Wikipedia

Istanbul

najveći grad u Turskoj
(Preusmjereno sa Stambol)
41°00′49″N 28°57′18″E / 41.01361°N 28.95500°E / 41.01361; 28.95500

Istanbul (turski: İstanbul), kroz historiju također poznat i kao Carigrad, Konstantinopolj ili Bizantium, najveći je grad u Turskoj, privredni, kulturni i historijski centar i jedan od najvažnijih gradova ove transkontinentalne države. Transkontinentalni je grad Evroazije, što je jedna od njegovih posebnosti. Nalazi se na obje strane Bosforskog moreuza, između Crnog i Mramornog mora, obuhvatajući prirodnu luku Zlatni rog (Haliç). Iako se prostire na dva kontinenta, smatra se evropskim gradom, sa privrednom i historijskom jezgrom koja se nalazi na evropskoj strani. Grad je također administrativni centar Istanbulske pokrajine, ali ne i glavni grad Turske. Sa oko 14,7 miliona stanovnika,[2] jedan je od najmnogoljudnijih gradova svijeta, 7. najmnogoljudniji grad na svijetu i prvi takav u Evropi.

Istanbul
Carigrad, Konstatinopolj
Megagrad
Službeni naziv: İstanbul
Država  Turska
Regija Marmara
Provincija Istanbul (39)
Nadmorska visina 40 m
Koordinate 41°00′49″N 28°57′18″E / 41.01361°N 28.95500°E / 41.01361; 28.95500
Površina
 - Metro 5.343 km2
Stanovništvo
 - Metro 13.854.740[1] (2012)
Gustoća
 - Metro 2.523 /km2 
Gradonačelnik Ekrem İmamoğlu (CHP)
Vremenska zona EET (UTC+2)
 - ljeto EEST (UTC+3)
Poštanski broj 34000 do 34850 i 80000 do 81800
Pozivni broj (+90) 212 (Evropski dio)
(+90) 216 (Azijski dio)

Osnovan pod nazivom Bizantion na rtu Sarayburnu, oko 660. godine p.n.e, grad se razvijao kako bi postao jedan od najvažnijih gradova kroz historiju. Nakon što je ponovno uspostavljen kao Carigrad 330. godine, služio je kao carski grad skoro 16 vijekova, za vrijeme rimskog i bizantijskog (330-1204. i 1261-1453), latinskog (1204-1261) i Osmanlijskog carstva (1453-1922).[3] Odigrao je važnu ulogu u unapređenju krišćanstva tokom rimskog i bizantijskog doba, prije nego što su kontrolu nad njime 1453. godine, preuzele Osmanlije i pretvorile ga u islamsko uporište i sjedište Osmanlijskog halifata.[4]

Smješten na strateški važnom mjestu, nekadašnjem Putu svile,[5] željezničkom čvorištu između Evrope i Bliskog istoka i na trasi jedinog morskog puta između Crnog mora i Sredozemlja, proizveli su od Istanbula kosmopolitski grad. Broj stanovnika grada se povećao za deset puta od 1950-ih, usljed migriranja stanovnika iz cijele Anadolije.

Istanbul je nadmašio London i Dubai i postao najposjećeniji grad na svijetu, sa više od 20 miliona stranih posjetitelja u 2023. godini.[6]

Najveće turističke atrakcija grada su historijski centar, uvršten na UNESCOov spisak svjetske baštine, kulturni i zabavni centar koji se proteže uz gradsku prirodnu luku, Zlatni rog, u oblasti Beyoğlu i dr. Istanbul se smatra globalnim gradom kao i jedna od najbrže rastućih ekonomskih metropola na svijetu. U gradu se nalaze mnoge centrale turskih kompanija i medijskih kuća a njegova privreda čini više od 30% ekonomije Turske.[7][8]

Zajedno sa mađarskim Pečuhom i njemačkim Essenom, Istanbul je proglašen evropskim glavnim gradom kulture za 2010. godinu.

Naziv

uredi
Glavni članak: Nazivi za Istanbul
 
Konstantinov stub[9]

Najstariji naziv za Istanbul je Bizantijum (grčki: Βυζάντιον), naziv koji su mu dodijelili njegovi osnivači, tj. kolonisti iz Megare oko 660. godine p.n.e.[10] U početku se mislilo da naziv grada potiče od vlastitog imena Byzas. Starogrčka tradicija se veže za legendarnog kralja istog imana kao vođe kolonista. Međutim, moderni učenjaci pretpostavljaju da je ime Byzas lokalnog tračanskog ili ilirskog porijekla i da je prethodilo Megareanskom naselju.[11]

Nakon što je Konstantin Veliki od grada napravio novu istočnu prijestolnicu Rimskog Carstva 330. godine, grad je postao poznat kao "Carigrad" što je latinizirana verzija grčkog naziva Konstantinoupolis što znači "Konstantinov grad".[10] Stoga je pokušao promovirati naziv "Novi Rim" ali se upotreba tog naziva nije rasprostranila.[12] Carigrad je ostao najčešći naziv za Istanbul korišten na zapadu sve do osnivanja Republike Turske dok su Kostantiniyye i Istanbul Osmanlije koristili kao alternativna imena tokom svoje vladavine.[13]

