Bitka za Teslić 1944.

Bitka za Teslić 1944. bila jedna od strateški značajnijih operacija za oslobođenje Srednje Bosne u Drugom svjetskom ratu. Glavni cilj napada je bio teslićki garnizon i stvaranje uvjeta za konačno oslobođenja centralne Bosne.

Bitka za Teslić 1944.
Narodnooslobodilačka borba i Drugi svjetski rat
Datum	9.-10. septembar 1944.
Lokacija	Područje Teslića
Ishod	Oslobođenje Teslića
Sukobljene strane
Nezavisna država Hrvatska Sile osovine: Treći reich Kraljevina Jugoslavija Partizani
Komandanti
Jure Francetić Friedrich Stahl Draža Mihailović Josip Broz Tito
Vojne jedinice
Nepoznat broj instruktora i oficira (Njemačka) Posada Garnizona vojske NDH 1. lovački zdrug – 6. pukovnija NDH Glavnina 1. bojne 6. posadnog zdruga Indirektno: Četnički odred "Vojo Tankosić" Jedanaesta krajiška divizija NOVJ, uključujući 14. srednjobosanska udarna brigada – Peta kozaračka brigada Tešanjsko-teslićki partizanski odred

Napadala je 11. NOU divizija, a odbranu je činila ustaško-njemačka posada Garnizona, uz pomoć četnika Odreda „Vojo Tanlkosić“.

Situacija na terenu

Teslić je oduvijek bio značajno strateško uporište na putu Doboj – Kotor-Varoš – Banja Luka i sjedište sreza ili kotara. Imao je je najveći procenat srpskog stanovništva u Srednjoj Bosni. Stanovništvo teslićkog kraje je ipak e bilo izmiješano, a u gradu je tada živjelo i oko 400 stanovnika njemačke narodnosti.

Teslić je u to vrijeme bio bosanska kasaba, nešto razvijenija od Prnjavora i Kotor-Varoši. Od njih se razlikovao uglavnom po tome što je imao pogon za destilaciju drveta. S obzirom da su oko Teslića planine Borje, Javorova, Čavka i Uzlomac bogate šumom, postojala je razgranata mreža uskotračnih šumskih željezničkih pruga. Fabrika je zapošljavala preko 1.600 radnika,238 među kojima je bilo najviše drvosječa iz okolnih sela. Zato je bila izvor prihoda ne samo Tesliću nego i okolnim selima, pa i susjednoj opštini Vi jačani, u prnjavorskom srezu. Njoj je, uz zapošljavanje, fabrika davala i paušalni godišnji doprinos zbog sječe šume na njenom području.

Historija pokreta otpora u Tesliću

Industrijalizacija Teslića je započela izgradnjom tvornice za destilaciju drveta, kada i počinje organizirane aktivnosti radništva. Nedugo nakon proklamacije Države Srba, Hrvata i Slovenaca, već 1920. Godine su nove vlasti prognale sve naprednije – opozicijske vođe, iz Teslića u neka druga mjesta, a 1924. bilo je i hapšenja zbog rasturanje „komunističkih novina i knjiga“.

Napredne ideje su uglavnom dolazile preko civilnih udruženja iz Banjaluke, kao što je bio KAB (Klub akademičara Banjaluke), "Borac", KUD "Pelagić". Radnici Destilacije drveta Teslić izveli su 1932. i jedan štrajk, kada je 80 peći prestalo da radi. Uoči aprilskog pada Kraljevine Jugoslavije , u gradu i na podrućju sreza, djelovala je KPJ i njeni simpatizeri, čije su se aktivnosti odvijale pod rukovodstvom Oblasnog komiteta KPJ Tuzla.

