Historija Jugoslavije

Pod pojmom Jugoslavije podrazumjeva se država u Južnoj Evropi nastala 1918. godine nakon završetka Prvog svjetskog rata ujedinjenjenjem Kraljevine Srbije i Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Kraljevina Crna Gora se kratko prije ujedinjenja pripojila Kraljevini Srbiji. Država je tokom svog postojanja nekoliko puta mijenjala oblik vladavine, državno uređenje i ime, a prestala je postojati 1992. odvajanjem i osamostaljivanjem saveznih republika. Definitivan nestanak bio je 2006. godine raspadom države nazvane Srbija i Crna Gora.

Grb Kraljevine Jugoslavije

Grb SFRJ

Imena

Zvanična imena države od njenog stvaranja 1. decembra 1918. bila su:

• Kraljevstvo Srba Hrvata i Slovenaca;
• Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca, od 28. juna 1921. godine;
• Kraljevina Jugoslavija, od 3. oktobra 1929. do 17. aprila 1941.
• Demokratska federativna Jugoslavija (DFJ) od 29. novembra 1943. do kraja 1945;
• Federativna narodna republika Jugoslavija (FNRJ) od 31. januara 1946 do 1963.
• Socijalistička federativna republika Jugoslavija od 1963-1992.
• Jugoslavija, od 1992 i odvajanja SR Hrvatske i SR Slovenije;
• SR Jugoslavija, od 1992. do 2003.
• Srbija i Crna Gora, od 2003-2006.

Historijska pozadina

Karta Države SHS, sa područjem Banat, Bačka i Baranja , koje je tokom Prvog svjetskog rata zauzeto od Srpske vojske

Karta Kraljevine Srbije 1913.

Karta Kraljevine Crne Gore 1913.

Josip Juraj Strossmayer, đakovački biskup i idejni predvodnik jugoslavenstva

Ilija Garašanin, autor Načertanija, srpsog nacionalnog programa

Raspadom Austro-Ugarske monarhije završetkom Prvog svjetskog rata, došlo je 29. oktobra 1918. godine, do formiranja zajednice, koja je obuhvatala zemlje monarhije naseljene Južnim Slavenima: Kraljevine Hrvatske i Slavonije, Kraljevine Dalmacije, Bosne i Hercegovine, dijelove Kranjske i Štajerske i manje dijelove Kraljevine Ugarska, koja je nazvana Država Slovenaca, Hrvata i Srba. Država Slovenaca, Hrvata i Srba je bila nestabilna politička zajednica, bez osnovih državnih institucija. Stvaranje zajednice predloženo je u maju 1917. godine u Beču, ali bi ta zajednica bila pod patronatom Austro-ugarske monarhije. Ideje o ujedinjenju južnoslavenskih naroda (Srba, Hrvata i Slovenaca), pojavljivale su se u raznim političkim, krugovima tokom historije i bile su zastupljene i u kulturnim krugovima Ilirskog pokreta, ali i u Kraljevini Srbiji.

Ilirizam

Glavni članak: Ilirski pokret

Jugoslavenske ideje su se između hrvatskih i srbijanskih političkih struktura djelomično razlikovale: Hrvatski nacionalni pokret, bio je zasnovan na idejama ilirizma, nastalog 1830-ih i zahtjevima hrvatskih intelektualaca i plemstva, a pod pritiskom mađarskog, italijanskog i njemačkog uticaja, a za cilj je imao promicanje nacionalnog, kulturnog i jezičkog srodstva sa Slavenima, te je poticaj ovoj tezi, bio porijeklo Hrvata od antičkih Ilira, čime se stvorio pojam nacionalnog preporoda. Pod vođstvom Ljudevita Gaja obnavlja se pismo, normira se štokavica kao varijanta hrvatskog standardnog jezika, a uslijed marginalnih razlika u jezicima drugih Južnih Slavena, ilirizam nalazi na podršku i u susjednim pokrajinama. Kod Slovenaca u Koruškoj i Štajerskoj, ova ideja dobija na snazi, kao odbrana od germanizacije. U daljem razvoju ilirizma, 1860-ih godina historičar Franjo Rački obznanjuje djelo "Jugoslovjenstvo" gdje između ostalog uvodi tezu o "...Srbima i Hrvatima kao dvama plemenima istog naroda, kojima možda pripadaju i Slovenci." Napredna elita, liberalno građanstvo, intelektualci i katolički kler, ignorišu i zaobilaze nacionalnu identifikaciju preko religije, tradicije i historijskih mitova. Time ujedinjenje Južnih Slavena, postaje jedina moguća opcija preživljavanja hrvatskog naroda pod pritiskom i hegemonijom Austro-ugarske nadmoći. Glavni protagonist jugoslavenstva postaje đakovski biskup Josip Juraj Strossmayer, koji predvodi otpor protiv austro-ugarskog centralizma. Sa druge strane protivnici ove ideje su okupljeni oko Ante Starčevića i Eugena Kvaternika, jednih od osnivača Stranke prava, koji između ostalih teza, zastupaju se za samostalnu Hrvatsku, sa ili bez patronata monarhije, te tvrde da su Srbi i Slovenci, zapravo Hrvati. Donošenjem Austro-ugarske nagodbe 1867. te jačanjem mađarizacije hrvatskih pokrajina, dolazi do političkih pokušaja pregovora od strane hrvatskih političara sa austrijskim i mađarskim političkim strukturama. Zbog odbijanja dijaloga, stvaraju se isprva ideje o ujedinjenju hrvatskih pokrajina, a početkom 20. stoljeća Ante Trumbić i Frano Supilo, kao dalmatinska frakcija Stranke prava, javno određuju formiranje zajedničke države Hrvata i Srba, zvanični kurs ove stranke.