Do 19. stoljeća, grad je stekao veliki broj drugih imena koje su koristili kako stranci tako i Turci. Evropljani su koristili naziv Carigrad koji se odnosio na cijeli grad, ali su koristili i naziv Stambol, kao i Turci, ali za dio grada na poluostrvu opasan zidom, između Zlatnog roga i Mramornog mora.[14]

Historija

uredi
Glavni članci: Historija Istanbula i Hronologija Istanbula
 
Izgradnja Valensovog akvadukta započela je za vrijeme vladavine rimskog cara Konstancija II, a završen je 373. godine za vladavine cara Valensa

Artefakti iz perioda neolita koje su arheolozi otkrili početkom 21. vijeka, ukazuju na to da je poluostrvo na kojem se nalazi današnji Istanbul naseljeno još u 6. milenijumu p.n.e.[15] To rano naseljavanje ovog prostora, važno u širenju neolitske kulture sa Bliskog Istoka u Evropu, trajalo je skoro milenijum prije nego što je isto poplavljeno rastom nivoa vode.[16][17][18][19] Prvo ljudsko naselje na azijskoj strani grada, nasip Fikirtepe, je iz perioda bakarnog doba, sa artefaktima koji datiraju iz perioda od 5.500 do 3.500 p.n.e.[20] Na evropskoj strani, blizu današnjeg Sarayburna, nastalo je tračko naselje početkom prvog milenija p.n.e. Moderni historičari ga povezuju sa trakijskim toponimom Lygos,[21] koje je Plinije Stariji pomenuo kao raniji naziv za mjesto Bizant.[22]

Historija samog grada započinje tokom perioda od oko 660. p.n.e. kada su grčki doseljenici iz Megare osnovali Bizantijum na evropskoj strani Bosfora. Doseljenici su sagradili akropolj uz Zlatni rog na mjestu ranih tračkih naselja, podstičući ekonomiju novonastalog grada. Tokom prijelaza u 5. vijek p.n.e. grad se tokom kratkog perioda našao pod perzijskom vlašću ali su ga Grci vratili pod svoju kontrolu tokom grčko-perzijskih ratova. Bizantijum je zatim bio dio Atinske lige i njenog nasljednika, Druge atinske lige, prije nego što je grad stekao nezavisnost 355. p.n.e. Dugo udružen s Rimljanima, Bizantijum je službeno postal dio Rimskog Carstva 73. godine ne. Odluka Bizantijuma da se prikloni rimskom uzurpatoru Pesceniju Nigeru protiv cara Septimija Severa skupo je koštala grad. Tokom dvogodišnje opsade grada, do trenutka njegove predaje krajem 195. godine, grad je doživio visok stepen pustošenja. Pet godina kasnije, Sever je počeo obnavljati Bizantijum, a grad je povratio i, prema nekim podacima, nadmašio svoj prethodni izgled.

Uspon Konstantipolja i Bizantijskog Carstva

uredi
 
Dio kipa Konstantina Velikog iz 4. vijeka, Kapitolski muzeji u Rimu.
Glavni članak: Konstantinopolj

Konstantin Veliki je nakon vojnih pobjeda u Bici na Milvijskom mostu protiv Maksencija 312. godine, a zatim i protiv Licinija u Bici kod Hrizopolisa septembra 324. godine postao car čitavog Rimskog Carstva. Dva mjeseca kasnije, iznio je planove za izgradnju novog, kršćanskog grada, koji bi zamijenio dotadašnji Bizantijum. Kao prijestonica tzv. Istočnog Rimskog Carstva, grad je dobio naziv Novi Rim iako ga je većina nazivala Konstantinopolj, termin koje se održao sve do 20. vijeka. 11. maja 330. Konstantinopolj je proglašen glavnim gradom Rimskog Carstva, carstva koje je kasnije, nakon smrti cara Teodozija I 17. januara 395. godine, trajno podijeljeno između dvojice njegovih sinova. Podjelom carstva Konstantinopolj postaje glavni grad Istočnog Rimskog Carstva, Bizantijskog Carstva.[23]

Osnivanje grada Konstantinopolja bilo je jedno od najtrajnijih Konstantinovih dostignuća, pri čemu se tadašnja rimska moć preusmjerila prema istoku a grad postao središte grčke kulture i kršćanstva.[23][24] Izgrađene su brojne crkve širom grada, uključujući i Aja Sofiju koja je sagrađena za vladavine Justinijana Velikog i bila najveća katedrala na svijetu tokom narednih hiljadu godina.[25] Konstantin je takođe preduzeo veliku obnovu i proširenje carigradskog hipodroma pri čemu je hipodrom mogao primiti desetine hiljada gledalaca a postao je i centralno mjesto za gradski život a tokom 5. i 6. vijeka i centar niza nemirnih događaja, uključujući i Pobunu Nika,[26][27] nemire koji su izbili protiv vladavine tadašnjeg vladara Justinijana I. Geografski položaj Konstantinopolja također je osigurao da će njegovo postojanje izdržati test vremena jer su njegovi zidovi i obala dugi niz stoljeća grad a potom i Evropu štitili od osvajača s istoka i širenja islama. Tokom dužeg dijela srednjeg vijeka, drugog perioda bizantijske ere, Konstantinopolj je bio najveći i najbogatiji grad na evropskom kontinentu, a u pojedinim periodima i najveći grad na svijetu.[28][29]

