Wikipedia

Maryland

savezna država Sjedinjenih Američkih Država
38°58′0″N 76°30′0″W / 38.96667°N 76.50000°W / 38.96667; -76.50000

Maryland (MD, izgovorⓘ; fonol. Merilend) jedna je od pedeset američkih saveznih država koja se nalazi u srednjeatlantskoj regiji SAD-a. Na jugu i istoku graniči sa saveznim državama Virginia, Zapadna Virginia i saveznim distriktom Washington, D.C., na sjeveru je Pennsylvania a na istoku Delaware. Najveći grad Marylanda je Baltimore, a glavni grad je Annapolis. Neki od nadimaka ove države su Old Line State (država "stare linije"), Free State (slobodna država) i Chesapeake Bay State (država zaliva Chesapeake). Država je dobila ime po kraljici Velike Britanije i Irske Henriki Mariji, ženi Karla I.[1]

Maryland
State of Maryland (en)
Savezna država
Zastava
Grb
Uzrečica: Fatti maschii, parole femine
Postupci muškarca, riječi žene
Nadimak: Old Line State
Država  Sjedinjene Američke Države
Graniči sa
Glavni grad Annapolis
 - Koordinate 38°58′0″N 76°30′0″W / 38.96667°N 76.50000°W / 38.96667; -76.50000
Najviša tačka
 - Položaj Hoye-Crest
 - Nadmorska visina 1.024 m
Najniža tačka
 - Položaj Atlantski okean
 - Nadmorska visina 0 m
Dužina 163 km
Širina 400 km
Površina 32.133 km2
 - Voda 21%
Stanovništvo 6.016.447 (procjena 2016)
Gustoća 230 /km2 
Osnovan 7. savezna država
Datum 28. april 1788.
Vlada
 - Guverner Larry Hogan (R)
Vremenska zona UTC-5/DST-4
Poštanski broj MD
ISO 3166-2 US-MD
Veb-sajt: www.maryland.gov

Kao jedna od prvobitnih Trinaest kolonija, Maryland se smatra "kolijevkom" vjerskih sloboda u Americi,[2][3] kada ga je osnovao George Calvert početkom 17. vijeka kao područje gdje su se katolici iz Engleske sklanjali od progona.[2][3][4] Calvert je bio prvi lord Baltimora i prvi engleski vlasnik tadašnje kolonije Maryland.[2][3] Maryland je sedma po redu država koja je ratificirala Ustav SAD-a, a također je igrala i vodeću ulogu pri osnivanju distrikta Washingtona D.C, koji je osnovan na području koje je ustupio Maryland.

Maryland je jedna od najmanjih američkih saveznih država u pogledu površine, kao i jedna od najgušće naseljenih saveznih država sa oko šest miliona stanovnika. Prema podacima iz 2009. Maryland je imao najviši prosječni dohodak po domaćinstvu od svih saveznih država, što je najvećim dijelom posljedica blizine prijestolnici države i dosta raznovrsnoj privredi, počev od proizvodnje, usluga do biotehnologije.[5]

Geografija

uredi

Maryland ima površinu od 32.133,2 km2 i približne je površine kao Belgija odnosno nešto veći od polovine Bosne i Hercegovine. On je 42. savezna država po površini, odnosno deveta najmanja. Zapadna Virginia je prva veća (41. po površini) država od Marylanda sa 62.754,8 km2 odnosno gotovo dvostruko je veća od njega.

 
Zapadni Maryland je poznat po šumovitim planinama. Panorama jezera Deep Creek i okolnih Apalačkih planina u okrugu Garrett.

Topografija Marylanda je veoma raznolika, što mu je priskrbilo nadimak minijaturna Amerika. Reljef se kreće od pješčanih dina prošaranih morskom travom na istoku, do niskih močvara po kojima živi divljač, obraslih visokim močvarnim čempresima (Taxodium distichum) u blizini zaliva Chesapeake, te blago zatalasanih brda obraslih šumama hrasta u području Piedmonta, kao i borovih šuma u zapadnim planinama Marylanda.

Maryland je sa sjevera okružen teritorijom savezne države Pennsylvania, na zapadu je Zapadna Virginia, na istoku je Delaware i obala Atlantskog okeana, dok je na jugu, s druge stane rijeke Potomac, dio teritorije Zapadne Virginije i Virginia. Centralni dio ove granice prekida teritorija okruga Washington, koji je osnovan na području koje je prvobitno bilo dio okruga Montgomery i Prince George's, uključujući i grad Georgetown (danas dio grada Washingtona). Ovo područje je predato na upravu saveznoj vladi SAD-a 1790. godine kako bi se na njemu osnovao distrikt Columbia. (Commonwealth Virginije je za potrebe distrikta Columbia dao zemlju južnu od rijeke Potomac, uključujući i grad Alexandriju, međutim Virginia je dio ovog područja vratila u svoj posjed 1846. godine) Zaliv Chesapeake dijeli Maryland gotovo na dvije polovine, a okruzi na istočnoj strani zaliva općenito se nazivaju "istočna obala" (Eastern Shore).

Klima

uredi

Ova savezna država ima vrlo raznoliku klimu zbog različitih lokalnih uslova u nadmorskoj visini, blizini obale i zaštiti od prodora hladnog zraka zbog vjetrova koji pušu niz planinske padine (katabatski vjetar). Istočna polovina Marylanda, a što uključuje gradove Ocean City, Salisbury, Annapolis, te južna i istočna predgrađa Washingtona, D.C. i Baltimorea, leži na atlantskoj obalskoj niziji, gdje je reljef dosta ravan a zemljište pretežno pjeskovito ili muljevito. Ova regija ima suhu suptropsku klimu (po Köppenu Cfa), sa toplim, vlažnim ljetima i kratkim, relativno toplim ili manje hladnim zimama. Ovo područje, prema USDA podjeli zona otpornosti biljaka, pripada zoni 8a.[6]

Regija Piedmont, koja uključuje dijelove sjeverno i zapadno od metropolskog područja Baltimorea, gradove Westminster, Gaithersburg, Frederick i Hagerstown, prosječno godišnje primaju približno 50 cm snježnih padavina, a kao dio USDA zone otpornosti biljaka pripadaju zonama 7b i 7a,[6] gdje su temperature ispod –12 °C ili niže. Od doline Cumberland prema zapadu, klima postepeno prelazi u umjereno kontinentalnu klimu (po Köppenu Dfa).