Srpski nacionalni program

Glavni članak: Načertanije

U Kraljevini Srbiji i Knjaževini Crnoj Gori razvoj nacionalnog pokreta i nacionalizma, jača oko 1830. godine autonomijom Srbije u Osmanlijskom carstvu, te samostalnošću 1878. godine. Formiranje nacije i države nastajalo je u isto vrijeme, a u Srbiji su oformljene moderene institucije kulture, nauke i obrazovanja, koje za jedan od ciljeva imaju stvaranje i jačanje nacionalnih vrijednosti. Za razliku od hrvatskog pokreta, srpski pokret je bio homogeniziran, te nije bilo prijetnji od kulturnog uticaja drugih naroda. Nasuprot tome oko dva miliona Srba živjelo je van Srbije, u Bosni i Hercegovini, dijelovima južne Mađarske (danas Vojvodina), u Dalmaciji i na području Vojne krajine. Ovo stanovništvo, procese osamostaljivanja vidi kao mogućnost kulturnog, etničkog i političkog povezivanja sa Srbijom. Knjaževinu Crnu Goru, srbijanska politika smatra drugom srpskom državom, a jedan dio Crnogoraca se priključuje toj ideji. Makedonci se smatraju ili posebnim narodom ili češće jednom mješavinom Srba i Bugara, pa ih se četo naziva Južni Srbi. Osnova nacionalnog programa Srbije, je bilo djelo Ilije Garašanina Načertanije, napisano 1844. godine kao osnova rješenja nacionalnog pitanja Srba. Ovo dijelo nema za cilj nacionalni preporod, nego ujedinjenje svih Srba u zajedničku državu, te je umnogome utjecalo na srbijansku politiku sve do početka Prvog svjetskog rata. Kao rezultat "Načertanija" srpski nacionalizam je imao tendenciju ka iredentizmu i ekspanzionizmu, da se iz toga moglo, mada ne nužno, dolaziti do pojavljivanja velikosrbskih osvajačkih težnji. Austrijski konzul u Beogradu Benjámin von Kállay, napominjao je 1873. tezu da je Srbija zadužena za simboličku ulogu Piemonta među Slavenima u borbi za ujedinjenje i samostalnost od Osmanlijskog carstva. Samim tim je rastao utjecaj i pomoć Srbije u pobunama Srba u Bosni i Hercegovini kao u tzv. Nevesinjskoj puški, pobuni 1875. koja se proširila na čitavu Bosnu i Hercegovinu. Negdje oko 1890-ih godina Narodna radikalna stranka sa predstavnikom Nikolom Pašićem, zastupa tezu, da su interesi Srba u Srbiji i u drugim srpskim državama isti, te da je pitanje zajedništva, jedini mogući opstanak Srba na tim prostorima. Ubrzo su teško ostvarivi politički ciljevi, prešli u intelektualne krugove, a kao centar tih ideja osnovana je 1886. godine Srpska kraljevska akademija. Istovremeno dolazi do nekoliko reformi srpskog jezika i srpske ćirilice, a jezički reformator Vuk Karadžić surađuje sa Ljudevitom Gajom, Jernejom Kopitarom i drugim evropskim filolozima. Polovina 19. stoljeća je obilježena nacionalnim romantizmom, u književnosti i kulturi, stvaraju se nacionalni mitovi kao npr. o Kosovskoj bitci, čiju 500-u godišnjicu 1889. i proslavu organiziraju u svim južnoslavenskim pokrajinama, a vlast u Zagrebu predlaže organizaciju zvanične proslave za obilježavanja Vidovdana u dijelovima Austro-Ugarske. Kulturna istitucija Matica srpska, osnovana 1824. godine u početku polemizira protiv jugoslavenskih ideja ilirskog pokreta, ali od 1866. godine tijesno sarađuje sa hrvatskim intelektualcima o temama oslobađanja Južnih Slavena od Osmanlijskog carstva i njihovog kasnijeg ujedinjenja u zajedničku državu.