Međutim, nakon završetka vladavine Bazilija II 1025. godine počinje period konstantnog pada uticaja Konstantinopolja. Četvrti krstaški rat, koji je započeo s ciljem osvajanja Jerusalema, je usljed niza događaja promijenio tok rata 1204. godine, a križari su da bi dobili obećanu pomoć i nagradu zauzeli grad i opljačkali ga.[30] Uspostavili su Latinsko carstvo umjesto pravoslavnog Bizantijskog carstva.[31] Aja Sofija pretvorena je u katoličku crkvu 1204. godine. Bizantijsko carstvo je obnovljeno, iako oslabljeno, 1261. godine.[32] Konstantinopoljske crkve, odbrambene utvrde i osnovne usluge grada bile su zapuštene[33], a broj stanovnika smanjio se na oko 100.000 stanovnika sa pola miliona koliko je grad imao tokom 8. vijeka. Međutim, nakon ponovnog osvajanja 1261. godine, neki od gradskih spomenika bili su restaurirani a napravljeni su i neki novi poput dva mozaika Deesis u Aja Sofiji i Kariyeu.[33]

Različite ekonomske i vojne politike koje je uveo Andronik II, jedna od značajnijih je bila i smanjenje vojnih potencijala, oslabile su carstvo i učinile ga ranjivim na napade. Sredinom 14. vijeka, Turci Osmanlije su započeli strategiju postepenog zauzimanja manjih gradova u okruženju, odsijecajući puteve snabdijevanja Konstantinopolja i polako ga gušeći. 29. maja 1453. godine, nakon osmosedmične opsade (u toku koje je stradao posljednji rimski car, Konstantin XI), sultan Mehmed II Osvajač zauzima Konstantinopolj i proglašava ga novom prijestolnicom Osmanlijskog carstva. Nekoliko sati kasnije, sultan je dojahao do Aja Sofije i pozvao imama da prouči šehadet, pretvarajući veliku katedralu u carsku džamiju zbog odbijanja grada da se mirno preda.[34] Nakon toga, Mehmed II se proglasio novim vladarom, carom Konstantinopolja (Kayser-i Rûm) čime je osmanlijska država reorganizirana u carstvo.[35][36]

Period Osmanlijskog Carstva

uredi

Nakon što je osvojio grad sultan Mehmed II se proglasio Kayser-i-Rûmom, turskim ekvivalentom rimskog Cezara, a Osmanlijska država je reorganizirana u carstvo.[35][36] Nakon zauzimanja Konstantinopolja, Mehmed II je odmah krenuo u obnavljanje grada. Svjestan da revitalizacija neće uspjeti bez ponovnog naseljavanja grada, Mehmed II je pozvao široke narodne mase da nasele grad – pokazujući izuzetnu otvorenost i spremnost da inkorporira u grad različite klase stanovništva koji su došli da definiraju osmanlijsku političku kulturu.[37] Također je pozvao ljude iz cijele Evrope u svoju prijestolnicu, stvarajući kosmopolitsko društvo koje je opstalo kroz veći dio osmanlijskog perioda.[38] Revitalizacija Istanbula također je zahtijevala masivni program restauracije, cjelokupne infrastrukture, od puteva do akvadukta.[39] Kao i mnogi vladari prije i poslije, Mehmed II je transformirao urbani pejzaž Istanbula uz veliko preuređenje centra grada.[40] Izgrađena je ogromna nova palata koja je mogla parirati, ako ne i zasjeniti staru, novu natkrivenu pijacu (koja još uvijek postoji kao Kapali čaršija), trijeme, paviljone, šetališta, kao i više od desetak novih džamija.[39] Mehmed II pretvorio je razoreni stari grad u nešto što je ličilo na carsku prijestonicu.[40]

Geografija

uredi
Dodatne informacije: Geografija Turske
 
 
Dvije fotografije zabilježene iz zraka na kojima se vide Zlatni rog i Bosfor, snimljene iz njemačkog cepelina 19. marta 1918.

Istanbul se nalazi u sjeverozapadnom dijelu Turske i prostire se uz tjesnac Bosfor, koji kroz Mramorno more omogućava jedini prolaz iz Crnog u Sredozemno more. Historijski gledano, grad je bio idealno mjesto za trgovinu i odbranu: ušće Mramornog mora, Bosfor i Zlatni rog pružaju idealnu odbranu od neprijateljskog napada uz optimalno mjesto za naplatu cestarine i prolaza ovim dijelom svijeta. Nekoliko živopisnih ostrva - Büyükada, Heybeliada, Burgazada, Kınalıada i pet manjih ostrva su dio grada. Obala Istanbula prerasla je svoje prirodne granice. Veliki dijelovi Kaddebostana se nalaze na područjima odlagališta otpada, povećavajući ukupnu površinu grada na 5.343 km.2

Klima

uredi

Gradska klima je umjerena kontinentalna. Ljeta su u gradu vruća i vlažna, dok su zime kišovite te ponekad snježne. Godišnja prosječna količina padavina iznosi 870 mm. Zbog vrlo visoke vlažnosti, temperature su mnogo izraženije. Prosječna maksimalna temperatura u zimskim mjesecima je između 7°C i 9°C. Tokom zime snijeg pada prosječno sedmicu ili dvije. Prosječna temperatura u ljetnim mjesecima je 28 °C.

