Deseta hercegovačka proleterska udarna brigada

Deseta hercegovačka proleterska udarna brigada je bila jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata.

Borci Desete hercegovačke brigade 1942. god.

Osnivanje

Formirana je naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ Josipa Broza Tita 22. 8.1942. godine u selu Šuici kod Duvna

Štab

Štab 10. hercegovačke brigade sačinjavali su:

• Vlado Šegrt, prvi komandant, poslije Rade Hamović, Nikola Ljubibratić i Radomir Mirković Raka
• Čedo Kapor, politički komesar, kasnije Živko Jošilo, Neđo Ilić, Sveto Kovačević
• Vlado Tomanović, zamjenik komandanta,
• Vaso Miskin Crni, zamjenik komesara
• Rade Hamović, načelnik Štaba.

Sastav

Po formiranju brigada je imala tri bataljona, s oko 620 boraca:

• Prvi Gatački bataljon
• Drugi Nevesinjski bataljon. Ova dva bataljona predhodno su činili Hercegovački partizanski odred
• Treći Mostarski bataljon

Kasnije su u brigadu ulazili:

• Igmanska partizanska četa, od kraja avgusta
• Prozorski bataljon iz Trećeg krajiškog partizanskog odreda, od septembra
• Treći odred Četvrte operativne zone Hrvatske

U novembru 1942. godine brigada je imala pet bataljona, s oko 1.000 boraca. Bila je jedina brigada koja je jedno vrijeme imala 11 bataljona. Krajem 1942. ušla je u sastav Treće udarne divizije.

Borci Desete hercegovačke brigade 1943. god.

Borbena dejstva

Krajem 1942 brigada je vodila borbe u dolini Vrbasa i na Vlašiću. Tom prilikom je na jedan dan bilo zauzeto i Jajce.

Noću 18/19. januara 1943. god. brigada je zauzela Žepču. Zarobljeno je oko 150 domobrana i ustaša, zaplijenjeno toliko i pušaka, više teškog i lakog oružja, hrane, odjeće, obuće, štofova i platna. U toku dana bataljoni su se povukli iz grada prethodno zapalivši sve ustaške ustanove u naselju. Zatim je uništena pruga za Sarajevo, kojom je bio obustavljen saobraćaj u narednih 10 dana. Vrhovni komandant svojom naredbom pohvalio je Mostarski bataljon.

Bitka na Neretvi

Tokom bitke na Neretvi, 10. hercegovačka brigada učestvovala je u svim najdramatičnijim fazama krvave bitke. U napadu na Prozor, od 15. do 17. februara 1943. godine, uništene su neke jedinice divizije "Murge" i "Marche". Prve noći je grupa bombaša Mostarskog partizanskog bataljona ušla neprimijećena u grad krećući se jarugom između neprijateljskih bunkera. Jarugom je tekla voda, a sa strane je zemlja bila smrznuta. U nabacanom granju i bodljikavoj žici napravili su rupu za prolaz. Slijedeće veče, nakon što su čuli naredbu - Prozor noćas mora pasti - bataljon je bio podijeljen u grupe po 4—6 boraca i kroz napravljenu rupu od predhodne noći, ušli su u grad bez ispaljenog metka. Opšti napad 3. udarne divizije počeo je u 23 sata. Prozor je bio oslobođen oko 8 sati, 17. februara. Centralnoj bolnici sa ranjenicima i bolesnicima bila su otvorena vrata u dolinu Neretve. Hercegovci su zarobili 250 vojnika, četiri tenka i osam kamiona, ali nisu imali dovoljno vozača za ovu tehniku.

Partizani prelaze Neretvu 1943. god.

Od Prozora, brigada je djelovala dolinom Rame, Ostrožca, dolinom Neretve do Konjica koji nije uspjela osvojiti. Za prelaz preko Neretve ostao je jedino most u Jablanici.

Prelaskom Neretve, brigada je učestvovala u razbijanju četnika u sjevernoj Hercegovini od 14-22. marta 1943, jačajući oslobodilački pokret u Hercegovini i širenje slobodne teritorije pod kontrolom partizanskih jedinica. Nakon pobjede kod Nevesinija, jedinica je postigla nove uspjehe oslobađajući Ljubinje i Stolac u aprilu i Gacko u aprilu-maju.

Bitka na Sutjesci

Za vrijeme vodila je isključivo defanzivne borbe, omogućavajući glavnini sa ranjenicima proboj iz obruča. Zbog toga imala je ogromne gubitke - oko 400 poginulih, ranjenih i nestalih.