Stvaranje

Glavni članak: Stvaranje Jugoslavije

Po završetku Prvog svjetskog rata stvorili su se uslovi za stvaranje države koja bi okupila Južne Slavene koji su živjeli na području Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore i slavenskih dijelova Austro-Ugarske. Kraljevina Srbija je na početku Prvog svjetskog rata za svoje ratne ciljeve postavila ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine. Ubrzo je uslijedilo formiranje Jugoslavenskog odbora u Londonu 1915. godine i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje 1917. godine. Konkretni pregovori o uređenju buduće države vođeni su neposredno u dva navrata - na Krfu 1917. godine kada je donijeta Krfska deklaracija i u Ženevi 1918. godine kada je potpisan Ženevski sporazum. Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu se 29. oktobra 1918. formira Država Slovenaca, Hrvata i Srba, dok su istovremeno crnogorski delegati na Podgoričkoj skupštini donijeli odluku o prisajedinjenju Kraljevine Crne Gore Kraljevini Srbiji. Pritom, i delegati Velike narodne skupštine Vojvodine su 25. novembra donijeli odluku da se direktno pripoje Kraljevini Srbiji. Proglašenje nove države je obavio regent Aleksandar I Karađorđević, u ime svog oca kralja Petra I 1. decembra 1918.

Kraljevina Srbija

Nakon Balkanskih ratova i zauzimanja područja današnje Makedonije i Kosova, Kraljevina Srbija je svoje ciljeve zacrtala u Niškoj deklaraciji 1914. godine, koja između ostalog zastupa ideju konačnog rješenja ujedinjenja Srba, a granice predstavlja na liniji sve do Maribora, Klagenfurta i Segedina u današnjoj Mađarskoj. Deklaracija je zasnovana na "Načertaniju" Ilije Garašanina, koja je predviđala i izlaz Srbije na Jadransko more u području Sjeverne Albanije. Krajem augusta 1914. Nikola Pašić okupio je jednu grupu poznatih srpskih javnih i naučnih radnika, koja je na osnovu nauke trebalo da formuliše srpski ratne ciljeve u smislu stvaranja jedinstvene jugoslavenske države "... A ta osnova jugoslovenskog programa u Srbiji izgrađivana je na tezi o etnički jedinstvenom narodu, potkrepljena etnografskim, istorijskim i statističkim obrazloženjima..." Tako je u okolnostima rata i odbrambenih interesa i ciljeva Srbije, nastala Niška deklaracija koja je označila prekretnicu u srpsko-jugoslavenskoj politici. Ona je bila prijelomni događaj u pogledima građanskih stranaka u Srbiji, koje su u svojoj ranijoj jugoslavenskoj orijentaciji prevashodno bile okrenute rješavanju srpskog nacionalnog pitanja, tzv. malom rješenju, sa osnovnim ciljem da se oslobode i ujedine dijelovi susjednih zemalja u kojima žive Srbi, pri čemu se ujedinjenje sa Crnom Gorom, Bosnom i Hercegovinom smatralo kao neminovno i prirodno, a Makedonci još nisu prihvatani kao poseban nacionalni subjekt. Deklaracija jasno reguliše unitaristički stav Srbije, mada spominjanjem i drugih naroda otvara se prostor nekom vidu federalizma u budućoj državi.