Najtopliji mjesec u godini je juli sa prosječnom temperaturom od 23,2 °C, a najhladniji je januar sa 5,4 °C. Najviša zabilježena temperatura u gradu je bila 40,5 °C u augustu 2000. godine, a najniža –16,1 °C u februaru 1927. godine.[41] Vrijeme je obično osjetno hladnije u istočnom Istanbulu.

Grad je prilično vjetrovit, sa prosječnom brzinom vjetra od 17 kilometara na sat. Ljeto je najsuši dio godine, ali se ne događaju velike suše kao na zapadu, te se klima zato ne može smatrati sredozemnom.

JanFebMarAprMajJunJulAugSepOktNovDec
Najviša prosječna temperatura (°C)8,79,111,216,521,426,028,428,525,020,115,311,1Ø18,4
Najniža prosječna temperatura (°C)2,92,83,97,712,016,018,518,715,512,08,55,3Ø10,3
Padavine (mm)98,480,269,945,836,134,038,847,861,496,9110,7123,9Σ843,9
Temperatura u °C • padavine u mmDijagram:
Temperatura
8,7
2,9
9,1
2,8
11,2
3,9
16,5
7,7
21,4
12,0
26,0
16,0
28,4
18,5
28,5
18,7
25,0
15,5
20,1
12,0
15,3
8,5
11,1
5,3
janfebmaraprmajjunjulaugsepoktnovdec
Padavine
98,4
80,2
69,9
45,8
36,1
34
38,8
47,8
61,4
96,9
110,7
123,9
janfebmaraprmajjunjulaugsepoktnovdec
Izvor: [42][43][44]

Uređenje grada i administrativna podjela

uredi
Glavni članci: Okruzi Istanbula i Spisak gradskih kvartova Istanbula
 
Okruzi Istanbula
 
Pogled na Trg Taksim, sa Spomenikom republici, podignutim 1928. u spomen na osnivanje Republike

Od 2004. godine, općinske granice Istanbula se podudaraju sa granicom provincije Istanbul. Gradom, koji je i glavni grad istoimene provincije, upravlja Istanbulska metropolitanska općina, koji nadzire 39 okruga grada, odnosno provincije. Trenutna struktura grada može se pratiti unatrag do reforme iz perioda tanzimata, gdje su se islamske sudije i imami nalazili na čelu grada a pod pokroviteljstvom velikog vezira. Usvajajući model francuskih gradova, ovaj vjerski sistem je zamijenjen gradonačelnikom i gradskim vijećem.

Tadašnje Pera (današnji Beyoğlu) je bila prva oblast grada koja je imala svog upravitelja i vijeće, a članovi su umjesto toga bili dugogodišnji stanovnici mahale,[45] odnosno gradske četvrti. Zakoni doneseni nakon osmanlijskog ustava iz 1876. godine imali su za cilj proširenje ove strukture na cijeli grad, ali ova namjera nije u potpunosti implementirana sve do 1908. godine kada je grad proglašen pokrajinom koja se sastoji od devet okruga.[46][47] Ovaj sistem se zadržao i nakon osnivanja Republike Turske, pri čemu je pokrajina preimenovana u belediju (općina), ali je sistem općina raspušten 1957. godine.[48]

Gradsko vijeće Istanbula je odgovorno za upravljanjem mnogim funkcijama grad, uključujući upravljanje budžetom, održavanje civilne infrastrukture i upravljanjem muzejima i velikim kulturnim centrima. Budući da vlada djeluje prema principu moćnijeg gradonačelnika, slabijeg vijeća“, vođa vijeća tj. gradonačelnik metropole ima ovlaštenje da donosi brze odluke, često na uštrb transparentnosti cijelog procesa. Općinsko vijeće savjetuje Izvršni odbor Metropolitanskog područja, iako odbor također ima ograničena ovlaštenja da samostalno donosi odluke. Sve predstavnike u odboru imenuju gradonačelnica i vijeće, a gradonačelnik je ujedno i predsjednik izvršnog odbora metropolitanskog područja Istanbula.

Općinska vijeća su uglavnom odgovorna za upravljanje otpadom i građevinske projekte unutar svojih općina. Svaka općina ima svoj vlastiti budžet, iako gradonačelnik grada zadržava pravo da preispita odluke općine. Jedna petina svih članova općinskog vijeća, uključujući i načelnike općina, također su članovi Gradskog vijeće Istanbula. Svi članovi općinskih vijeća kao i gradskog vijeća, uključujući i gradonačelnika grada, biraju se na petogodišnji mandat. Ekrem İmamoğlu, član Republikanske narodne partije, je gradonačelnik Istanbula od 27. juna 2019. godine.