U zapadnom Marylandu, u dijelovima okruga Allegany i Garrett sa višom nadmorskom visinom, uključujući gradove Cumberland, Frostburg i Oakland, više su izražene karakteristike umjereno kontinentalne klime, djelimično i zbog nadmorske visine. Ta područja spadaju u USDA zone otpornosti 6b i niže.[6]

Zbog svog položaja u blizini istočne obale SAD-a, Maryland je djelimično ugrožen od povremenih tropskih ciklona, mada poluostrvo Delmarva i istureni rtovi i ostrva Sjeverne Karoline donekle pružaju znatnu zaštitu i ublažavaju posljedice ciklona, tako da se ne javljaju često udari snažnih uragana (kategorije 3 i više). Mnogo češće, do Marylanda stižu "ostaci" tropskih sistema koji ranije već izgube većinu svoje energije na kopnu i oslabe. Na teritoriji ove savezne države registruje se oko 30 do 40 olujnih dana tokom godine, a prosječni broj tornada kreće se oko šest na godišnjem nivou.[7]

Historija

uredi
 
Rasprostranjenost domorodačkih jezika na području današnjeg Marylanda
 
"Osnivanje Marylanda 1634.", ulje na platnu, 132 x 185 cm, Emmanuel Leutze, 1860.

George Calvert, 1. lord Baltimorea prvi je zatražio povelju od engleskog kralja Karla I za teritoriju između kolonija Massachusettsa na sjeveru i Virginije na jugu.[8] Međutim, Calvert je umro u aprilu 1632, pa je kraljeva povelja 20. jula 1632. dodijeljena njegovom sinu Cecilu Calvertu, 2. baronu Baltimorea. Zvanično, nova kolonija "Maryland" dobila je ime u čast kraljeve supruge Henrike Marije.[9] Međutim, neki katolički istraživači i historičari vjeruju da je ova savezna država dobila ime po Mariji (Merjemi), Isusovoj majci, jer je, navodno, tako tražio George Calvert prije nego što je umro 1632. godine. Ipak, nisu poznate njegove stvarne namjere. Pri traženju povelje, George je naveo određeno ime za koloniju, Terra Mariae (bos. Zemlja Marije, Marijina zemlja), odnosno anglicirano Maryland. Englesko ime je preferirano zbog nepoželjne asocijacije imena Mariae sa španskim jezuitom Juanom de Marianom, čije ime se veže za inkviziciju. Osim toga, Henriku nikad nisu zvali istovremeno s njenim imenom i srednjim imenom. Istraživači se također slažu da ni pod kojim uslovima neka teritorija ne bi dobila ime po nečijem srednjem imenu. Postoje i mišljenja, da je zemlja dobila ime po Isusovoj majci Mariji (Merjemi), jer je prvobitna prijestolnica Marylanda bio grad St. Mary's City na sjevernoj obali rijeke Potomac a okrug koji ga je okruživao bio je i prvi osnovani okrug u koloniji.[10] Riječi navedene na grbu Marylanda također podržavaju ovu teoriju. Na poleđini grba postoje riječi TERRÆ MARIÆ,[11] što na latinskom znači "Zemlja Marije", umjesto TERRÆ MARIA, što bi zapravo označavalo Henrikino srednje ime.[8]

Prvi naseljenici došli su u novu koloniju u martu 1634. predvođeni mlađim bratom lorda Baltimorea, Leonardom Calvertom, koji je postao prvi provincijski guvnerner Marylanda. Kolonisti su napravili prvo stalno naselje St. Mary's City u današnjem okrugu St. Mary's. Zemljište su kupili od vrhovnog indijanskog poglavice iz te regije, a koji je želio uspostaviti trgovačke odnose s njima. St. Mary's je postao prvi glavni grad Marylanda te je tako ostao narednih 60 godina do 1695. Uskoro su došli novi kolonisti. Sijali su duhan što je donosilo dosta profita u novu koloniju. Ipak, zbog čestih epidemija malarije i žute groznice, očekivana starost naseljenika u Marylandu bila je deset godina kraća od onih u Novoj Engleskoj.[12]

Progoni

uredi

Jedan od razloga osnivanja Marylanda bio je i omogućavanje religijskih sloboda i tolerancije za katoličku manjinu porijeklom iz Engleske.[13] Godine 1642. veći broj Puritanaca napustilo je Virginiju i došlo u Maryland, te osnovali grad Providence (danas Annapolis) na zapadnoj obali sjevernog dijela zaliva Chesapeake.[14] Nesuglasice sa trgovcima iz Virginije oko ostrva Kent u zalivu Chesapeake dovele su do vojnog sukoba. Godine 1644. puritanac William Claiborne, zauzeo je ostrvo Kent dok je njegov saradnik, također puritanac koji je podržavao Parlament, Richard Ingle, preuzeo St. Mary's.[15] Obojica su koristili religiju kao alat za dobijanje podrške među kolonistima. Period tokom dvije godine, 1644–1646, kada su Claiborne i njegovi puritanski sljedbenici imali snažaj uticaj, poznat je i kao "doba pljačkanja". Oni su, između ostalog, zarobili jezuitske sveštenike, zatvorili ih u tamnicu te ih konačno protjerali nazad u Englesku.