Iako je na u Srezu, u selu Čečava, postojala četnička organizacija, gdje je i prije okupacije dolazio četnički vojvoda Milan Pećanac, sve do aprilskog rata 1941., na ovoj teritoriji sreza nije bilo nikakvih međunacionalnih animoziteta niti sukoba. Jedino su se lokalni Nijemci više okupljali i neskriveno ispoljavaju svoju privrženost nacionalsocijalističkoj Hitlerovoj Njemačkoj, što je, izuzev rijetkih izuzetaka, bilo obilježje ponašanja većine Nijemaca naseljenih na teritoriji Srednje Bosne. Neposredno pred aprilski rat, pod uticajem neprijateljske propagande, počelo je intenzivnije djelovanje sa ustaških i četničkih promotora. U početku su se samo okupljali, a manje javno ieksponirali, što počinje tek sa okupacijom i u toku narodnooslobodilačkog rata.

Okupacija i proglašenje NDH donijeli su prve ozbiljnije poteškoće stanovništvu teslićkog sreza. Između ostalog, često su uzimani taoci - pravoslavni sveštenici, a trgovci Srbi su protjerani su u Srbiju, uz oduzimanje a imovine. Teror se osobito ispoljavao u svakodnevnim prijetnjama, progonu pravoslavaca i ćirilice, kaoi i potpunom obespravljivanju srpskog stanovništva, što je izazivalo njihov revolt. To je bio jedan od glavnih razloga njihovog sklanjanja u okolne šume, očekujući da ih neko povede u borbu protiv okupatora i ustaške vlasti. Nakon toga, ustanak se i na tom prostoru veoma brzo širio.

U jesen 1941. godine, kada je centar ustanka srednje Bosne postao prostor između Teslića, Kotor-Varoši i Prnjavora, teslićki garnizon se našao ugrožen, pa je ubrzo i Destilacija drveta Teslić prestala da radi. U zimu 1941/1942. godine Teslić, kao i susjedna sreska mjesta Kotor-Varoš i Prnjavor, najvećim dijelom bio je blokiran. Zahvaljujući jakom garnizonu, a u proljeće 1942. godine i četničkom puču, Teslić nije bio ozbiljnije napadnut sve do konca 1942. godine.

Borbene operacije

Teslić je prvi put oslobođen 1. januara 1943. godine. Oslobodili su ga borci 1. i 3. brigade, 1. proleterske divizije. Tada su partizani zarobili bogat ratni plijen, a u njene redove je ušlo oko 200 boraca sa područja Teslića.

Oružane snage NDH ušle su u Teslić već 6. januara i uhapsile oko 120 osoba, a u selu Mrkotić oko 200 osoba. Od njih je devet strijeljano u Doboju, dok su ostali odvedeni u logore; a vrlo malo ih je pušteno. Kao odmazdu za pad Teslića u ruke partizanskih jedinica ustaška vlast nije bila selektivna prema nacionalnoj i vjerskoj pripadnosti stanovništva. Uhapšeno je je najviše Srba, ali i Muslimana, Hrvata i pripadnike raznih narodnosti, osumnjičenoih ta antifašizam.

Nakon toga uslijedila su tri napada na teslićki garnizon. Prvi (14/15. januar, 1943.) je izvela 1. Proleterska brigada, a zatim, 8/9 i 9/10. septembra 1943. 2. krajiška i 5. kozaračka brigada NOVJ, a 12. slavonska brigada 12. divizije je napala 26/27. januara 1944. godine. Međutim, svi ovi napadi ostali su bezuspješni, čemu je uglavnom doprinosio sistem neprijateljske odbrane, uz upotrebu električne struje visokog napona iz električne centrale u samom mjestu.

Poslije povlačenja partizana, u Tesliću su počele represalije nad preostalim mještanoma. To, ipak, nije destimuliralo štab 11. divizije u nastojanju da uništi teslićki garnizon. Jedan od glavnih povoda za takvu operaciju bio je njegov stratiški položaj koji je ometao razvoj NOB-a u tom dijelu Srednje Bosne.

