Arheološki lokaliteti u Makljenovcu
44°42′39″N 18°04′22″E / 44.71083°N 18.07278°E Arheološki lokaliteti u Makljenovcu su Gradina na kojem se nalazio rimski vojni logor i Crkvina kao višeslojno arheološko nalazište. Proglašena su za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.
Nacionalni spomenik na Gradini čine ostaci temelja castruma, canabea i ranosrednjovjekovnog slavenskog naselja, te pokretni arheološki materijal s lokaliteta.[1]
Nacionalni spomenik Crkvina čine ostaci paleolitske stanice, kasnoeneolitskog, kasnobronzanog i mlađeželjeznog naselja, kasnoantičkog refugija, srednjovjekovne crkve, nekropole i pokretni arheološki materijal sa lokaliteta.[2]
Lokacija
urediArheološki lokaliteti neposredno su iznad ušća Usore u Bosnu, u Makljenovcu, oko 4 kilometra južno od Doboja, istočno od nekadašnje željezničke pruge Doboj-Teslić.
Lokalitet Gradina
urediKada su Rimljani definitivno pokorili Ilire 9. godine n.e., na navedenim prostorima javljaju se utvrđenja kao dio sistema pacifikacije ('pax romana'), koji se sastojao u odvođenju u ropstvo, raseljavanju, masovnom regrutovanju, te konfiskovanju zemlje i prirodnih resursa. U pogledu romanizacije, politiku Rima najvećim je dijelom provodila rimska vojska, u samom početku bile su to VII i XI legija. Nakon odlaska ovih legija, od doba Flavijevaca, obavezu obezbjeđivanja osvojene teritorije, preuzele su pomoćne jedinice - kohorte. Vojni logor u Makljenovcu kod Doboja je u vrijema pacifikacije pokrivao teritoriju ilirskog plemena Desidijati.
Prva sigurno utvrđena faza kastela u Makljenovcu može da se smjesti u početak 2. vijeka, odnosno u vrijeme vladavine Trajana ili Hadrijana.[3] Izgled osnove kastela sa zaobljenim uglovima i unutrašnjim trapezastim kulama odgovara nizu poznatih primjera na limesu i u unutrašnjosti koji su nastali u ovom periodu, a organizacija prostora unutar principije odgovara podjeli i rasporedu prostorija koji se javljaju kod principije kastruma u Čezavi. Glavna razlika u odnosu na pogranična utvrđenja je niži stepen fortifikacije sporednih kapija, što odgovara položaju kastela u Makljenovcu kao utvrđenja smještenog u zaleđu. Ova ujednačenost svjedoči o tome da se radi o jedinstvenom programu izgradnje, koji je izveden najvjerovatnije u vezi sa Trajanovim ratovima u Dakiji, kao i potrebom da se osiguraju putevi, najprije za kretanje vojske, a kasnije za kretanje sredstava prema posadi na limesu.
Završetak prve faze korišćenja utvrđenja može da se smjesti u kraj prve polovine ili sredinu 3. vijeka, pri čemu je očigledan prekid kontinuiteta od oko 251. godine do početka Konstantinove vladavine. Praksa napuštanja utvrđenja tokom druge polovine 3. vijeka zabilježena je i u drugim oblastima Carstva. Fragmenti keramike, građe.vinska aktivnost i pokretni nalazi ukazuju na ponovno naseljavanje utvrđenja u 4. vijeku. Uvođenje civilne aktivnosti unutar bedema utvrđenja reflektuje pojavu koja se u ovom periodu javlja širom Carstva, a to je potreba da se vojni, civilni, privredni i funerarni aspekt, koji su tokom klasičnog perioda bili strogo odvojeni, sada nađu unutar istog konteksta.
Tačno vrijeme napuštanja nije jasno, ali do njega je došlo najkasnije 441. godine pod pritiskom Huna. Obnova koja je uslijedila u 6. vijeku nije obuhvatila ovaj lokalitet, nego obližnje brdo Crkvinu, gdje je prilikom izgradnje novog utvrđenja, radi potrebe za efikasnijom zaštitom, iskorištena nepristupačnost terena.
Arheologija
urediArheološka istraživanja obavila je Irma Čremošnik 1968. godine, a rezultati su objevljeni 1984. godine. Nađene su velike količine rimske keramike, bronzani ukrasi za vojnu opremu, fibule, stilusi, brojni ključevi, vezane male pločice pancera, veća količina bronzanog i srebrenog rimskog novca, te dijelovi paradne kacige.
Na području Bosne i Hercegovine dosad su poznati logori: Humac, Makljenovac kod Doboja, Šipovo, Lutvin Han na Drini kod Srebrenice i Kastel (Banja Luka). Osim logora, postojao je veliki broj utvrđenja (castella) koja su služila za smještaj manjih posada i straža, a kao takvi poznati su u rudarskim područjima i na važnijim komunikacijskim mjestima.[4]
Opis dobra
urediLogor je oblika izduženog pravougaonika 160x134 m, (više o dva ara, po čemu spada u veće augzilijarne tabore), bio je utvrđen širokim bedemom širine 1,30 m,.od lijepo tesanih kamenih kvadera. Uglovi bedema, kao što je i uobičajeno za ovakve kastrume, bili su svuda polukružni i u njima su se, negdje bolje, negdje lošije, očuvali temelji kula trapezoidnog oblika. Na svakoj strani bedema kastruma nalazila su se po jedna utvrđena vrata. Glavna i ujedno najveća vrata s dva ulaza na južnom bedemu, bila su utvrđena s po jednom kulom s obje strane ulaza.