S obzirom na to da Metropolitansko područje Istanbula i pokrajina Istanbul imaju ekvivalentne jurisdikcije, malo odgovornosti ostaje za pokrajinsku vladu. Poput Metropolitanskog područja Istanbula, Specijalna pokrajinska administracija Istanbula ima guvernera, demokratski izabrano tijelo za donošenje odluka – Pokrajinski parlament – i imenovani Izvršni odbor. Uporedo sa izvršnim odborom na općinskom nivou, Pokrajinski izvršni odbor uključuje generalnog sekretara i rukovodioce resora koji savjetuju Pokrajinsku skupštinu.[49] Dužnosti Pokrajinske uprave uglavnom su ograničene na izgradnju i održavanje škola, rezidencija, državnih zgrada i puteva, kao i na unapređenje umjetnosti, kulture i očuvanja prirode.[50] Ali Yerlikaya je guverner Istanbulske pokrajine od 26. oktobra 2018. godine.[51]

Istanbul je teritorijalno podijeljen na 39 okruga (tur:Büyükşehir Belediyesi), od kojih se 25 nalazi u evropskom, a 14 u azijskom dijelu grada:

  • Evropski dio:

Arnavutköy, Avcılar, Bağcılar, Bahçelievler, Bakırköy, Başakşehir, Bayrampaşa, Beşiktaş, Beylikdüzü, Beyoğlu, Büyükçekmece, Çatalca, Esenler, Esenyurt, Eyüp, Fatih, Gaziosmanpaşa, Güngören, Kağıthane, Küçükçekmece, Sarıyer, Silivri, Sultangazi, Şişli i Zeytinburnu

  • Azijski dio:

Adalar, Ataşehir, Beykoz, Çekmeköy, Kartal, Kadıköy, Maltepe, Pendik, Sancaktepe, Sultanbeyli, Şile, Tuzla, Ümraniye i Üsküdar

Okruzi su, kao dijelovi Istanbula istovremeno i gradovi, koji pripadaju pokrajini Istanbul.

Grb

uredi

Demografija

uredi
Glavni članak: Demografija Istanbula
Dodatne informacije: Demografija Turske

Tokom dužeg dijela svoje historije, Istanbul se nalazio među najvećim gradovima na svijetu.[52] Oko 500. godine tadašnji Carigrad je imao između 400.000 i 500.000 stanovnika, prestigavši Rim na mjestu najmnogoljudnijeg grada. Na položaju najmnogoljudnijeg grada Konstantinopolj odnosno Istanbul se smjenjivao sa historijskim gradovima kao što su Bagdad, Chang'an, Kaifeng i Merv sve do 12. vijeka. Nakon toga nikada se nije našao na poziciji najnaseljenijeg grada svijeta ali je ostao najveći grad Evrope od 1500. do 1750. godine, kada ga je prestigao London.[53]

Prema procjeni Turskog zavoda za statistiku s kraja 2019. godine u metropolitanskom području Istanbula živjelo je 15.519.267 stanovnika što je oko 19 % ukupnog stanovništva zemlje.[54] Od toga, 64,4% stanovnika živi na evropskoj a 35,6% stanovništva na azijskoj strani grada.[54]

Kretanje broja stanovnika tokom perioda od 1925. do 2015. godine dat je u sljedećoj tabeli.

Godina Broj stanovnika
1925. 881.000
1927. 691.000
1935. 740.800
1940. 793.900
1945. 845.300
1950. 983.000
1960. 1.459.500
1965. 1.743.000
1970. 2.132.400
1975. 2.547.400
1980. 2.853.500
1985. 5.494.900
1990. 6.620.200
1994. 7.615.500
1997. 8.260.400
2000. 8.831.800
2007. 11.174.200
2015. 14.657.434

Poznat je također po tim što u njemu živi dosta Bošnjaka koji su emigrirali u Tursku za vrijeme austro-ugarske okupacije. Isto tako je opjevan u mnogim bosanskim sevdalinkama. Jedna od njih je "U Stambolu na Bosforu."

Politika

uredi
Historijsko područje Istanbula
Svjetska baština
 
Aja Sofija
Lokacija  Turska
Kriteriji, ii, iii, iv
Referenca356
Uvrštenje1985. (9. sjednica)
Površina765.50 ha
Sajt[55]

Svjetska baština

uredi

Sa strategijskim položajem između Balkanskog poluostrva i Anadolije, Crnog mora i Mediterana, Istanbul je više od 2.000 godina središte velikih političkih, vjerskih i umjetničkih događanja. Bio je glavni grad Istočnog rimskog (ili Bizantijskog) i Osmanskog carstva. Univerzalna vrijednost Istanbula leži u njegovoj jedinstvenoj integraciji arhitektonskih remek-djela bizantijskih i osmanskih arhitekata koja odražavaju susret Evrope i Azije tokom mnogih vijekova.[56]

Historijski dio Istanbula je 2015. godine uvršten na listu UNESCO-ove svjetske baštine.[57].