Dublje uvučen u slobodnu teritoriju, ometao je djejstva 11. NOU divizije prema pruzi Žepče – Maglaj, kao baza iz koje su uvijek mogla uslijediti neprijateljska djejstva u pravcu Kotor-Varoši i Prnjavora. On je služio i kao baza za ustašku miliciju u s. Crna Rijeka, Slatina, Rajševa, Donje Dubrave i Kamenica, a pogotovu za miliciju iz sela Komušine, koja je bila pod uticajem mjesnog sveštenika – župnika Mirka Radoša. Postoje pismeni dokazi da je ovaj sveštenik bio inicijator nekih akcija jedinica NDH protiv dijelova NOVJ oko Teslića.240 Teslić je važio kao četnički oslonac još od proljeća 1942. godine. Na njega su se oslanjali četnici Ilije Malića, Jove Kitica i Novaka Prodića. Kao komandant četničke brigade, Prodić je ulazio u Teslić kad god mu je zatrebalo. Ađutant Tesličke četničke brigade, poručnik Vorotović, u jednom izvještaju navodi: »Ja sam u toku ove desetice prvi put posjetio varoš Teslić. Otišao sam u pratnji komandantovoj. Svrha sastanka sa domobranskim starješinama bila je : zajednička akcij a i saradnja protiv crvenih...«

Oko Teslića je djelovao i tzv. „Zeleni kadar“ Stanka Kuprešaka, također u službi okupatora i ustaške NDH., u svim akcijama protiv partizana. Na širem području Teslića operirala je i jedna kontroverzna odmetnička grupa, koja je bila protiv okupatora, oružanih snaga NDH i četnika. Sarađivala je sa partizanima, ali se nije uključivala u njihove redove. Zvala se »Četiri ruže«,navodno po četiri naoružana čovjeka. Grupu je predvodio Uroš Boštrumić iz Pribinića , jedan među najmarkantnijim i najhrabrijim borcima prvih dana ustanka u tom dijelu Srednje Bosne. Na početku ustanka bio je veoma angažiran. Između ostalog, izveo je nekoliko zapaženih akcija, ali je u napadu na žandarmerijsku stanicu Šiprage, 1941, bio teže ranjen pa se dugo oporavljao u Očaušu. Tada je, u napadu četnika na štab 4. bataljona 4. KNOP odreda, aprila 1942. godine u Čečavi, poginuo komesar 4. bataljona Živojin Preradović. U jednoj partizanskoj depeši je stajalo:

»Uroš Boštrumić iz Pribinića odmetnuo se sa još četiri druga i napada četnike i komandno osoblje, a ne priznaje komandu.«

Kada je teslički garnizon odsječen od Doboja, snabdijevan je iz aviona, a komanda garnizona je oko Teslića upućivala jake izviđačke patrole koje su tražile su čvrste veze sa četnicima Teslićke četničke brigade. Kada je otkriveno da se u blizini Teslića nalaze i partizani 18. hrvatske brigade, komandant garnizona je za 7. juli 1944. Naredio opću pripravnost.Toga dana posjednuti svi odbrambeni položaji oko grada i zaveden je policijski čas. Istovremeno je naređeno predsjednicima srezova Teslić i Tešanj za da mobilizaciju sposobnih muškaraca koji su, noću 7/8. jula opravljalo prugu Doboj – Teslić.

Na temelju analize situacije na terenu, Štab 11. NOU divizije je odlučio da napadne teslićki garnizon i za direktni napad odredio je po dva bataljona 5, 12. i 14. brigade, dok je 5. kozaračka brigada usmjerena na napad sa istočne strane (liniju sela Doljani – Vrela). Prvi zadatak svih snaga je bio zauzimanje električne centrale.

Četrnaesta SBNOU brigada je dobila zadatak da sa dva bataljona napada sa sjevera i zapada, i da uz put likvidira prisutna uporišta, a zatim da uđe u grad na liniji između rijeke Male i Velike Usore i likvidira štab 6. lovačke pukovnije.

U ovom napadu je Divizija angažirala i svoja 4 brdska topa, koji su imali zadatak da, sa vatrenih položaja u Kačunu gađaju električnu centralu, prije početka napada. Početk napada je određen za 19:30 sati, 9. jula 1944. godine.