Godine 1646. Leonard Calvert se vratio sa svojom vojskom, ponovno zauzeto grad St. Mary's i uspostavio red i zakon. Nakon toga je Dom zastupnika izglasao zakon "u vezi religije" 1649. godine, kojim su date religijske slobode svim kršćanima "koji vjeruju u trojstvo".[12] Naredne godine 1650. Puritanci su se opet pobunili protiv vlasti. "Protestanti su izbacili katolike iz zakonodavstva ...a vjerske borbe su ponovno izbile".[12]

Puritanci su osnovali novu vladu, zabranjujući i katoličanstvo i anglikanizam. Puritanska revolucionarna vlada progonila je katolike Marylanda tokom svoje vlasti, poznate i kao "vrijeme pljačke". Građani su po južnom Marylandu palili, ranije izgrađene, katoličke crkve. Njihova vlast trajala je do 1658. kada su porodica family i lord Baltimore ponovno uspostavili stvarnu kontrolu nad kolonijom, čime je ponovno zaživio Zakon o toleranciji.

Nakon "Slavne revolucije" u Engleskoj 1688. godine, Maryland je katoličanstvo stavio van zakona. Takvo stanje trajalo je sve do kraja Američkog rata za nezavisnost (1775–1783). Bogatiji katolički zemljoradnici gradili su kapele na svojim posjedima, kako bi prakticirali svoju vjeru u relativnoj tajnosti.

Granice

uredi

Kraljevom poveljom, Marylandu su dodijeljena zemlja sjeverno od rijeke Potomac sve do 40. sjeverne paralele. Problem se javio kada je kralj Karlo II izdao povelju za Pennsylvaniju. Tom poveljom definirana je južna granica Pennsylvanije identično kao i sjeverna granica Marylanda, odnosno 40. paralela. Međutim prema povelji, kralj Karlo II i William Penn su smatrali da 40. paralela prolazi u blizini New Castlea kada se kreće sjeverno od Philadelphije, koju je Penn već odabrao za prijestolnicu svoje kolonije. Nakon što je taj problem uočen 1681. godine, počeli su pregovori da se on riješi.

Kompromis je predložio kralj Karlo II 1682. ali je onemogućen nakon što je Penn dobio novu povelju za koloniju gdje je današnji Delaware.[16] Ipak, Penn je uspješno dokazao da je povelja za Maryland dodijeljena lordu Baltimoreu samo za nenaseljeno zemljište, dok je holandsko naselje u Delawareu bilo starije od ove povelje. Neusaglašeno stanje je ostalo još gotovo cijeli vijek, a problem su "naslijedili" potomci Williama Penna i lorda Baltimorea: porodica Calvert koja vladala Marylandom te porodica Penn, koja je vladala Pennsylvanijom.[16] Nesuglasice oko granice sa Pennsylvanijom dovele su do Cresapovog rata tokom 1730ih. Sukobi su otpočeli 1730. godine te eskalirali tokom prve polovine decenije, kada su kulminirali nakon što je Maryland poslao svoje vojne snage 1736. a naredne godine i Pennsylvania. Vojna faza sukoba završila je u maju 1738. nakon intervencije kralja Đorđa II, koji se zauzeo oko pregovora o primirju. Privremeni sporazum postignut je 1732. godine.[16] Pregovori su nastavljeni sve dok nije postignut trajni dogovor, koji je potpisan 1760. godine. Tim dogovorom definirana je granica između Marylanda i Pennsylvanije kao linija geografske širine, danas poznata kao Mason–Dixonova linija. Granica Marylanda prema Delawareu zasnovana je na "krugu od dvanaest milja" oko New Castlea i "transpoluostrvskoj liniji".[16]

18. i 19. vijek

uredi
 
Bombardiranje utvrde McHenry u Baltimoreu inspiriralo je nastanak pjesme "The Star-Spangled Banner".

Maryland je bio jedna od trinaest kolonija koje su se pobunile protiv britanske vlasti tokom američke revolucije. Dana 2. februara 1781. on je postao trinaesta država koja je ratificirala sporazum o konfederaciji kojim su nastale današnje SAD kao ujedinjena, suverena i nacionalna država. Također, Maryland je postao sedma država koja je ratificirala Ustav SAD. U decembru 1790. savezna država je donirala zemlje koju je odabrao predsjednik George Washington za federalnu vladu radi formiranja nove nacionalne prijestolnice, grada Washingtona. Ta zemlja ranije je spadala u okruge Montgomery i Prince George's, kao i okruge Fairfax i Alexandria u saveznoj državi Virginia. Međutim, zemlja koju je donirala Virginia je kasnije vraćena toj državi.

Nakon revolucije, zbog uticaja promjene u privredi, ideala nastalih tokom revolucije, kao i sugestija političara, brojni farmeri u Marylandu počeli su oslobađati svoje robove. Cijelim jugom Marylanda brojnost crnačke populacije povećana je sa manje od 1% prije rata na 14% u 1810. godini.[17] Tokom rata 1812. Britanci su pokušali zauzeti Baltimore, kojeg je branila utvrda McHenry. Tokom bombardovanja grada, Francis Scott Key je napisao pjesmu "The Star-Spangled Banner" (bos. Bajrak iskićen zvjezdama), koja je kasnije postala nacionalna himna SAD.

