjetske trgovine[16].
Francuska okupacija Egipta
uredi
Navodni razlog francuske ekspedicije u Egipat je vratiti autoritet Turske Porte i suzbiti Memluke. Ubrzo nakon što se iskrcao u Aleksandriji, Napoleon je najavio putem propagande i štampanih letaka, da on vjeruje u Boga, Poslanika Muhammeda i Kur'an mnogo više od Memluka, te je tvrdio da su svi ljudi jednaki, osim razlika u svojim intelektualnim i moralnim osobinama. U budućnosti svi poslovi u Egiptu su trebali biti otvoreni za sve klase stanovništva; vođenje poslova je trebalo biti predano talentiranim i učenim ljudima, te kao navodni dokaz tvrdnji da su Francuzi iskreni Muslimani naveo je svrgavanje papine vlasti u Rimu.[17] Međutim, stvarni razlozi su bili presjecanje engleskih trgovačkih puteva iz Indije prema Evropi.
Nakon bitke kod piramida (također poznata i kao Bitka kod Imbabe) u kojoj su snage Murat-bega i Ibrahim-bega poražene, stanovništvo je počelo pljačkati kuće begova, a izaslanstvo je poslano iz El-Azhara da bi Napoleona uvjerilo u svoje namjere, te se pokazalo mu lojalnost. Djelimično je uspostavljen dobar odnos između osvajača i Egipćana. Osnovano je gradsko vijeće u Kairu, koje se sastojalo od osoba iz redova šejhova, mameluka i Francuza. Ubrzo nakon toga, u to vijeće su ušli i delegati iz Aleksandrije i ostalih važnijih gradova. Ovo vijeće je malo toga učinilo, više je služilo kao registar uredbi francuskih zapovjednika, koji su nastavili sa diktatorskom vlasti.
Uništavanje francuske flote u bici na Nilu i neuspjeh francuskih snaga poslanih u Gornji Egipat (gdje su stigli do prve katarakte) uzdrmao je vjeru Egipćana u svoju nepobjedivost, a kao posljedica niza nepotrebnih inovacija u odnosima između osvajača i lokalnog stanovništva svakodnevno je rasla napetost, te je na kraju, zbog uvođenja novog poreza, izbio ustanak u Kairu 22. oktobra 1798, a njegovo žarište je bilo u Azharu. Pobuna je kulminirala ubistvom francuskog generala Dupuya, guvernera Kaira. Hitna reakcija Napoleona, potpomognuta dolaskom generala Jean Baptiste Klébera iz Aleksandrije, je brzo ugušila ustanak; ali je stalno stacioniranje francuske konjice untar džamije Azhar održavalo veliku i stalnu napetost.
U prvim sedmicama marta 1801, Englezi pod komandom Sir Ralph Abercrombya uspješno se iskrcavaju u Abukir te prodiru do Aleksandrije gdje su napadnuti od strane francuskog generala Menoua. Francuzi su poraženi, ali je engleski komandant smrtno ranjen u borbi. 25. marta 1801. stiglo je pojaćanje engleskim trupama, te su zajedno sa Osmanlijama krenuli su prema gradu Roseta. 30. marta engleska i osmanlijska vojska dolazi do Kaira te postavlja ultimatum Francuzima da napuste grad i otplove nazad u Francusku. Drugi dio englesko-osmanlijskih trupa stiže do Aleksandrije, gdje postavljaju iste uslove Francuzima. Francuska vojska prihvata ultimatum te njihovo povlaćenje predstavlja kraj francuske okupacije Egipta.
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ a b c d e f g h i M. W. Daly: The Cambridge history of Egypt: Modern Egypt 1517-20th c., University Press, Cambridge, 1998, ISBN 0-521-47137-0
- ^ M. Winter: Ali Efendi's Anatolian Campaign Book: A Defense of the Egyptian Army in the Seventeenth Century, Turcica, 15, 1983, str. 267-309
- ^ H. Erlich: Ethiopia and the Middle East, Boulder and London, 1994, str. 33-37
- ^ Para je bila osnovna novčana jedinica u opticaju i predstavljala je četrdeseti dio standardnog zlatnika. Stanford J. Shaw: The Budget of Ottoman Egypt, 1005-1006/1596-1597, Columbia University, Publications in Near and Middle East studies, 1968, Mouton (Hag) [1]
- ^ A. Raymond: The Ottoman Conquest and the Development of the Great Arab Towns, International Journal of Turkish Studies, 1/1, 1979-80, str. 84-101
- ^ Omer Lutfi Barkan: The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East, International Journal of Middle East Studies, 6, 1975, str. 3-28
- ^ Michael Winter: Egyptian Society under Ottoman Rule, 1517-1798, London - New York, 1992, str. 76-77, 198, 253-54
- ^ Galal H. El-Nahal: The Judicial Administration of Ottoman Egypt in the Seventeenth Century, Minneapolis - Chicago, 1979, str. 16-17
- ^ B. G. Martin: A Short History of the Khalwati Order of Dervishes u: Nikki R. Keddie (ur.): Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions since 1500, Berkeley, Los Angeles, London, 1972, str. 275-97, ISBN 0-520-03644-1
- ^ Richard Repp: Some Observations on the Development of the Ottoman Learned Hierarchy u: Nikki R. Keddie (ur.): Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions since 1500, Berkeley, Los Angeles, London, 1972, str. 167-172, ISBN 0-520-03644-1
- ^ Gabriel Baer: Fellah and Townsman in Ottoman Egypt: A Study of Shirbini's Hazz alquhuf, Asian and African Studies, 8 (1972), str. 221-256
- ^ Daniel Crecelius (ur.): Eighteenth Century Egypt, The Arabic Manuscript Sources, Claremont, 1990
- ^ a b c P.M. Holt (ur.): Political and Social Change in Modern Egypt, str.79-90
- ^ Holt: The pattern of Egyptian Political History from 1517-1798.
- ^ Andre Raymond (1991): Soldiers in Trade: The Case of Ottoman Cairo, British Journal of Middle Eastern Studies, 18, str.16-37
- ^ Speculation on the Situation and Resources of Egypt, India Office Archives (London), Factory Records, G/17/5, str. 2, 21
- ^ Napoleon Bonaparte as Quoted in Christian Cherfils, Bonaparte et Islam, Pedone Ed., Pariz, Francuska, 1914, str. 105, 125