• Napad Brigade na neprijatelja je izvršen 9/10. septembra 1944. godine.

Istoga dana kada je štab 11. NOU divizije izdao svoje naređenje za napad na Teslić, štab 6. posadnog ustaškog zdruga u Doboju poslao je svojoj 6. lovačkoj pukovniji u Tesliću depešu:

»Jak e partizanske snage sa topničtvom imaj u namjer u da napadnu Teslić. Poduzmite mjere sigurnosti i opreza«.

Komandant teslićkog garnizona je zato odustao od opravke pruge [[Doboj – Teslić i 9. jula pokušao stupiti vezu sa četnicima Teslićke četničke brigade, koja se, međutim, već počela izvlačiti u pravcu Banje Vrućice. U posadi teslićkog garnizona je tada bilo 26 oficira i 1.081 vojnika i podoficira, uključujući i 3. bojnu 6. posadnog zdruga. Imala je dobro fortifikacijski pripremljenu liniju za odbranu, sa rovovima oko grada, ukupne dužine oko 5–6 km, sa oko 40 bunkera. Komandant garnizona, potpukovnik Ivčević i njemački oficir za vezu, natporučnik Josip Stry, obišli su još jednom položaje, i provjerili gotovost jedinica za odbranu.

U naređenom terminu (19:30) borbu je prva započela 14. srednjobosanska brigada, napadom na istureno neprijateljsko uporište zvano Križ, kada napad su stupile u akciju čete 3. bataljona 14. brigade, iz pokreta, dolazeći iz pravca Arapovine. Artiljerijsku podršku bataljonu dao je artiljerijski divizion divizije koji se kretao istim putem. O napadu na Križ, u neprijateljskim izvorima ostalo je zapisano:

»Točno u 19,30 sati dne 9. srpnja otpočeli su partizani sa pravca Arapovine napad na Križ otvarajući vatru na same bunkere na Križu«

Razbijanjem neprijatelja na Križu, data je prilika artiljerijskom divizionu 11. divizije da zauzme povoljnije vatrene položaje, a 14. brigadi, koja je napadala glavnim pravcem preko Križa, otvoren je put prema Tesliću.

Dotle su se jedinice 5. kozaračke, 12. krajiške i 14. srednjobosanske brigade primakle svojim polaznim položajima:

»...u 20,00 sati, jak e partizanske snage u jačini 3 bataljona...privukle su se postavama zapadno od Teslića na groblju, pa sve do r. M. Usore i otpočele prvo napadom jednim dijelom na Rudnik a dijelom sa dva bataljona u pravcu pravoslavne crkve...i od pravoslavne crkve u desno«

Branitelji su bili uvjereni da će upravo započeto nevrijeme obeshrabriti napadače, pa su postali još agresivniji, osobito oni iz bunkera, kojima kiša nije smetala. Međutim, partizanska artiljerija i minobacači su nastavili gašati električnu centralu i žičane prepreke oko grada pa su partizani iskoristili kišu i nevrijeme da se još više približe svojim ciljevima. Četvrti bataljon 14. brigade za vrijeme toga pljuska prešao je korito Male Usore do žičanih prepreka koje su bile iznad rijeke i puta. Oko 22:00 sata borci 2. čete 2. bataljona 12. krajiške brigade. Pljusak je još trajao. Desno od 4. bataljona 14. brigade su krenuli u juriš, u rejonu groblja i kapele.

Kada je komandant garnizona Ivčević dobio obavijest da je nestalo struje u žižanim zaprekama i da je nastala kriza na odsjeku fronta kod kapelice, uz saglasnost njemačkog oficira za vezu, natporučnilca Stry-a, uputio je tamo njemačkog instruktora, narednika Brayera, jer je pobjegao »hrvatski zapovjednik voda Vilenica«, čiji se vod branio od kapelice do pravoslavne crkve. Domobrani su odbili komandu narednika Brayera, koji je ubrzo poginuo.