 
Istanbul
 
Panorama grada 1870. godine
 
Panorama grada, 1890. godine

Privreda i infrastruktura

uredi

Privreda

uredi

Saobraćaj

uredi
 
Most sultana Mehmeda Osvajača je jedan od tri viseća mosta preko Bosfora

S obzirom na geografski položaj Istanbul je dobro prometno povezan sa ostalim dijelovima Turske. Također, kao svojevrsni most između Azije i Evrope, Istanbul je važno prometno čvorište ovog dijela svijeta. Glavni autoputevi koji se ukrštaju na području Istanbula su autoputevi O-1, O-2, O-3 i O-4 pri čemu autoput O-1 formira unutrašnji prsten, prolazeći Prvim istanbulskim mostom. S druge strane, autoput O-2 prolazi Drugim bosforskim mostom, mostom Mostom sultana Mehmeda Osvajača i formira vanjski gradski prsten. Autoput O-2 nastavlja dalje na zapad prema gradu Edirni dok se autoput O-4 proteže dalje prema glavnom turskom gradu Ankari. Autoputevi O-2, O-3 i O-4 su dio međunarodnog koridora E80 koji se proteže od portugalskog Lisabona do tursko-iranske granice. U 2011. godini zabilježen je dnevni promet preko prvog i drugog bosforskog mosta od oko 400.000 vozila. Treći bosforski most, most sultana Selima I pušten je u promet 26. augusta 2006. godine. Pored tri bosforska mosta, od 20. decembra 2016. godine u funkciji je i Tunel Euroazija u dužini od 14,6 kilometara koji prolazi ispod Bosfora i osigurava dodatni drumski prometni koridor između azijskog i evropskog dijela Istanbula.

Gradski sistem javnog prevoza u Istanbulu čini složena mreža tramvaja, uspinjača, metroa, autobusnog prijevoza, metrobusa i trajekta. Cijene svih vrsta gradskog prijevoza su integrisane a koriste se beskontaktni sistemi Istanbulkart, uspostavljenog 2009. godine. Tramvajski sistem u Istanbulu datira još od 1872. godine, kada su se za pogon koristili konji dok je prvi elektrificirani tramvaj pušten u promet 1960-ih godina. Tramvaji se polako vraćaju u grad devedesetih godina prošlog vijeka, uz uvođenje nostalgičnog tramvaja i brzih linija, koja trenutno dnevno opslužuje u prosjeku 265.000 putnika. Podzemna uspinjača je puštena u promet 1875. godine kao druga najstarija podzemna željeznička linija na svijetu (poslije londonske metropolitanske željeznice). Još uvijek se koristi i prevozi putnike između Karakoya i İstiklal avenije, duž staze dužine od 573 metara. Modernija uspinjača, između Trga Taksim i Kabataşa u funkciji je od 2006.

Zračni promet

uredi

Istanbul opslužuju tri međunarodna aerodroma. Aerodrom "Atatürk" Istanbul se nalazi oko 24 kilometara zapadno od centra grada. Sa prometom od 61,3 miliona putnika u 2016. godini, četvrti je najprometniji aerodrom u Evropi i 11. u svijetu.[58]

Drugi aerodrom u Istanbulu je međunarodni aerodrom "Sabiha Gökçen" koji se nalazi 45 kilometara jugoistočno od centra grada. Otvoren je za promet 2001. godine kako bi rasteretio aerodrom Ataturk. Ovim aerodromom dominiraju niskotarifne aviokompanije

U 2012. godini, godinu dana nakon što je ga je International Airport Council proglasio najbrže rastućim aerodromom. Sa prometom od 31.385.841 putnika u 2016. godini aerodrom je među 50 najvećih aerodroma u svijetu.

Krajem 2018. godine otvoren je za upotrebu i treći aerodrom Aerodrom Istanbul projektovan kao aerodrom sa najvećim mogućim kapacitetom na svijetu koji u toku godine može opslužiti 150 miliona putnika.

Podzemna željeznica

uredi
Glavni članak: Istanbulski metro
 
Jedna od stanica Istanbulskog metroa

Istanbulski metro se danas sastoji od 5 linija naziva M1, M2, M3, M4 i M6 Mini-Metro linije. Najstarija linija istanbulskog metroa je linija M1 koja je operativna od 1989. godine. Dodatnih 8 linija je u fazi izgradnje ili se njihova izgradnja planira: linije M5 (Üsküdar-Çekmeköy/Sancaktepe) i M8 (Bostancı-Dudullu) na azijskoj strani grada, dok se izgradnja linija M7 (Kabataş-Mahmutbey) i M9 (Ataköy-İkitelli) planira u zapadnom dijelu, odnosno u evropskom dijelu Istanbula. Trenutno je u funkciji 82 stanice dok je njih 62 u izgradnji.[59] Dužina željezničke mreže metroa iznosi 105,8 km.[59]

Metroom upravlja javno preduzeće Metro Istanbul koje je u vlasništvu Istanbulske metropolitanske općine.

