Kras (regija)

Kras (italijanski: Carso, njemački: Karst, latinski: Iulia Carsia, furlanski Cjarst), historijska pokrajina sjeverno od Tršćanskog zaliva i istarskog poluostrva, koja čini unutrašnji, sjeverni dio Julijske pokrajine, visorvan (plato) koji ide od Goričkog i Tršćanskog krasa na zapadu do Matulja iznad Riječkog zaliva na istoku, na jugu od sjevernih obronaka Ćićarije te na sjeveru obuhvata dolinu rijeke Pivke s opštinom Postojnom te Vipavsku dolinu s graničnim južnim obroncima planine Trnovski gozd.

Visoravan obuhvata površinu od 2.830 km² sa 190.600 stanovnika, i nalazi se u 3 države, Provincija Gorizia i Tršćanska provincija (Italija), Primorska i Notranjska kraška (Slovenija) i općina Klana i zapadni dio općine Matulji u Primorsko goranskoj županiji (Hrvatska). Najviši vrh je Snežnik - 1790 m n/v.

Etimologija uredi

Od imena ove regije potiče opšti međunarodni pojam kras za kraški reljef (na italijanskom, engleskom, francuskom, njemačkom i drugim jezicima). Ovaj toponim dolazi iz korijena “kar” ili “karra”, staroindoevropskog porijekla, a znači stijena, kamen^[1], dok po drugim autorima slovensko-srpskohrvatska riječ kras je nastala od rekonstruiranog oblike *korsъ izvedene iz istriotskog ili dalmatskog (romanskih jezika) carsus. ^[2]^[3]. Pouzdano je jedino da ime Kras (metatezom likvida ar>ra) dolazi iz kasnoantičkog rimskog naziva za ovu pokrajinu Iulia Carsia te od tuda i italijanski Carso i njemački Karsten. Od te riječi dolaze i toponimi Karantanija, Carnaro (ital. naziv za Kvarner), Kranj, te mnoga naselja: Kras, Krasica, Krase te prezimena poput Kraš, Krašović. Opštu imenicu kras za geomorfološku pojavu je prvi uveo Janez Vajkard Valvasor 1689,, član Kraljevskog društva Royal Society for Improving Natural Knowledge, London, kada je opisao pojavu podzemnih tokova potoka na području Cerkniškog jezera, istočno od Postojne^[4].

Kategorizacija uredi

Tipični pejsaž Krasa

Kroz kasnu Antiku Kras (sa Ćićarijom) su nazivani Iulia Carsia ili opisno jugoistočnim obroncima Julijskih Alpa. U srednjem vijeku Kras je obuhvatao ne samo Ćićariju već i istočni obronci Učke pa tako kada pulski biskup 1139. daje u podnajam devinskim feudalcima posjede in Carsiis, in partibus Carsiœ nabrajaju se i Kastav, Veprinac, Mošćenice i Fiume^[5].

Prema Partizione delle Alpi (Dijelovi Alpa)^[6] iz 1926. Kras je svrstavan u dio sistema alpskog gorja i to kao dvadesetidruga od 26 sekcija. Prema tim kriterijima postoji i podpodjela: Mali Kras (Piccolo Carso - grupa 22a, za Gorički i Tršćanski Kras) i Istarski Kras (Carso Istriano - grupa 22b). Pojam 'Istarski' se ne odnosi na istarsko poluostrvo, več na pokrajinu Istru (Markgrofovija Istra) koja je pod AU obuhvaćala južni dio Krasa (sjeverno od poluotoka).

Pećina Materija na Ćićarijskom krasu

Prema JMSOIUSA^[7] Kras nije dio Alpa već se svrstava u sistem Dinarida (Dinarske Alpe) proširujući taj pojam koji je ranije podrazumijevao svoj početak na zapadu s obroncima Velike Kapele i Velebita.