Prolazak autoputa (danas US highway 40) je odobren 1817. a pružao se od Baltimorea do St. Louisa, što je bio prvi federalni autoput u SAD. Željeznica Baltimore and Ohio (B&O) je prva zacrtana željeznica u SAD. Svoju prvu dionicu pruge za svakodnevni saobraćaj otvorila je 1830. između Baltimorea i Ellicott Cityja,[18] a 1852. ta pruga je postala prva željeznička linija koja je dosegla rijeku Ohio polazeći od istočne obale SAD.[19] Tokom građanskog rata, država je ostala u Federaciji ("Sjever")[20] pretežno zbog sastava stanovništva a djelimično iz zbog intervencije vojnih snaga Federacije. Oko 1860. udio slobodnih afroamerikanaca u stanovništvu Marylanda iznosio je 49%.[17]

20. vijek

uredi

Kraj 19. i početak 20. vijeka donio je političke reforme. Serijom zakona donesenih između 1892. i 1908. reformiran je način glasanja, prije svega u smislu raspodjele glasačkih listića i tajnosti glasanja. Uvedeni su predizbori (primarni izbori) na kojima su vođe stranaka birali kandidate, a birali su se i kandidati van stranačkih lista, što je obeshrabrivalo nepismene osobe da učestvuju u tome. Takve mjere bile su uperene pretežno na slabije obrazovane bijelce kao i crnce. Crnci su se bunili protiv toga, a pojavile su se i glasačke grupe koje su podučavale o načinu glasanja. U tom periodu također su donesene i reforme uslova rada za radnike u Marylandu. Godine 1902. država je regulirala uslove rada u rudnicima, zabranila rad djece ispod 12 godina, usvojila zakone o obaveznom školovanju kao i prvi zakon u SAD o osiguranju radnika. Međutim, taj zakon je kasnije oboren na sudovima, da kasnije konačno bio usvojen 1910. godine. Maryland je bio prva država koja je uvela porez na dohodak 1937. kako bi prikupljala javne prihode za škole i socijalnu pomoć.[21]

Stanovništvo

uredi
 
Geografske regije Marylanda
Broj stanovnika
Popis Broj
stanovnika 		Promjena u odnosu
na prethodni popis ± u %
1790. 319.728 –
1800. 341.548 6,8 %
1810. 380.546 11,4 %
1820. 407.350 7 %
1830. 447.040 9,7 %
1840. 470.019 5,1 %
1850. 583.034 24 %
1860. 687.049 17,8 %
1870. 780.894 13,7 %
1880. 934.943 19,7 %
1890. 1.042.390 11,5 %
1900. 1.188.044 14 %
1910. 1.295.346 9 %
1920. 1.449.661 11,9 %
1930. 1.631.526 12,5 %
1940. 1.821.244 11,6 %
1950. 2.343.001 28,6 %
1960. 3.100.689 32,3 %
1970. 3.922.399 26,5 %
1980. 4.216.975 7,5 %
1990. 4.781.468 13,4 %
2000. 5.296.486 10,8 %
2010. 5.773.552 9 %
Procjena 2016 6.016.447 13,6 %
izvor: 1910–2010[22]

Američki popisni biro procijenio je da broj stanovnika Marylanda na dan 1. jula 2015. iznosi 6.006.401, što predstavlja povećanje od 4,03% u odnosu na broj stanovnika po popisu iz 2010. godine,[23] tj. apsolutno povećanje za 29.994 stanovnika u odnosu na prethodnu godinu, kao i povećanje od 232.849 stanovnika u odnosu na popis iz 2010. godine. Ovo povećanje uključuje i prirodni prirast od posljednjeg provedenog popisa za 189.158 osoba (tj. 464.251 novorođeni naspram 275.093 umrli) kao i povećanje od 116.713 osoba po osnovu neto migracija u državu. Useljavanje u Maryland iz država izvan SAD rezultiralo je neto povećanjem od 129.730 osoba, dok je emigracija iz Maryland u druge savezne države SAD dala neto smanjenje stanovništva od 13.017 osoba.

Centar populacije Marylanda nalazi se na pograničnoj liniji između okruga Anne Arundel i Howard, unutar naseljenog mjesta Jessup.[24]

Historija Marylanda kao pogranične države tokom građanskog rata uzrok je da ova savezna država ima određene osobine i sjevernih i južnih regija SAD. Općenito, seoska područja zapadnog Marylanda između zapadnovirdžinijske "drške tave" (Panhandle) i Pennsylvanije pripadaju kulturi Apalačkih planina, dok regije južne i istočne obale Marylanda pripadaju kulturi juga SAD.[25] S druge strane, gusto naseljena područja centralnog Marylanda, oko metropolskih područja Baltimorea i Washingtona D.C. imaju mnogo više zajedničkog sa kulturom Sjeveroistoka SAD.[26] Američki popisni biro ubraja Maryland među južnoatlantske savezne države, međutim druge federalne agencije,[27] mediji i mnogi građani smatraju Maryland srednjoatlantskom ili sjeveroistočnom saveznom državom SAD.[28][29]

Prema podacima iz 2011. oko 58% stanovništva Marylanda mlađih od jedne godine ne pripadaju bijeloj rasi.[30]

Rasni sastav

uredi
Rasni sastav stanovništva Marylanda
Rasni sastav 1970.[31] 1990.[31] 2000. 2010.[32]
Bijelci 81,5% 71,0% 64,0% 60,8%
Afroamerikanci 17,8% 24,9% 27,9% 29,8%
Azijati 0,5% 2,9% 4,0% 5,5%
Domorodačko
stanovništvo		 0,1% 0,3% 0,3% 0,3%
Druge rase 0,1% 0,9% 1,8% 3,6%
Mješanci
dvije ili više rasa		 – – 2,0% 2,9%
Bijelci (bez Latinoamerikanaca) 80,4% 69,6% 62,1% 54,7%

