Aleksandar, kralj Jugoslavije
Aleksandar I Karađorđević,[1] poznat u Srbiji i Jugoslaviji i kao Ujedinitelj i Viteški kralj nakon atentata (16. decembar 1888 – 9. oktobar 1934), bio je kralj Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. zvala se Kraljevina Jugoslavija) od 1921. do 1934. Ubijen je u atentatu za vrijeme službene posjete Francuskoj.
| Aleksandar I | |
|---|---|
 | |
| Vladavina | 16. august 1921 - 9. oktobar 1934 |
| Prethodnik | Petar I |
| Nasljednik | Petar II |
| Supružnik | Marija Rumunska |
| Djeca | Petar II Tomislav Karađorđević Andrej Karađorđević |
| Dinastija | Karađorđević |
| Otac | Petar I |
| Majka | Ljubica Petrović-Njegoš |
| Rođenje | 16. decembar 1888 Cetinje, Crna Gora |
| Smrt | 9. oktobar 1934 Marseille, Francuska |
Mladost
urediAleksandar I Karađorđević je rođen na Cetinju 16. decembra 1888. godine kao četvrto dijete (drugi sin) Petra I Karađorđevića i princeze Crne Gore Ljubice Petrović, najstarije kćerke crnogorskog kralja Nikole I Petrovića. Kum na krštenju mu je bio, preko izaslanika, ruski car Nikolaj II Romanov. Aleksandar je imao dvije godine kada je njegova majka princeza Ljubica umrla od komplikacija usljed poroda prilikom rođenja njegovog mlađeg brata Andrije, koji je također umro dvadeset tri dana kasnije.
Djetinjstvo je proveo u Crnoj Gori, a osnovnu školu završio u Ženevi. Dalje školovanje je nastavio na vojnoj akademiji u Sankt Peterburgu. Dok su Aleksandar i njegov stariji brat Đorđe bili na vojnoj akademiji, njihov otac Petar je zajedno sa zavjerenicima uspio da izvede državni udar u Kraljevini Srbiji poznat kao Majski prevrat u kojem je kralj Aleksandar Obrenović i njegova supruga Draga ubijeni. Dinastija Karađorđevića je na taj način ponovo zauzela srpski tron nakon četrdeset pet godina. Aleksandrov 58-godišnji otac je postao kralj Srbije Petar I Karađorđević, zbog čega su se Đorđe i Aleksandar vratili u Srbiju kako bi nastavili studije.
Sudbinski preokret u životu princa Aleksandra nastupio je 27. marta 1909, godine kada se njegov stariji brat, princ Đorđe odrekao prava na prijestolje nakon snažnog pritiska političkih krugova u Srbiji. Kao prijestolonasljednik, princ Aleksandar je pristupio reorganizaciji vojske, pripremajući je za konačan obračun sa Osmanlijskim carstvom.
Balkanski ratovi i Prvi svjetski rat
urediGlavni članci: Balkanski ratovi i Srbija u Prvom svjetskom ratu
U Prvom Balkanskom ratu princ Aleksandar je kao zapovjednik Prve armije vodio pobjedonosne bitke na Kumanovu i Bitolju, a zatim 1913. godine, za vrijeme Drugog Balkanskog rata, i bitke na Bregalnici. Nakon povlačenja Osmanlija iz Skoplja zauzeo je Makedoniju zajedno sa pukovnikom Dragutinom Dimitrijevićem.
Tokom Prvog svjetskog rata bio je vrhovni zapovjednik srpske vojske u bitkama na Ceru i Kolubari 1914. godine, kad je srpska vojska potpuno razbila vojsku Austro-Ugarske monarhije. Tokom 1915. godine srpska vojska je pretrpjela mnoge gubitke od strane austro-ugarskih, njemačkih i bugarskih armija. Iste godine srpska vojska je bila prisiljena povuci se kroz klisure Crne Gore i sjeverne Albanije na grčko ostrvo Krf, gdje je reorganizovana.
Nakon što se vojska pregrupisala i ojačala, izvršila je završnu operaciju proboja Solunskog fronta u jesen 1918. godine, pod vrhovnom komandom princa Aleksandra i sa odličnim komandnim kadrom u koji spadaju vojvode Živojin Mišić, Stepa Stepanović i Petar Bojović.
Ujedinjenje
uredi
Posle vojničkih došli su i državnički uspjesi. Nakon odluka srpske Narodne skupštine i Narodnog Vijeća u Zagrebu, regent Aleksandar je proglasio ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu 1. decembra 1918. godine. Ovim činom ostvareni su ideali o ujedinjenju južnih Slovena, za koje su se zalagali njegov otac i djed. Poslije smrti kralja Petra I (16. augusta 1921.), princ Aleksandar je postao kralj Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dana 8. juna 1922. godine oženio se princezom Marijom Rumunskom, kćerkom rumunskog kralja Ferdinanda. U tom braku su rođena tri sina - Petar, Tomislav i Andrej.