Prema slovenskoj geografskoj literaturi^[8] Kras se dijeli naː Planine Istre i Krasa (oznaka A1); Grupa šume doline Vipave (Tarnova) (oznaka B1); Grupa područja Snežnik-Risnjak (oznaka B2); Široka visoravan južnog Krasa (Kraška Notranjska (oznaka B3). U posljednje je vrijeme u slovenskoj literaturi (uglavom turističke namjene) sve prisutnije sužavanje pojma Kras na Tršćanski Kras u jugozapadnom dijelu Slovenije.

Prema drugim, najprisutnijim kriterijima Kras se dijeli na Gorički Kras (Carso Goriziano-Goriški kras); Tršćanski kras (Carso Triestino- Tržaški kras), koji na 700 km² obuhvata zaleđe Trsta, na zapadu do rijeke Soče, sjevero do padina Trnovskog gozda iznad Vipavske doline i istočno do početaka brda Brkini), sjeverni slovenski Kras (Carso settentrionale sloveno) na sjevernom području opštine Pivka te opština Postojna i Južni ili Ćićarijski kras (Carso di Cicceria - Čičarijski kras) koji je naprostraniji dio Krasa, na zapadu od Brkina - opštine Hrpelje-Kozina (kroz koju prolazi granica između Tršćanskog i Ćićarijskog krasa) do opština Klana i Matulji na istoku.

Geomorfologija uredi

Kraška erozija kraj Štanjela

Ova se pokrajina naziva i "Klasičnim krasom" jer su neke površine i podzemni kraški fenomeni opisani i znanstveno objašnjeni po prvi put pa je opšti pojam kras izveden iz naziva ove pokrajine. Zbog toga je područje Krasa kod Devina zaštićen park prirode na 107 ha, od toga 63 ha uz more), a Slovenija je 1994. nominirala manji dio Krasa (svoj dio Tršćanskog Krasa) za upis na UNESCO-ov popis mjesta svjetske baštine u Evropi još 1994. godine^[9]

Kraški vinogradi u flišnim zonama. Pogled na Nanos

Područje Krasa je visoravan, zapravo krečnjački (iz Krede) niz uzvisina i udolina uglavno u smjeru SZ-JI, kojem su u podlozi naslage fliša preko kojih su tektonskim pokretima klizno navučene starije krečnjačke naslage (iz pliocena) pa je time Kras dobio specifičnu ljuskavu strukturu naročito karakterističnu za Ćićariju. Iznad tih su navlaka zaravnjene terase koje oblikuju udoline s pašnjacima i šumskim pokrovom. Izdignuti dijelovi vrhunaca krečnjačkih naslaga uglavnom su ogoljeli. Tektonskim pokretima nastao je niz poleglih navlaka i pokrovima slična navlačenja što prostor Krasa čini vrlo složenim. Glavni dio oblikovan je kao niz uporednih grebena s udolinama i terasama između njih, na kotama 400 do 800 m u kojima su polja s nepropusnim naslagama i naseljima.

Na Krasu su formirane mnoge pećine i ponori. Vilenica je prva pećina u Evropi koja je postala popularnom turističkom atrakcijom još početkom 17. vijeka. Među najzanimljivijim pećinama su Škocjanske jame koje su već upisane na UNESCO-ov popis, te na sjeveroistoku Postojnska jama, Otoška jama, Magdalena jama, Črna jama, Pivka jama i nekoliko manjih te Žankana jama (na hrvatskom dijelu Ćićarijskog krasa), dok je na zapadu (u talijanskom dijelu Tršćanskog Krasa) najznačajnije Grotta Gigante i Briška jama u općini Sgonico, koja po dimenzijama od 107 x 65 x 130 m ima najveća pećinsku dvoranu na svijetu.

Vodeni tokovi uredi

Kras karakterizuju tipične kraške pojave ponornica od kojih je Reka najduža površinska rijeka na Krasu (54 km), a nakon poniranja u Škocjanske jame, ujedno i s najdužim podzemnim tokom od 39 km, a na površinu izlazi pod nazivom Timava gdje uvire u Tršćanski zaliv, zatim Pivka (27 km) koja ponire u Postojnsku jamu. Rijeka Vipava u zapadnom dijelu Krasa je druga rijeka Krasa po duljini (49 km) koja uvire u Soču koja svojim južnim dijelom protiče kroz Kras. Pored toga i mnogobrojni potoci, nakon proticanja kroz flišnu zonu, poniru na krečnjačkom području, poput rječica kraškog Cerkniškog jezera.