Prema podacima Američkog popisnog biroa iz 1970, udio afroamerikanaca u stanovništvu Marylanda iznosio je 17,8% dok je bijelaca koji nisu latinoameričkog porijekla bilo 80,4%.[31] Afroamerikanci čine značajan dio stanovništva ove savezne države, prema podacima iz 2010. njihov udio iznosi gotovo 30%.[32] Većina njih su potomci robova koji su u Ameriku dovedeni iz područja zapadne Afrike, a mnogi od njih su mješanci koji među svojim precima imaju i evropske i domorodačke korijene. Novo stanovništvo afričkog porijekla koje je u Maryland došlo tokom 20. vijeka uključuje i brojne emigrante iz Nigerije, naročito iz plemena Igbo i Yoruba.[33] Veća koncentracija afričkih Amerikanaca živi u Baltimoreu, zatim okrubu Prince George's, predgrađima Washingtona D.C. gdje mnogi i rade, te u okrugu Charles, zapadnom dijelu okruga Baltimore i južnom dijelu istočne obale. Prema podacima Popisnog biroa, stanovništvo Marylanda prema porijeklu su: Nijemci (15%), Irci (11%), Englezi (8%), Amerikanci (7%), Italijani (6%) i Poljaci (3%).[34]

Jezik

uredi

Španski jezik (uključujući i kreolski španski) jest drugi jezik po broju govornika u Marylandu, poslije engleskog. Na trećem i četvrtom mjestu su francuski i kineski jezik. Od ostalih jezika, najviše su zastupljeni razni afrički jezici, korejski, njemački, ruski, vijetnamski, italijanski, razni azijski jezici, perzijski, hindi i drugi indoarijski jezici, te grčki i arapski jezik.[35]

Naselja

uredi

Većina stanovništva savezne države živi centralnom području Marylanda, u metropolskim područjima Baltimorea i Washingtona D.C, koja se često smatraju jednim metropolskim područjem Baltimore-Washington. Veći dio stanovništva Marylanda je koncentrirano u gradovima i predgrađima u okolini Washingtona D.C., kao i u i oko najvećeg grada savezne države, Baltimorea. Historijski gledano, ovi i drugi veći gradovi u Marylandu razvili su se duž linije obala rijeka i zaliva, prekidajući niz samo na mjestima gdje su riječni brzaci ili vodopadi. Glavni grad Marylanda, Annapolis, jedini je izuzetak od ove šeme, jer se nalazi duž obala rijeke Severn, u blizini gdje se ona ulijeva u zaliv Chesapeake. Istočna obala je mnogo više ruralna i slabije naseljena, kao i okruzi u zapadnom Marylandu. Dva najzapadnija okruga u državi, Allegany i Garrett, su slabo naseljeni i pretežno planinski, te dosta nalikuju reljefu Zapadne Virginije i Apalačkih planina nego ostatku Marylanda. I u istočnom i zapadnom dijelu Marylanda nalaze se gradovi od lokalnog značaja, kao što su Ocean City, Princess Anne i Salisbury na istočnoj obali te Cumberland, Frostburg i Hancock na zapadu savezne države. Južni Maryland je također donekle ruralan, ali se znatno urbanizirao od 1960ih zbog brzog razvoja Washingtona D.C. i njegovih predgrađa. Značajni centri tog područja su Lexington Park, Prince Frederick i Waldorf.[36][37]

Najveći gradovi

uredi

Privreda

uredi
 
Farma u okrugu Carroll

Američka agencija za ekonomske analize (BEA, pri Ministarstvu trgovine SAD) procjenjuje da je bruto nacionalni proizvod Marylanda u 2012. iznosio 317,7 milijardi US$.[38] Međutim, u Marylandu se češće koristi pokazatelj stvarnog napretka (GPI), kojim se ekonomisti služe za usmjeravanje razvoja države, za razliku od praćenja isključivo rasta indikatora rasta poput BDP-a.[39][40] Prema Popisnom birou SAD, prosječno domaćinstvo u Marylandu je trenutno najbogatije među svim saveznim državama, čiji je prosječni dohodak u domaćinstvu 2013. iznosio 72.483 US$[41] što ga stavlja na prvo mjesto ispred New Jerseya na drugom i Connecticuta na trećem mjestu. Dva okruga Marylanda, Howard i Montgomery, su drugi i 11. najbogatiji okruzi u SAD, respektivno. Maryland se 2013. nalazio na prvom mjestu među svim saveznim državama po broju milionera po stanovniku, sa odnosom od 7,7%.[42] Također i stopa siromaštva u državi je najniža u SAD i iznosi 7,8%.[43][44][45]

Lični dohodak po glavi stanovnika u Marylandu 2006. godine iznosio je 43.500 US$, po čemu je na petom mjestu na nivou SAD. Po podacima iz septembra 2017, stopa nezaposlenosti iznosila je 3,8%.[46]

Privreda Marylanda profitira zbog blizine države federalnim vladinim institucijama u Washingtonu D.C. sa naglaskom na tehničke i administrativne zadatke za vojnu industriju i aeronautiku, kao i bioistraživačke laboratorije te brojne manje vladine agencije sa sjedištima u širem području metropolskih područja Baltimorea i Washingtona. Ft Meade služi kao sjedište za Agenciju za odbranu informacionih sistema (DISA), Američke cyber-komande, Agencije za nacionalnu sigurnost (NSA) i Centralnog sigurnosnog servisa (CSS). Osim toga, brojne obrazovne i medicinsko-istraživačke institucije također se nalaze u saveznoj državi. Veliki broj odjela Univerziteta "Johns Hopkins" i njegove medicinsko-istraživačke ustanove čine najvećeg pojedinačnog poslodavca u području Baltimorea. Sveukupno, tehnički i administrativni zaposlenici sačinjavaju 25% ukupne radne snage Marylanda, čime je jednim dijelom zaslužna blizina Marylanda metropolitanskom području Washingtona, gdje su najvećim dijelom zaposleni u vladinim institucijama.