Kraljevina Crna Gora

Glavni članak: Podgorička skupština

Krajem 1918. godine, u dogovoru sa Crnogorskim odborom za narodno ujedinjenje, a bez prethodnog dogovora sa crnogorskim kraljem Nikolom I, srpska vojska je ušla u Crnu Goru sa naredbom vojvode Živojina Mišića "...da se na okupiranoj teritoriji uguši svaka agitacija za restauraciju Crne Gore..." U vrijeme održavanja Podgoričke skupštine, srpska vlada je zatražila i dobila od Francuske odluku o diplomatskom blokiranju povrataka kralja Nikole I Petrovića Njegoša i njegovih sinova iz izbeglištva. Sporna Podgorička skupština srpskog naroda u Crnoj Gori je 26. novembra 1918. godine donijela odluku o zbacivanju kralja Nikole i o bezuslovnom sjedinjenju sa Kraljevinom Srbijom, a u jednoj se odluci kaže da: "...Da se Crna Gora sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku Otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca..." Pristalice svrgnutog kralja Nikole, uz pomoć Kraljevine Italije su na to reagovale oružanom pobunom. Pobunjenici (zelenaši) su se borili za konfederalno jugoslavensko ujedinjenje, a protiv bezuslovnog pripajanja Crne Gore Srbiji. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja (bjelaši) su uz pomoć saveznika ugušili ovu pobunu, a zelenaši su 1924. godine prihvatili amnestiju kralja Aleksandra, unuka zbačenog Kralja Nikole.

Banat, Bačka i Baranja

Banat, Bačka i Baranja, 1918. godine

Glavni članak: Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji

Poslije propasti Austro-Ugarske monarhije oktobra 1918. godine, regione Banat, Bačku i Baranju zauzela je Vojska Kraljevine Srbije. Faktičku upravu nad ovim područjima preuzeli su lokalni vojvođanski Srbi, a na čelu ove uprave nalazio se Srpski Narodni Odbor iz Novog Sada. Dana 25. novembra 1918. godine, sazvana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, koja je proglasila prisajedinjenje ovih regiona Kraljevini Srbiji. Velika narodna skupština od 25. novembra nije samo proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, već je, takođe, donijela odluku o formiranju pokrajinske uprave (vlade i skupštine) u ovim regionima. Pokrajinska vlada je zvanično nazvana „Narodna uprava za Banat, Bačku i Baranju“, a za njenog predsjednika izabran je dr. Jovan Lalošević, dok je pokrajinska skupština zvanično nazvana Veliki narodni savet, za čijeg je predsednika izabran dr. Slavko Miletić.

Hrvatska i Slavonija

Karta Hrvatske i Slavonije unutar Austro-Ugarske

Pobjedom Hrvatsko-srpske koalicije na izborima 1908. politički su potvrđene ideje Politike novog kursa, političkog usmjerenja nastalog krajem 19. stoljeća na području Hrvatske pod Austro-ugarskom vlašću. Isprva je politika novog kursa bio otpor germanizaciji Kraljevine Hrvatske i Slavonije, te zajedničkim snagama sa poltičkim strukturama mađarskih i italijanskih političara uspostaviti ravnopravnost u Monarhiji, ostvariti sjedinjenje Dalmacije s Hrvatskom, postići reviziju Hrvatsko-ugarske nagodbe radi ostvarenja financijske samostalnosti Hrvatske i Slavonije, a u daljnjoj perspektivi djelovati u smjeru stvaranja samostalne južnoslavenske države. Nakon suradnje sa mađarskom opozicijom od strane Ante Trumbića, došlo je 1905. godine do potpisivanja Riječke rezolucije kojom su hrvatski i srpski zastupnici iz Dalmacije i banske Hrvatske poduprli Kraljevinu Ugarsku, tj. mađarsku opoziciju u njezinoj borbi za potpunu državnu samostalnost. Tomu su se pridružili i srpski zastupnici u banskoj Hrvatskoj i Kraljevini Dalmaciji te su 17. oktobra 1905, uvjetujući priznanje odluka Riječke rezolucije ravnopravnošću srpske narodnosti u Hrvatskoj, potpisali Zadarsku rezoluciju. Time je bilo dovršeno približavanje srpskih i hrvatskih političara te stvoren temelj za politiku novoga kursa. Politički predstavnici Istre ostali su suzdržani. U Hrvatsko-srpske koalicije djelovale su: Hrvatska pučka napredna stranka, Hrvatska stranka prava i Srpska samostalna stranka. Nakon njezina osnutka pridružio joj se i Samostalni klub, koji su čini izvanstranački političari oko Supilove Politike novoga kursa (Frano Supilo, Franko Potočnjak, Milan Rojc, Teodor Pejačević i dr.). Neko vrijeme su se u Koaliciji nalazile i Socijaldemokratska i Srpska radikalna stranka. Suradnja sa mađarskom opozicijom se raskinula donošenjem zakona nazvanog Željezničarska pragmatika, koji je uređivao obaveznu upotrebu mađarskog jezika na željeznici u Hrvatskoj i Slavoniji, što je bilo u suprotnosti sa Hrvatsko-ugarskom nagodbom. Poslanici Hrvatsko-srpske koalicije poveli su višemjesečnu opstrukciju ozakonjenje toga zakona na zajedničkom saboru, te se time praktički udaljili od zajedničkih hrvatsko-mađarskih interesa i okrenuli ideji južnoslovenstva. Razjedinjenje i opredjeljenje za suradnju sa Srbijom, pridonijela je i Aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske 1908, kao i niz sudskih procesa u kojima su hrvatski i srpski političari optuženi za izdaju: Veleizdajnički proces, i Friedjungov proces. Ovim je procesom došlo do stvaranja Jugoslavenskog kluba u Carevinskom vijeću, te Jugoslavenskog odbora osnovanog u Parizu, koji je preuzeo političku inicijativu i pregovarao sa vlastima Kraljevine Srbije o konačnom ujedinjenju južnoslavenskih naroda.