Razina vode mnogobrojnih potoka i rijeka Krasa je tipično mediteranska, sa bujicama u jesen i zimu te izrazito niskim vodostajem i presušivanjem u ljetno doba.

Ostaci rimskog kasnoantičkog fortifikacionog sistema na Krasu u Dolini Vipave - Castra ad Fluvium Frigidum

Historija uredi

Naseljavanje Krasa je započeto u željeznom dobu, nastavilo se u rimsko doba izgradnjom niza castruma na rimskoj cesti koja je vodila od Trsta (Tergeste) preko Krasa do Rijeke (Tarsatica) te od Trsta preko Postojnskih vrata do Ljubljane (Emona). U kasnoj antici kroz Kras su se prostirale obrambene zidine i utvrde Julijski ili Kraški zid^[10] (Claustra Alpium Iuliarum). (Više o historiji Krasa v. Julija, Historija).

Naselja uredi

Tipične kuće na Tršćanskom krasu - Štanjel

Kuće Ćićarijskog krasa - Žejane

Kras je gušće naseljen u zapadnom, središnjem i sjevernom području dok je slabija naseljenost prema istoku te južnom dijelu (Ćićarijski kras). Krečući od istoka prema zapadu veća naseljaq su^[11]: Klana, Veli Brgud, Mune, Permani, Šapjane, Rupa, Pasjak, Podgrad, Ilirska Bistrica, Knežak, Pivka, Postojna, Razdrto, Senožeče, Markovščina, Materija, Hrpelje, Kozina, Socerb, Rodik, Škocjan, Divača, Villa Opicina, Sežana ('glavni grad' Tršćanskog krasa), Štorje, Vipava, Štanjel, Ajdovščina, Sistiana, Duino, Duino-Aurisina i Gorica (34.034 st.) kao najveći grad na Krasu^[12].

Ruralni dio Tršćanskog Krasa i sjevernih obronaka Ćićarije se kao i u Istri odlikuje kamenim kućama (slov. hiŝa, čakavski hiiža) koje su u prošlosti bile pokrivene škriljama (pločastim kamenom, ali danas su zamijenjeni uglavnom mediteranskim crijepom), te s obično natkrivenim uskim prolazom (stube) te sa balkonom (verandom) koja se proteže cijelom dužinom kuće, te s drvenim ili kamenom ogradom i konstrukcijom krova. Tipične korte (dvorišta) su bile ograđene kamenim zidom, a ulaz je bio kroz kameni portal (porton)^[13].

Rijeka Vipava u Vipavi

Opštine Krasa uredi


Opština	Površina	Stanovništvo
Ajdovščina	245,2	19.418
Cormons	35,1	4.297
Divača	147,8	4.213
Duino-Aurisina	45,17	8.733
Gorizia	41,26	33.911
Hrpelje-Kozina	195	4.604
Ilirska Bistrica	480	13.297
Klana	94	1.976
Lanišće	143,13	398
Komen	102,7	3.529
Matulji (dio)	176,67	11.246
Miren-Kostanjevica	62,8	4.977
Monrupino	12,68	867
Nova Gorica	279	31.884
Pivka	223,3	6.201
Postojna	269,9	16.442
San Dorligo	24,51	6.019
Sežana	217,4	13.702
Sgonico	31,31	2.130
Šempeter-Vrtojba	15	6.292
Vipava	223,3	5.703
ukupno	3.065,24 km²	202.825