U prvom periodu bitke na Sutjesci brigada je zatvarala pravac koji od Gacka vodi u rejon Pivskog manastira, i pravac koji od Nikšića vodi u dolinu Komarnice. Do 19. maja borbe su vođene sa četnicima i sa dijelovima italijanskih okupatora. Tog dana Hercegovačka brigada se prvi put susrela sa tek pristiglom njemačkom 7. SS brdskom dobrovoljačkom divizijom "Princ Eugen". Na oba pravca vođene su desetodnevne danonoćne i iscrpljujuće borbe, u kojima je Brigada, aktivnom odbranom, uz sadejstvo dijelova 7. krajiške i 1. dalmatinske brigade, zadržavala nastupanje neprijatelja. Time je omogućen prolaz preko Vučeva i dalje za Zelengoru za Glavnu operativnu grupu

Kasnije su, 3. juna, dijelovi brigade (2. 4. i 5. bataljon) pretpočinjena Drugoj proleterskoj diviziji, i preuzeli zadatak zaštitnice glavnine Operativne grupe. Treći Mostarski bataljon ostao je u Trećoj diviziji. Zbog visokih gubitaka i osipanja, brigada je već bila prepolovljena. Na Vučevu je zakopano teško naoružanje (minobacači, topovi i mitraljezi) i glavnina brigade je 9. juna prešla Sutjesku, i preuzela položaje na Ozrenu, štiteći neposredno Vrhovni štab NOVJ. Iz posljednjeg neprijateljskog obruča, brigada se probila 13. juna, a sutradan je kod Rogoja prešla put Kalinovik—Sarajevo i stgla u Gvozno Polje, u podnožju Treskavice. Nakon nekoliko dana odmora brigada se prebacila u Hercegovinu.

U 29. hercegovačkoj diviziji

Vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito je, 16. novembra 1943. godine, izdao Naredbu o formiranju Hercegovačke divizije. Naredbom je određena organizaciona struktura divizije:

Štab divizije

• komandant - Vlado Šegrt
• politički komesar - Dragiša Ivanović
• načelnik štaba - Rade Hamović

Sastav

• Deseta hercegovačka brigada
• Druga hercegovačka brigada
• Treća hercegovačka brigada
• Južnohercegovački NOP odred
• Sjevernohercegovački NOP odred

Od oktobra 1944. do početka marta 1945. godine divizija je vodila više borbi za konačno oslobođenje Hercegovine, dijela Boke Kotorske i južne Dalmacije. U Mostarskoj operaciji oslobodila je Nevesinje i Jablanicu, a učestvovala je i u oslobođenju Ostrošca i Konjica. Poslije ovoga vodila je jednomjesečne borbe na Ivan-planini. Učestvovala je i u Sarajevskoj operaciji. Poslije marša od Sarajeva do Postojne, dugog 610 kilometara, učestvovala je u oslobođenju Trsta i Ljubljane, gde je završila svoj ratni put.

Narodni heroji Desete hercegovačke brigade

• Ilija Babić
• Miloš Bajović, zamenik političkog komesara Prvog (gatačkog) bataljona
• Mladen Balorda, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona
• Karlo Batko, političkog komesara čete u Petom bataljonu
• Kosta Bjelogrlić, komandant Prvog (gatačkog) bataljona
• Risto Vreća, politički komesar bataljona
• Pavle Vukoje, komandant Petog bataljona
• Hasan Zahirović Laca, borac-mitraljezac u Trećem (mostarskom) bataljonu
• Asim Zupčević, politički komesar čete u Trećem (mostarskom) bataljonu
• Miloš Kovačević, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona
• Vaso Miskin Crni, partijski rukovodilac brigade
• Šefik Obad, politički komesar Treće čete Trećeg (mostarskog) bataljona
• Mileta Okiljević, borac Prve čete Prvog (gatačkog) bataljona
• Dušan Pajić-Dašić, komandir artiljerije brigade
• Žarko Papić, komandir Prve čete Prvog (gatačkog) bataljona
• Ahmet Pintul, komandir Druge čete Trećeg (mostarskog) bataljona
• Srećko Reić, komandant bataljona
• Vlado Tomanović, zamenik komandanta brigade
• Mehmed Trbonja,
• Radovan Šakotić, komandant Trećeg (mostarskog) bataljona
• Danilo Šarenac, komandant Četvrtog bataljona
• Ante Šarić, komandir čete u bataljonu Vojin Zirojević
• Vlado Šegrt, prvi komandant brigade
• Obren Šupić, komandir čete u Prvom (gatačkom) bataljonu
• Boriša Kovačević, rukovodilac politodjela brigade

Odlikovanja

• Ordenom narodnog oslobođenja
• Ordenom bratstva i jedinstva
• Ordenom narodnog heroja.

Brigada je 1952. godine proglašena proleterskom.

Literatura

• Vojna enciklopedija, knjiga sedma, Beograd 1974. godina
• Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“ Beograd, 1975. godina
• Komnenović, Danilo (1979). 29. HERCEGOVAČKA DIVIZIJA. Beograd: Vojnoizdavački zavod. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
• Ćemalović, Enver (1986). MOSTARSKI BATALJON. Mostar: Skupština opštine Mostar. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)