Srijem

Glavni članak: Veliki narodni zbor u Rumi

Srijem 1918. godine

Poslije propasti Austrougarske monarhije oktobra 1918. godine, Srijem postaje deo novostvorene Države Slovenaca, Hrvata i Srba. 24. novembra 1918. godine u Rumi je održan Veliki narodni zbor koji su činili izaslanici narodnih vijeća (oko 700 ljudi), a sazvao ga je Žarko Miladinović, predsjednik Narodnog vijeća u Rumi i član Narodnog vijeća u Zagrebu. Ovaj zbor je usvojio rezoluciju o stvaranju jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca i neposrednom prisajedinjenju Srijema Kraljevini Srbiji. Na zboru su bili uglavnom izaslanici iz dijelova Srijema pretežno nastanjenih Srbima, dok izaslanika sa područja jugozapadnog Srijema pretežno nastanjenog Hrvatima nije bilo. Sutradan je posebna delegacija Rumskog zbora predala ovu rezoluciju predsjedništvu Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena iz Banata, Bačke i Baranje u Novom Sadu.

Bosna i Hercegovina

Glavni članak: Bosna i Hercegovina u Austro-Ugarskoj

Okupacija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije, područje Bosne i Hercegovine je ostalo formalna provicija Osmanlijskog carstva, ali je upravnu vlast imala Austro-Ugarska. Austro-Ugarska je investicijski ulagala u razvoj nove provincije, te politički praktički zadržala vladajuće strukture. Provicija je bila pod vojnom upravom, a građani nisu pravno bili državljani monarhije. Zadržane su islamske obrazovne i sudske institucije, a islam je nakon aneksije 1908. i u Austro-Ugarskoj priznat kao religijska grupa. Guverner Bosne i Hercegovine Benjámin Kállay je zboj jakog uticaja srbijanskog i hrvatskog nacionalizma, pokušao uvođenjem bošnjačkog identiteta, suzbiti teritorijalne pretenzije Kraljevine Srbije. Uvođenjem ovakvog zajedničkog nacionalnog identiteta imalo je za cilj stvaranje bošnjačkog identiteta i objedinjavanje triju naroda. Kako se aneksijom došlo do situacije, da je praktički većina Hrvata živjela u jednoj državi, Srbi u Bosni i Hercegovini, odbili su odvajanje od matice, a hrvatski nacionalni pokret je smatrao da su ciljevi djelomičmo ostvareni, bošnjački identitet je dijelom prihvatilo muslimansko stanovništvo, dok se dio muslimanskog stanovništva preselio u dijelove današnje Turske. Izabrane političke strukture Bosanskog sabora su većoj mjeri podržavale aktualnu vlast, koja je održavala izbore i politički nije podržavala nacionalne pokrete i ujedinjenje Južnih Slavena.

Kraljevina Jugoslavija

Glavni članak: Historija Kraljevine Jugoslavije

FNRJ

Glavni članak: Historija SFRJ

SFRJ

Glavni članak: Historija SFRJ