Povezano uredi

Izvori uredi

^ Franco Cucchi, Luca Zini, Chiara Calligaris, Il Carso Classico, inquadramento geografico e storico, Trst, EUT Edizioni Università di Trieste, 2015
^ Snoj, Marko. 2003. Slovenski etimološki slovar. 2nd edition. Ljubljana: Modrijan, p. 318.
^ Bezlaj, France (ed.). 1982. Etimološki slovar slovenskega jezika, vol. 2, K–O. Ljubljana: SAZU, p. 82.
^ Larsen Paul, Scientific accounts of a vanishing lake: Janez Valvasor, Lake Cerknica, New Philosophy, 2003
^ Kobler Giovanni, Memorie per la storia della liburnica città di Fiume, Stab. tipo-lit. Fiumano, Rijeka 1896. Vol. I. p. 43.
^ Partizione delle Alpi (ital. naziv za"Podjelu Alpa"), njem: Einteilung der Alpen, French: Partition des Alpes) je klasifikacija planinskog područja Alpa, načešće u italijanskoj literaturi, a i francuskoj i švajcarskoj, nastala 1926.
^ Jedinstvena Medjunarodna orografska Podjela Alpa (JMOPA) (njem.)Internationale vereinheitlichte orographische Einteilung der Alpen (IVOEA);(fran.) Subdivision Orographique Internationale Unifiée du Système Alpin (SOIUSA);(slov.) Enotna Mednarodna Orografska Razdelitev Alp (EMORA), (ital.) Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino (SOIUSA)
^ Vodnik po slovenskem Krasu
^ Classic Karst na službenim stranicama UNESCO-a ((en))
^ Kobler Giovanni, Ibidem. Vol. I. p. 25-29.
^ Kras (območje) - Unijapedija, koncept karta https://sl.unionpedia.org › Kras_
^ Statistiche demografiche ISTAT, Comune: Gorizia 31. дeц. 2009.
^ Halupca Enrico, Le Meraviglie del Carso, immagini, storia e cultura di uno dei più affascinanti paesaggi d'Europa, LINT Trst, ISBN 88-8190-209-5

[1] Franco Cucchi, Luca Zini, Chiara Calligaris, Il Carso Classico, inquadramento geografico e storico, Trst, EUT Edizioni Università di Trieste, 2015

[2] Snoj, Marko. 2003. Slovenski etimološki slovar. 2nd edition. Ljubljana: Modrijan, p. 318.

[3] Bezlaj, France (ed.). 1982. Etimološki slovar slovenskega jezika, vol. 2, K–O. Ljubljana: SAZU, p. 82.

[4] Larsen Paul, Scientific accounts of a vanishing lake: Janez Valvasor, Lake Cerknica, New Philosophy, 2003

[5] Kobler Giovanni, Memorie per la storia della liburnica città di Fiume, Stab. tipo-lit. Fiumano, Rijeka 1896. Vol. I. p. 43.

[6] Partizione delle Alpi (ital. naziv za"Podjelu Alpa"), njem: Einteilung der Alpen, French: Partition des Alpes) je klasifikacija planinskog područja Alpa, načešće u italijanskoj literaturi, a i francuskoj i švajcarskoj, nastala 1926.

[7] Jedinstvena Medjunarodna orografska Podjela Alpa (JMOPA) (njem.)Internationale vereinheitlichte orographische Einteilung der Alpen (IVOEA);(fran.) Subdivision Orographique Internationale Unifiée du Système Alpin (SOIUSA);(slov.) Enotna Mednarodna Orografska Razdelitev Alp (EMORA), (ital.) Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino (SOIUSA)

[8] Vodnik po slovenskem Krasu

[9] Classic Karst na službenim stranicama UNESCO-a ((en))

[10] Kobler Giovanni, Ibidem. Vol. I. p. 25-29.

[11] Kras (območje) - Unijapedija, koncept karta https://sl.unionpedia.org › Kras_

[12] Statistiche demografiche ISTAT, Comune: Gorizia 31. дeц. 2009.

[13] Halupca Enrico, Le Meraviglie del Carso, immagini, storia e cultura di uno dei più affascinanti paesaggi d'Europa, LINT Trst, ISBN 88-8190-209-5

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]