Industrija, koja vrijednosno dosta doprinosi privredi, dosta je širokog spektra gdje niti jedan podsektor ne dominira sa udjelom višim od 20% ukupnog dohotka. Najbrojnije su firme čiju djelatnost čine proizvodi i usluge iz oblasti elektronike, računarskih dijelova i opreme te hemikalija. Nekada je podsektor obrade metala, u koji je spadala nekad najveća tvornica čelika na svijetu u Sparrows Pointu, i danas postoji, mada je njegov obim proizvodnje znatno smanjen zbog snažne konkurencije izvan SAD, brojnim bankrotima i preuzimanjima vlasništva. Tokom Drugog svjetskog rata tadašnja tvornica aviona Glenn Martin Company (danas dio Lockheed Martina) zapošljavala je oko 40.000 radnika.

Rudarenje drugih materijala osim konstrukcijskih, ograničeno je gotovo isključivo na ugalj, koji se iskopava u planinskim zapadnim područjima države. Na istoku su se ranije nalazili kamenolomi koji su bili jedan od osnovnih prirodnih resursa tog dijela Marylanda, a iz kojih su se dobijali kvalitetni građevinski materijali korišteni u izgradnji brojnih objekata širom Baltimorea i Washingtona tokom 19. vijeka.

Luka Baltimore

uredi
 
Luka u Baltimoreu

Jedna od najznačajnijih uslužnih djelatnosti je saobraćaj, čije središte predstavlja luka u Baltimoreu i s njom povezane željezničke i cestovne linije. Ova luka je 2008. godine svrstana na 17. mjesto u SAD po pretovarenoj robi u tonama.[47] Iako kroz baltimorsku luku prođu razne robe, najviše se transportuju sirovine i neki osnovni materijali poput rude željeza, nafte, šećera i đubriva, a obično se prevoze do prerađivačkih centara u neposrednoj blizini u unutrašnjosti putem vrlo dobrih cestovnih i željezničkih linija. Preko luke se također uvozi i veliki broj raznih inostranih automobila, pa je ova luka prva po broju uvezenih automobila u SAD.[48] Baltimore City je osma najveća luka u SAD, a u februaru 2006. bila je centar kontroverze u vezi sporazuma sa Dubai Ports World, jer se smatralo da je luka od strateškog značaja.

Savezna država općenito je dosta industrijalizirana, sa rastućom ekonomijom i uticajnim tehnološkim centrima. Njena informatička industrija je jedna od najsofisticiranijih u SAD, a pored toga u nju mnogu ulaže i federalna vlada. Maryland je sjedište i nekoliko velikih vojnih baza, gdje radi znatan broj radnog stanovništva.

Poljoprivreda i ribarstvo

uredi

Maryland ima vrlo snažan sektor proizvodnje hrane. Jedna od većih privrednih grana je komercijalno ribarstvo, čiji centar se nalazi u zalivu Chesapeake, a također uključuje i ribolov duž kratke obale Atlantskog okeana. Najvažnije ribolovne vrste koje se love u ovom području su menhaden (Brevoortia sp.), prugasti grgeč (Morone saxatilis), zatim razne školjki (ostriga, kamenica) i plavih rakova (Callinectes sapidus).

Maryland ima veliku površinu plodnog poljoprivrednog zemljišta u obalnom području te u području platoa Piedmont, mada se to područje znatno smanjuje zbog snažne urbanizacije. Poljoprivredna proizvodnja je pretežno koncentrisana na farme goveda odakle se snabdijevaju velike gradske mljekare, a na njivama se pretežno uzgajaju krastavci, lubenice, dinje, kukuruz, paradajz, grašak i tikvice. Osim navedenog, u južnim okruzima na zapadnoj obali zaliva Chesapeake dovoljno je toplo za uzgoj duhana, čije plantaže su postojale od kolonijalnih vremena mada su nakon državnog otkupa tih farmi tokom 1990ih znatno smanjen njihov broj. Također postoji i snažan sektor uzgoja pilića na jugoistoku države.

Saobraćaj

uredi

Cestovni

uredi
 
Most Chesapeake Bay povezuje istočnu i zapadnu obalu zaliva Chesapeake.

Mreža međudržavnih autoputeva u Marylandu iznosi oko 180 km, uglavnom kao autoput I-95, koji u državu ulazi na sjeveroistoku, prolazi kroz Baltimore te postaje dio I-495, istočne dionice prstena autoputeva oko Washingtona D.C. sve do mosta "Woodrow Wilson". Autoput I-68 prolazi oko 130 km kroz Maryland spajajući zapadne dijelove savezne države na I-70 u blizini malog grada Hancocka. Autoput I-70 ulazi iz Pennsylvanije sjeverno od Hancocka i nastavlja dalje na istok oko 150 km do Baltimorea, spajajući također i gradove Hagerstown i Frederick.

Autoput I-83 se kroz Maryland pruža dužinom od 55 km, a spaja Baltimore sa južnim centralnim područjima Pennsylvanije (Harrisburgom i Yorkom). Marylandu također pripada i dio od 18 km dionice autoputa I-81 koji prolazi kroz državu u blizini Hagerstowna. I-97 koji u cjelosti prolazi kroz okrug Anne Arundel je i jedan od najkraćih međudržavnih autoputeva u SAD sa dvocifrenom oznakom, a spaja područja Baltimorea i Annapolisa.