Prema podacima za 2015. godinu, Istanbulski metro je na godišnjem nivou prevezao 384,9 miliona putnika.[60] Istanbulski metro je dobro povezan sa Marmarayom, podvodnim transkontinentalnim željezničkim tunelom, F1 uspinjačom i sa T1 tramvajskim sistemom koji operiše samo u evropskom dijelu grada.

Sport

uredi
Glavni članak: Sport u Istanbulu

Istanbul kao najveći grad u Turskoj je dom mnogih sportskih kolektiva. Mnogi od njih su najveći i najvažniji klubovi u državi a neki igraju i važnu ulogu na međunarodnom nivou. S obzirom da je nogomet najvažniji sport u Turskoj nogometni klubovi poput Bešiktaš, Galatasaraya i Fenerbahçea su najpopularniji i najtrofejniji turski nogometni klubovi. Osim toga košarkaški klubovi ovog grada kao što su Fenerbahçe i Galatasaray i Anadolu Efes S.K. su osvajači i evropskih kupova.

Obrazovanje i nauka

uredi
Glavni članak: Obrazovanje u Turskoj
 
Glavni ulaz Univerziteta u Istanbulu, najstarije tuske institucije, osnovan 1453.

Univerzitet u Istanbulu, osnovan 1453. godine, najstarija je turska obrazovna institucija u gradu. Iako je prvobitno osnovan kao Medresa, tokom 19. vijeka osnovani su odjeli prava, medicine i nauke a i sekularizovan je nakon uspostave Turske Republike.[61] Tehnički univerzitet u Istanbulu, osnovan 1773. godine, treći je takav univerzitet, posvećen isključivo proučavanju inženjerskih nauka na svijetu.[62][63] Oba ova univerziteta ujavni univerziteti od ukupno 8 univerziteta koji egzistiraju u Istanbulu.[64] Drugi važniji javni univerziteta u Istanbulu su: Univerzitet likovnih umjetnosti ''Mimar Sinan'' likovnih umjetnosti Univerziteta, koji je do 1970-ih godina služio kao primarna turska institucija umjetnosti i Univerziteta Marmara, koji je treći najveći univerzitet u državi.[65]