Diktatura
uredi
6. januara 1929., usljed političke krize nastale nakon što je ubijen poslanik Stjepan Radić kralj Aleksandar ukida Vidovdanski ustav i raspušta Narodnu skupštinu. Ovaj akt je u historiji ostao zabilježen kao Šestojanuarska diktatura. Ime države je promijenjeno u Kraljevina Jugoslavija, a država je organizovana u formi devet banovina umjesto dotadašnjih 33 oblasti, 3. oktobra.
Godine 1931. kralj Aleksandar donosi novi ustav, poznat kao Oktroisani ustav, s kojim se izvršna vlast prenosi na kralja. Izbori su bili univerzalni za muške glasače. Uvođenje tajnog glasanja je odbačeno, i pritisci na zaposlene u javnim službama da glasaju za vladajuću partiju su bili osobina svih izbora održanih pod Aleksandrovim ustavom. Pored ovoga, kralj je mogao direktno da proglasi polovinu gornjeg doma, a zakon se mogao potvrditi s odlukom jednog doma ako ga potvrdi i kralj.
Atentat
uredi
Dana 9. oktobra 1934. kralj je stigao u Marseille u zvaničnu posjetu Francuskoj kako bi ojačao savez dvije zemlje. Prilikom vožnje ulicama zajedno sa francuskim ministrom vanjskih poslova Louisom Barthouom, pripadnik makedonske organizacije VMRO Vlado Černozemski je izašao na ulicu i pucao u kralja[2] i vozača, a greškom policajca ubijen je i francuski ministar vanjskih poslova Louis Barthou. To je bio jedan od prvih atentata zabilježen filmskom kamerom.
Atentator je bio član interne makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) i iskusni strijelac. Odmah nakon atentata na kralja Aleksandra, Černozemski je ubijen od strane francuskog policajca, a zatim ga je tukla publika. Do trenutka kad je uklonjen sa scene kralj je već bio mrtav. VMRO je politička organizacija koja se borila za otcjepljenje Makedonije od Jugoslavije. Vođa organizacije u to vrijeme je bio Ivan Mihailov. VMRO je radio u savezu sa hrvatskom ustaškom grupom koju je predvodio Ante Pavelić. Černozemski i tri hrvatska saučesnika su putovali u Francusku iz Mađarske preko Švicarske. Nakon atentata, njih je uhapsila francuska policija. Iako ne postoje konačni dokazi da su italijanski diktator Benito Musolini ili mađarska vlada umiješani u atentat, javno mijenje u Jugoslaviji je bilo takvo da je Italija bila ključna u planiranju atentata. Ovaj incident je kasnije koristila Jugoslavija kao argument u suprostavljanju hrvatskog pokušaja secesije i italijanskog i mađarskog revizionizma.
Nakon smrti Aleksandra Karađorđevića, krunu nasljeđuje Aleksandrov sin, Petar II, ali vlast dolazi u ruke Aleksandrovog rođaka, kneza Pavla Karađorđevića, zbog Petrove maloljetnosti.
Reference
uredi- ^ "Alexander I | King of Yugoslavia & WW2 Unifier | Britannica". www.britannica.com (jezik: engleski). 11. 9. 2023. Pristupljeno 27. 9. 2023.
- ^ liamfoley63 (9. 10. 2021). "October 9, 1934: Assassination of King Alexander of Yugoslavia". European Royal History (jezik: engleski). Pristupljeno 27. 9. 2023.
Literatura
uredi- Gligorijević, Branislav (2010). Kralj Aleksandar I Karađorđević (1-3). Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 1186.CS1 održavanje: ref=harv (link)
Vanjski linkovi
uredi- Kralj Aleksandar u vrtlogu evropske politike (Centar za društvenu stabilnost - Zvanični kanal)
- Defile dobrovoljaca Male Antante (Politika, Branko Bogdanović, 6.04.2019.)
- Politički sukobi u Jugoslaviji između dva rata (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
- Venčanje kralja Aleksandra i princeze Marije (1922), Britanski kino arhiv na YouTubeu - Zvanični kanal
- Tonski snimak kralja Aleksanar (1933), Jugoslovenska kinoteka - Zvanični kanal
- Američke filmske vesti o atenatu na kralja Aleksandra I iz 1934. na YouTubeu
- Britanske filmske vesti o atentatu na kralja Aleksandra (1934), Britanski kino arhiv na YouTubeu - Zvanični kanal
- Sahrana kralja Aleksandra od Jugoslavije (1934), Britanski kino arhiv na YouTubeu - Zvanični kanal
