Bosna i Hercegovina u paleolitu
Paleolit u Bosni i Hercegovini je okarakteriziran ostacima bogate kulture kremenih artefakata starijeg kamenog doba na preko 200 nalazišta. Najstariji arheološki ostaci u BiH iz tog perioda pronađeni su kod Bosanskog Šamca, a pretpostavlja se da su stari oko 100.000 godina. Zbog kiselosti zemljišta, očuvano je jako malo bioloških ostataka, prije svega ljudskih i životinjskih kostiju. Ipak se može ustanoviti starost tih lokaliteta, kretanje ljudi u tom vremenu, a djelimično i način na koji su živjeli.[1]
Srednji paleolit
urediNajstarije istražene tragove prisustva ljudi u Bosni i Hercegovini imamo na: Kadru u Gornjem Svilaju kod Odžaka, Kamenu kod ušća Usore, Maloj Gradini u Kulašima, Markovcu u Detlaku kod Dervente, Velikom Majdanu kod Tešnja, Visokom brdu u Lupljanici, Zobištu u Detlaku, Krčevini u Maloj Brijesnici kod Gračanice, Danilovića brdo u Podnovlju kod Doboja[2], te na mjestu Pećine kod Laktaša i pećina Rastuša kod Teslića.
Ova nalazišta imaju izuzetan značaj za evropsku i svjetsku arheologiju, jer dosadašnja istraživanja pokazuju da neka od njih datiraju iz perioda između 100.000 i 40.000 godina p.n.e. Ona potvrđuju da je Balkan bio najvažnija ruta za širenje gornjeg paleolita u Evropi, oko 40.000. godine p.n.e. i posljednje uporište neandertalskih grupa. Vrlo su važna za razumevanje srednjeg paleolita, neandertalskih grupa i njihove reakcije na promjene u prirodnom i društvenom svijetu tokom posljednjeg ledenog doba.
Na tim nalazištima nađene su alatke (strugalice i šiljci) od velikih komada poludragog kamenja (jaspis, ahat, kalcedon), koje potiču iz perioda od 50.000-35.000 prije sadašnjosti, a bila su rukotvorina neandertalskog čovjeka.
Na lokalitetu Pećina Podlipe u Kadića Brdu kod Sokoca pronađeni su ostaci neandertalca stari 40.000 godina.
Pećine kod Laktaša i pećina Rastuša kod Teslića su dva lokaliteta od velike važnosti za region, Evropu i svijet. Na njima nađeni su tragove života pračovjeka iz perioda srednjeg paleolita – kamena oruđa, sjekire, sječiva i druge namjenske alatke. Sondažna istraživanja su potvrdila su da je tu riječ o nalazištima koja mogu dati odgovore na mnoge dileme iz perioda prijelaza od primitivnog ka današnjem čovjeku. Rastuša je prebogato nalazište u kome su najzanimljivije kosti, uglavnom pećinskog medvjeda, jelena i vukova koje bi mogle biti stare najmanje 35.000 godina.
Gornji paleolit
urediNakon tog razdoblja neandertalci su iščezli sa ovih prostora, a pojavljuje se razumni čovjek.
Iz tog perioda istraživani su lokaliteti: Crkvina kod ušća Usore, Londži u Makljenovcu, Luščiću i Maloj Gradini u Kulašima, Visokom brdu u Lupljanici, Brdašcu u Laktašima, Cigića pećina u Resanovcima, Ruda glavica u Trnovu, Kadru u Gornjem Svilaju kod Odžaka, Krčevnici u Popovićima, Zobištu u Detlaku kod Dervente, Gornjoj pećini na Bijambarama. Uglavnom su pronađena strgala raznih oblika, te obluci – navalno oruđe u lovu.
Kultura stanovanja prahistorijskog čovjeka, koja se postupno razvijala u nekoliko faza, spada među važnije elemente ostatka njegove kulture. Veliki vremenski raspon, koji nas dijeli od starijeg paleolitika ispunjen je ekstremnim klimatskim promjenama, popraćenim bujanjem i opadanjem rijeka i mora, zbog čega je najstarija zaostavština čovjeka, u najvećem dijelu, pronalažena u vododerinama "prarijeka". U vrijeme srednjeg paleolitika čovjek se počinje zavlačiti u pećine i to češće one okrenute ka jugu, pri čemu je najviše bio zaposjednut sam ulaz u pećinu. Naseljavajući ih, ljudi nisu napuštali zaklone na otvorenom te su prirodni zaklon zamjenjivali šatorom ili zemunicom. U mlađem paleolitiku otpočinje upotreba krojene odjeće, što potvrđuju nalazi koštanih igala, šila i dugmadi.[3]
U panonskom dijelu Bosne, na Maloj Gradini u Kulašima kod Prnjavora otkrivena je kamena figura slična glavi divlje patke. Vjeruje se da je to izvorno bila prirodna tvorevina koju je paleolitski čovjek doradio i pojačao sličnost sa životinjama. Uz nalaz crteža Konj napadnut strelicama u Badnju, crteža u pećini Podlipe, to su jedini ostaci paleolitske likovne umjetnosti u Bosni i Hercegovini.
Badanj
urediNa stijeni u polupećini Badanj kod Stoca, prvi put u Bosni i Hercegovini, je otkrivena gravura, što je izvanredno umjetničko djelo paleolitskog čovjeka ovih krajeva. Prikazana je životinja slična konju gledanom sa desnog boka. U literaturi, gravura nosi naziv Konj napadnut strelicama. Istovremeno, otkriven je izvjestan broj šematski graviranih kostiju, koje potječu iz istog doba kada su naprevljeni i urezi na stijeni. Arheološkim metodima, ovo nalazište je datirano u kasni period mlađeg paleolita – kasnog epigravettiena, tj. u period od 13.000 do 12.000 godina p.n.e.
U stilskom pogledu umjetničke gravure vežu se za Mediteran pa su ovi nalazi područje poznavanja mediteranske paleolitske umjetnosti proširili i na Balkanski poluotok.
Tvorac crteža u Badnju bio je kromanjonski čovjek. U ovim krajevima je obitavala žilava i plodna populacija koja se zadržala do ranog kamenog doba.
Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine, evidentirano je i arheološko područje Badanj, a zatim valorizirano kao Nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine, I. kategorije (2003).[4]
Kasnije je otkrivena i gravura u pećini Podlipom čiji je autor Homo sapiens, jer neandertalci nisu imali umjetnost. Starost ove gravure još nije tačno utvrđena.
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE". Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Sofija Dragosavac - Tehnološka analiza artefakata od okresanog kamena sa paleolitskog lokaliteta Danilovića brdo u Podnovlju kod Doboja" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 10. 2. 2021. Pristupljeno 5. 3. 2020.
- ^ "Makljenovac kod Doboja". Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Arhivirano s originala, 5. 12. 2021. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Pećina Badanj". Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Arhivirano s originala, 1. 12. 2021. Pristupljeno 9. 2. 2017.