Poznate osobe

uredi

Također pogledajte

uredi

Reference

uredi
  1. ^ [1]
  2. ^ "Turkey: Provinces and Major Cities". www.citytpopulation.de. Citypopulation. 31. 12. 2014. Pristupljeno 26. 6. 2015. The population of the Turkish cities and provinces according to census results and latest register-based tabulations
  3. ^ Çelik 1993, str. xv
  4. ^ Masters i Ágoston 2009, str. 114–5
  5. ^ Dumper i Stanley 2007, str. 320
  6. ^ "2023's Top 100 City Destinations Ranking: Triumphs and Turmoil Uncovered". Euromonitor International. 11 December 2023. Pristupljeno 12 December 2023.
  7. ^ Greška kod citiranja: Nevaljana oznaka <ref>; nije naveden tekst za reference s imenom hisdic
  8. ^ OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey. Policy Briefs. Organisation for Economic Co-operation and Development. March 2008. ISBN 978-92-64-04383-1.
  9. ^ "Forum of Constantine". www.byzantium1200.com. Pristupljeno 31. 1. 2021.
  10. ^ a b Room 2006, str. 177
  11. ^ Georgacas 1947, p. 352ff.
  12. ^ Gregory 2010, pp. 62–3
  13. ^ Necipoğlu 2010, p. 262
  14. ^ Masters & Ágoston 2009, p. 286
  15. ^ Rainsford, Sarah (10. 1. 2009). "Istanbul's ancient past unearthed". BBC. Pristupljeno 14. 6. 2019.
  16. ^ Algan, O.; Yalçın, M.N.K.; Özdoğan, M.; Yılmaz, Y.C.; Sarı, E.; Kırcı-Elmas, E.; Yılmaz, İ.; Bulkan, Ö.; Ongan, D.; Gazioğlu, C.; Nazik, A.; Polat, M.A.; Meriç, E. (2011). "Holocene coastal change in the ancient harbor of Yenikapı–İstanbul and its impact on cultural history". Quaternary Research. 76: 30. Bibcode:2011QuRes..76...30A. doi:10.1016/j.yqres.2011.04.002.
  17. ^ BBC: "Istanbul's ancient past unearthed" Published on 10 January 2007. Pristupljeno 14. 6. 2019
  18. ^ "Bu keşif tarihi değiştirir". hurriyet.com.tr.
  19. ^ "Marmaray kazılarında tarih gün ışığına çıktı". fotogaleri.hurriyet.com.tr.
  20. ^ "Cultural Details of Istanbul". Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism. Arhivirano s originala, 12. 9. 2007. Pristupljeno 14. 6. 2019.
  21. ^ Janin, Raymond (1964). Constantinople byzantine. Paris: Institut Français d'Études Byzantines. str. 10ff. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)
  22. ^ "Pliny the Elder, book IV, chapter XI:
    "On leaving the Dardanelles we come to the Bay of Casthenes, ... and the promontory of the Golden Horn, on which is the town of Byzantium, a free state, formerly called Lygos; it is 711 miles from Durazzo, ...""    . Arhivirano s originala, 1. 1. 2017. Pristupljeno 14. 6. 2019.
  23. ^ a b Barnes 1981, str. 222
  24. ^ Gregory 2010, str. 63
  25. ^ Klimczuk i Warner 2009, str. 171
  26. ^ Dash, Mike (2. 3. 2012). "Blue Versus Green: Rocking the Byzantine Empire". Smithsonian Magazine. The Smithsonian Institution. Arhivirano s originala, 5. 8. 2012. Pristupljeno 30. 7. 2012.
  27. ^ Dahmus 1995, str. 117
  28. ^ Cantor 1994, str. 226
  29. ^ Morris 2010, str. 109–18
  30. ^ Gregory 2010, str. 324–29
  31. ^ Gregory 2010, str. 330–33
  32. ^ Gregory 2010, str. 340
  33. ^ a b Gregory 2010, str. 341–42
  34. ^ Gregory 2010, str. 394–399.
  35. ^ a b Béhar 1999, str. 38.
  36. ^ a b Bideleux i Jeffries 1998, str. 71.
  37. ^ Inalcik, Halil. "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City." Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–49. p. 236
  38. ^ Holt, Lambton i Lewis 1977, str. 306–07
  39. ^ a b Hughes, Bettany (2018). Istanbul: A Tale of Three Cities. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-1-78022-473-2.
  40. ^ a b Madden, Thomas F. (7 November 2017). Istanbul: City of Majesty at the Crossroads of the World. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-312969-1.
  41. ^ "Extreme Temperature Records Worldwide - Istanbul". Arhivirano s originala, 8. 10. 2007. Pristupljeno 31. 7. 2010.
  42. ^ "[[Svjetska meteorološka organizacija]] ([[Ujedinjeni narodi|UN]])". Arhivirano s originala, 29. 7. 2018. Pristupljeno 31. 7. 2010.
  43. ^ "BBC Weather Centre - Istanbul". Arhivirano s originala, 18. 5. 2006. Pristupljeno 18. 5. 2006.
  44. ^ "Yıllık Toplam Yağış Verileri - İstanbul (Data of the total annual precipitacion of Istanbul)". Arhivirano s originala, 31. 3. 2013. Pristupljeno 31. 7. 2010.
  45. ^ Gül 2012, str. 43–49
  46. ^ Çelik 1993, str. 42–48
  47. ^ Kapucu i Palabiyik 2008, str. 145
  48. ^ Taşan-Kok 2004, str. 87
  49. ^ "Organizasyon" [Organization] (jezik: turski). Istanbul Special Provincial Administration. Arhivirano s originala, 26. 11. 2011. Pristupljeno 21. 12. 2011.
  50. ^ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, str. 206
  51. ^ "Governor of Istanbul". Governorship of Istanbul. Arhivirano s originala, 12. 7. 2018. Pristupljeno 23. 10. 2020.
  52. ^ Morris 2010, str. 113
  53. ^ Chandler 1987, str. 463–505
  54. ^ a b "The Results of Address Based Population Registration System, 2019". data.tuik.gov.tr. Istanbul, Turkey: Türkiye İstatistik Kurumu. 4. 2. 2020. Pristupljeno 12. 12. 2020.
  55. ^ UNESCO
  56. ^ "Turska, spomenici upisani na listu svjetske baštine". UNESCO: Svjetska baština. Pristupljeno 19. 1. 2023.
  57. ^ "Historijski dio Istanbula". UNESCO - whc.unesco.org. Pristupljeno 24. 1. 2023.
  58. ^ "ACI releases preliminary 2016 world airport traffic rankings—Robust gains in passenger traffic at hub airports serving trans-Pacific and East Asian routes". www.aci.aero. Arhivirano s originala, 26. 4. 2017. Pristupljeno 9. 7. 2017.
  59. ^ a b "Raylı Sistemler" [Rail Systems] (jezik: Turkish). Metro İstanbul. 2016. Arhivirano s originala, 1. 4. 2018. Pristupljeno 1. 8. 2017.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
  60. ^ "İstanbul'da raylı sistem taşımacılığı rekor kırdı". Hürriyet (jezik: Turkish). 28. 1. 2016. Pristupljeno 17. 8. 2016.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
  61. ^ "History". Istanbul University. 11. 8. 2011. Arhivirano s originala, 13. 11. 2012. Pristupljeno 20. 8. 2012.
  62. ^ "History". Istanbul Technical University. Arhivirano s originala, 18. 6. 2012. Pristupljeno 4. 7. 2012.
  63. ^ "University Profile: Istanbul Technical University, Turkey". Board of European Students of Technology. Arhivirano s originala, 16. 11. 2011. Pristupljeno 30. 3. 2012.
  64. ^ "State Universities". The Turkish Council of Higher Education. Arhivirano s originala, 30. 11. 2011. Pristupljeno 30. 3. 2012.
  65. ^ "About Marmara". Marmara University. Arhivirano s originala, 30. 6. 2012. Pristupljeno 4. 7. 2012.

Vanjski linkovi

uredi
 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Istanbul
 
Logo Commonsa
Istanbul na Wikimedia Commonsu.
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Istanbul&oldid=3631170"