Aviosaobraćaj

uredi

Najveći aerodrom na području savezne države je Međunarodni aerodrom Baltimore-Washington Thurgood Marshall, poznatiji pod skraćenicom BWI. Dobio je ime po Thurgoodu Marshallu, prvom afroameričkom sucu Vrhovnog suda SAD, koji je rođen u Baltimoreu. Osim njega postoje još regionalni aerodromi u Hagerstownu i regionalni aerodrom Wicomico u Salisburyju. Predgrađa Washingtona D.C. unutar Marylanda koriste aerodrome u tom području: Nacionalni aerodrom Ronald Reagan u Washingtonu i Međunarodni aerodrom Dulles, oba na teritoriji sjeverne Virginije.

Aerodrom College Park je jedan od najstariji u SAD, izgrađen 1909. i još uvijek je u upotrebi. Na njemu je Wilbur Wright vježbao vojne pilote.[49][50]

Željeznički

uredi

Amtrak vozovi, uključujući i vozove velike brzine Acela Express, imaju stanice u Marylandu: stanica Penn u Baltimoreu, na aerodromu BWI, New Carrollton i Aberdeen duž sjeveroistočnog koridora od Washingtona D.C. do Bostona. Osim njih, Amtrak željeznička linija Capitol Limited prolazi kroz Rockville i Cumberland, na liniji Washington D.C. prema Chicagu.

Teretni željeznički transport sveden je praktično na dvije osnovne željezničke linije klase I, kao i nekoliko manjih regionalnih i lokalnih davalaca usluga. Kompanija CSX Transportation upravlja sa oko 550 km teretnih željezničkih linija širom savezne države,[51] a druga po veličini je kompanija Norfolk Southern Railway. Najveći pogoni za popravku i održavanje željezničkih vozila nalaze se u Baltimoreu i Cumberlandu.[51]

Politika

uredi
Rezultati Predsjedničkih izbora SAD u Marylandu[52]
Godina Demokrate Republikanci
1952. 43,8% 395.337 55,4% 499.424
1956. 40,0% 372.613 60,0% 559.738
1960. 53,6% 565.808 46,4% 489.538
1964. 65,5% 730.912 34,5% 385.495
1968. 43,6% 538.310 41,9% 517.995
1972. 37,4% 505.781 61,3% 829.305
1976. 53,0% 759.612 47,0% 672.661
1980. 47,1% 726.161 44,2% 680.606
1984. 47,0% 787.935 52,5% 879.918
1988. 48,2% 826.304 51,1% 876.167
1992. 49,8% 988.571 35,6% 707.094
1996. 54.3% 966,207 38.3% 681,530
2000. 56,6% 1.145.782 40,2% 813.797
2004. 55,9% 1.334.493 42,9% 1.024.703
2008. 61,9% 1.629.467 36,5% 959.862
2012. 62,0% 1.677.844 35,9% 971.869
2016. 60,3% 1.677.928 33,9% 943.169

Vlada Marylanda upravlja saveznom državom u skladu sa Ustavom. Za razliku od drugih 49 saveznih država, vlada ove savezne države ima ekskluzivnu nadležnost nad svim stvarima koje se u potpuno nalaze unutar granica savezne države, osim onih koje su ograničene Ustavom SAD.

Vlast u saveznoj državi podijeljena je na tri grane: izvršnu, zakonodavnu i sudsku. Opća skupšina Marylanda sastavljena je iz Doma delegata i Senata Marylanda. Guverner Marylanda ima jedinstven status u SAD, jer ima značajne nadležnost u donošenju budžeta savezne države. Po zakonima Marylanda, zakonodavna vlast ne može povećati budžetske izdatke koje guverner predloži u budžetu. Za razliku od mnogih saveznih država, mnogi okruzi u Marylandu imaju znatnu autonomiju u svom djelovanju.

Većina organa vlasti savezne države nalazi se u Annapolisu, glavnom gradu Marylanda. Izbori za guvernera i većinu državnih organa, kao i većina izbora po okruzima, održava se u godinama između predsjedničkih izbora u SAD (parne godine koje nisu djeljive sa četiri). Sudska vlast Marylanda sastoji se iz jednog ujedinjenog distriktnog suda Marylanda koji ima podružice u svim okruzima, kao i u gradu Baltimoreu. Postoje i 24 okružna suda, za svaki od okruga u Marylandu, te jedan u Baltimoreu, koji služi kao sud opće nadležnosti za sve građanske sporove vrijednosti iznad 30 hiljada dolara, sve sporove u vezi kapitala i većinu kriminalnih djela. Prvostepeni apelacioni sud je poznat kao "Sud za posebne apelacije", a vrhovni sud savezne države je "Merilendski žalbeni sud". Suci koji rade u Merilendskom žalbenom sudu su jedinstveni među svim sucima saveznih država, jer su jedini koji nose crvene ogrtače (ostali nose crne).[53]

Porezi

uredi

U Marylandu postoji pet kategorija poreza na dohodak, u kojima se stopa poreza na lične dohotke kreće od 2% do 6,25%.[54] U gradu Baltimoreu i 23 okruga u državi prelijeva poreze na teret lokalnih poreznih obveznika stopom koja se kreće od 1,25% do 3,2% od oporezivog dohotka u Marylandu. Lokalni zvaničnici određuju stope a prihod od poreza vraća se lokalnim vladama na tromjesečnom nivou. Stopa porezan u najvišoj kategoriji iznosi 9,45% i peta je najviša stopa poreza na dohodak među svim saveznim državama i okruzima na nivou SAD, odmah iza grada New Yorka (11,35%), Kalifornije (10,3%), Rhode Islanda (9,9%) i Vermonta (9,5%).[55]