Borci 4. bataljona su ulazili u grad većim dijelom orijentisani ulijevo, prema sjevernim dijelovima neprijateljske odbrane Teslića. Jedna od četa nastupala je prema centru grada, radi sadjejstva sa dijelovima 2. bataljona 12. brigade, koji su takođe nastupali u tom pravcu. To potvrđuju i zapažanja zastupnika komandanta garnizona potpukovnika Ivčevića:

»Partizani u jačini 2 bataljona (800 ljudi) počeli su u tri kolone da se razvijaju. Prva kolona uspjela je da se dočepa puta, koji vodi za Pribinić i da sjevernom ivicom grada dođe iza leđa postavama od pravoslavne crkve pa sve do rijeke Usore. Srednja kolona išla je glavnom ulicom i dijelom kroz Pilanu. Desna kolona išla je iza leđa 2. satnije...«

Sa komandantom 2. ataljona dogovoreno je da nastoji da što prijeovlada položajima na sjevernoj ivici grada i tako omogući ulazak u grad 3. bataljonu. Iako novonastala situacija nije bila dovoljno jasbna, 350—400 partizanskih boraca je napalo 500—600 neprijateljskih vojnika.

O tom napadu je zapisano:

»Od 23,00 sati do 1,00 sati bila je najžešća vatra iako je bila strahovita kiša, kao da se otvorilo nebo.«

Nakon toga je, 10. jula, uz pomoć 4. bataljona, uspio da, preko Bara, prodre u grad. Oko 4 sata izjutra u Tesliću su se sastali komandant 12. i komandant 14. brigade. Od tada su nastupali sa više koordinacije, što je paraliziralo neprijateljsku odbranu, a komandant garnizona se sa dijelom snaga povukao prema Banji Vručici. Tu je namjeravao pregupirati jače snage i sa zapada, iz pravca Pribinića, da bi napao partizanske jedinoice snage koje su bile u Gradu. Budući da tamo nije zatekao nikakvu pomoć, odlučio je da se vrati u Teslić, kada su ga zarobile jedinice 5. kozaračke. Neprijatelj se još uvijek branio na spoljnoj odbrani grada, naročito na frontu napada 5. kozaračke. U tom pravcu je izjutra iz grada krenuo 3. bataljon 14. brigade. Komandant bataljona na čelu jedne čete je jurišao preko mosta na Velikoj Usori, gdje su izarobili "tridesetak domobrana". Oko 5 sati toga jutra u grad su ušli i dijelovi 5. kozaračke, čime je sudbina teslićkog garnizona bila odlučena.

Epilog

Snage 6. lovačke pukovnije i 3. bojne 6. posadnog zdruga bile su potpuno razbijene, a samo su se neki oficiri i domobrani uspjeli izvući, dok se a dio sakrio po kućama u Tesliću. Jedinice 11. NOU divizije zarobile su oko 350 domobranskih oficira, podoficira i vojnika. Među njima je bio i komandant garnizona potpukovnik Ivčević.

• Poginulo je 65 neprijateljskih vojnika i podoficira. U plijenu je bilo:
• 270 pušaka,
• 30 puškomitraijeza,
• 2 topa,
• 10 bacača i
• "dosta municije" i
• kasa sa 1,000.000 kuna
• i druga oprema.

Komanda 1. lovačkog zdruga, u kojem je bila i 6. lovačka pukovnija, nije imala pravovremenu informaciju o događajima u teslićkim garnizonu, jer je od partizanske artiljerije još između 22:00 i 23:00 sata, 9. jula bila uništila telefonsku centralu 6. lovačke pukovnije, pa je veza među njima bila prekinuta. Već 10. jula rano, garnizon je nastavio da se snabdijeva dostavama iz aviona. Kada je pilot jednog aviona počeo bacati sanduke sa municijom na poljanu oko Bārā, sjeverno od Teslića, borci 14. brigade su na njega otvorili vatru. Avion je prekinuo dotur municije i odletio.

Također pogledajte

• Teslić
• Pribinić
• 14. srednjobosanska udarna brigada