Principija, komandna zgrada dimenzija 41x33 metra, bila je smještena u centru prostora ograđenog bedemima, i u njoj su se obavljali administrativni i vojni poslovi. U njenom sklopu bilo je manje svetište, kao i dvije oružarnice pokraj njega. Paviljon za vojnike bio je od kožnih šatora ili drvenih baraka. Oko dvjesta metara od logora protezalo se civilno naselje (canabae). U tom naselju evidentirano je kupalište (banja), koje je imalo 'hipokaust s prefurnijem'. Tlocrt kupališta podsjeća na plan prostorija s hipokaustom na Humcu.
Lokalitet Crkvina
urediGodine 1890. prilikom eksploatacije šume naišlo se na zidane temelje i različite pokretne predmete. Napravljen je nacrt tvrđave, a pokretni materijal je darovan Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Vjenceslav Radimski 1890. god. ustanovio je da je lokalitet pokriven mnoštvom sječenog i lomljenog kamena, rjeđe opekom i pronašao je i značajan pokretni arheološki materijal. Lokalitet je ukazivao na upotrebu od neolita (ili bar bronzanog perioda), preko rimskog doba, do seobe naroda i kasnog srednjeg vijeka. Zaključna zaštitna istraživanja (lokalitet desetljećima služio kao kamenolom) na predmetnoj lokaciji, kojima je rukovodio Đuro Basler, vršena su u dva navrata 1955. godine.[5]
Arheološkim radovima bilo je zahvaćeno osam stratuma, tako da su i dobijeni nalazi potjecali iz različitih kulturnih epoha. Prva četiri sloja su iz vremena paleolita.[6]
- sterilna žuta masna glina ispunjavala je škripove osnove od eocenskog vapnenca;
- sloj tamnosmeđe masne gline sa kamenim artefaktima paleolitskog tipa (sloj E);
- sloj sterilne smeđe ilovae sa nešto oblučastog kamena;
- sloj sličan lesu sa malobrojnim kamenim artefaktima i vrlo rijetkim sitnim ulomcima posuda od slabo pečene zemlje. Odsustvo predmeta od glačanog kamena i bilo kakve čvršce izvedene arhitekture, približava ovaj sloj najranijem periodu neolitika;
- tamni kulturni sloj s ostacima zemunica. Od pokretnih artefakata u njemu su nađeni kremenica, glačani kamen, ukrašena keramike i bronzani predmeti. Ovaj sloj nosio je ostatke naselja iz bronzanog doba, koji se dalje neprimjetno povezuju za:
- ostatke ilirske gradinske keramike i predmete iz rimskog doba: četiri bakrena carska novčića, dijelovi pluga, sjekira, srpa, ključ, oštrica od noža i slični upotrebni predmeti, nekoliko kamenih odlomaka sa natpisima koji potvrdili su da je ovdje boravila rimska kohorta (cohors I Flavia Belgarum), ulomaci manjih stubova i kameni odlomak sa reljefnim ornamentom lista.
- ostaci zidova iz kasnoantičkog doba, izvedenih u tehnici "ribljih kostiju" (Fischgratenmauer), opasivali su Crkvinu sa svih strana. Grad se sastojao iz prednje tvrđave, površine od 5500 m² i grada površine od 5700 m² koji su bili opasani zidinama od tesanog kamena vezanog malterom pomiješanim sa komadićima opeke (bez biljega legije). Bedem prednje tvrđave bio je pojačan sa dvije kule, a gradski bedem sa tri kule. Pri dnu južne strane brda, pružao se preko 30 m dug malterni zid.[7]
- sloj u koji su bili ukopani grobovi sa prilozima iz doba ranog srednjeg vijeka. Pronađeno je srednjovjekovno bakreno posuđe, koje prema analogijama u Českoj spada negdje u IX–XII stoljeće. U jednom grobu nađena je slavenska sljepočnica sa duguljastom jagodom, par bronzanih karika sa 3 pokretna kolutića, bronzani prsten čija se karika naprijed širi u pločice koje nisu sastavljene.
Literatura
uredi- Irma Čermošnik, U GZM u Sarajevu, NS 39, Sarajevo: 1984. -Rimski castrum kod Doboja”,
- Radoslav Dodig, Znanstveni skup, Sinj, 10.-13. listopada 2006 RIMSKI KOMPLEKS NA GRAČINAMA. VOJNI TABOR ILI…?
- Đuro Basler, Paleolitski nalazi na Crkvini u Makljenovcu, U GZM XII, Sarajevo, 1957.
- Đuro Basler, Paleolitske i mezolitske regije i kulture u BiH, U Praistorija
Reference
uredi- ^ "Arheološko područje Gradina". Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Arhivirano s originala, 4. 8. 2022. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Arheološko područje Crkvina". Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Arhivirano s originala, 5. 12. 2021. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Vanja Žigić - Rezultati prvih arheoloških istraživanja antičkog utvrđenja u Makljenovcu kod Doboja 1959. i 1960. godine, Godišnjak ANUBiH 46, 2017. god, s.123" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 10. 2. 2021. Pristupljeno 5. 3. 2020.
- ^ "Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA". Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Paleolit". Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Paleolit". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Esad Pašalić: Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini". Zemaljski muzej Sarajevo, 1960. Pristupljeno 9. 2. 2016.