Izbori

uredi

Od završetka građanskog rata, izbori u Marylandu pretežno su u znaku nadmoći Demokratske stranke. Na rezultate izbora u saveznoj državi najviše utječe grad Baltimore i naseljena područja okruga koji graniče sa Washingtonom, D.C.: okruzi Montgomery i Prince George's. Oko 43% ukupnog stanovništva Marylanda sa pravom glasa živi u ova tri područja, a u svakom od tih područja dominiraju tradicionalni glasački blokovi Demokrata: Afroamerikanci u Baltimoreu i okrugu Prince George's, federalni zaposlenici u okruzima Montgomery i Prince George's i visokoobrazovani sloj stanovništva u okrugu Montgomery. Ostala područja države, naročito zapadni Marylanda i istočna obala zaliva u većoj mjeri podržavaju Republikansku stranku. Jedan od najpoznatijih političkih aktivista iz Marylanda je Republikanac, bivši guverner Spiro Agnew, koji je bio potpredsjednik SAD od 1969. do 1973. za vrijeme mandata predsjednika Nixona. Nakon što je otkriveno da je Agnew za vrijeme svog mandata kao guverner Marylanda uzimao mito, morao je podnijeti ostavku. U oktobru 1973. godine, sud je proglasio Agnewa krivim za kršenje poreznih zakona.[56]

Maryland je bio jedna od šest država (kao i Washington D.C.) koje su na predsjedničkim izborima 1980. glasale za Cartera. U posljednjih dvadeset godina, Maryland je bio jedna od najsigurnijih država gdje su kandidati Demokratske stranke osvajali elektorske glasove. Na predsjedničkim izborima 1992. Bill Clinton je postigao bolji uspjeh nego u bilo kojoj drugoj saveznoj državi, izuzev Arkansasa. Četiri godine kasnije, Maryland je ponovno glasao za Clintona, a 2000. bio je četvrta država po postotku koja je dala glasove za Gorea. Godine 2004. John Kerry je bio bolji u Marylandu od republikanskog protivkandidata. Barack Obama je 2008. na izborima u Marylandu osvojio svih deset elektorskih glasova sa 61,9% ukupnih glasova, naspram 36,5% glasova koje je dobio John McCain. Do 2017. Maryland je podržao kandidate Demokratske stranke na posljednjih sedam predsjedničkih izbora, sa prosječnom prednošću od 15,4% u odnosu na republikanskog protivkandidata.

Obrazovanje

uredi

Časopis Education Week u svom izvještaju o kvalitetu obrazovanja u SAD, stavio je Maryland na prvo mjesto. Također je i The College Board u svom devetom godišnjem izvještaju o stanju u obrazovanju naveo Maryland na prvom mjestu. Osnovno i srednje obrazovanje u Marylandu nadgleda nadležno Ministarstvo obrazovanja ove savezne države sa sjedištem u Baltimoreu.[57] Najviši rukovodilac u oblasti obrazovanja u saveznoj državi je "direktor obrazovanja" (engleski: State Superintendent), kojeg imenuje državni odbor za obrazovanje na mandat od četiri godine. Opća skupština države daje državnom odboru i "direktoru obrazovanja" relativnu autonomiju u donošenju odluka iz svoje oblasti, ograničavajući svoj uticaj na svakodnevno funkcioniranje javnog obrazovanja. Svaki okrug u Marylandu ima svoje lokalne odbore za obrazovanje kojima je u nadležnosti vođenje javnih škola u svojoj jurisdikciji (okrugu).

Budžet Marylanda za oblast obrazovanja u 2009. iznosio je 5,5 milijardi US$, što predstavlja oko 40% ukupnih fondova savezne države.[58] Maryland ima vrlo širok spektar privatnih osnovnih i srednjih škola. Mnoge od njih su u saradnji sa raznim vjerskim sektama, kao što su naprimjer parohijske škole katoličke crkve, kvekerske škole, škole adventista sedmog dana, jevrejske škole i druge. Godine 2003. promijenjen je zakon u ovoj saveznoj državi kojim je omogućena organizacija "javno finansiranih privatnih škola", mada njihovo formiranje mora odobriti odbor za obrazovanje ali nisu izuzete iz državnih zakona o obrazovanju, kao ni iz zakona o općem kolektivnom ugovoru.

U Marylandu se nalazi nekoliko historijskih i veoma poznatih privatnih i javnih koledža i univerziteta, među kojima se između ostalog ističe Univerzitet "Johns Hopkins" osnovan 1876. sredstvima koje je donirao poduzetnik iz Baltimorea Johns Hopkins. Prvi javni univerzitet u državi je Univerzitet Marylanda u Baltimoreu, osnovan 1807. unutar kojeg djeluje jedini javni akademski zdravstveni servis i jedan od dva centra za pravo (drugi je na Pravnom fakultetu Univerziteta u Baltimoreu). U sedam usmjerenih i dodiplomskih škola studenti imaju priliku obrazovati se u mnogim naučnim oblastima poput fizike, medicine, stomatologije, prava, socijalnog rada i farmacije.[59] Najveća dodiplomska institucija u Marylandu je Univerzitet Maryland u College Parku, osnovan 1856. pod nazivom Maryland Agricultural College a od 1864. postao je javni koledž. Univerzitet Towson, osnovan 1866. je drugi najveći univerzitet u državi. Baltimore je sjedište Univerziteta Marylanda u okrugu Baltimore te Merilendskog koledža umjetnosti. Većina javnih univerziteta u saveznoj državi su članice Sistema univerziteta Marylanda. Dvije institucije koje se finansiraju iz budžeta Marylanda, Državni univerzitet Morgan i St. Mary's koledž Marylanda, kao i dvije institucije koje se finansiraju iz federalnog budžeta nisu članice Sistema univerziteta Marylanda.

Sport

uredi

U saveznoj državi djeluje veliki broj većih i manjih sportskih klubova i organizacija. Dvije ekipe koje se takmiče u NFL-u imaju sjedište u Marylandu: Baltimore Ravens u Baltimoreu i Washington Redskins u Landoveru. Baltimore Colts također su imali sjedište u Baltimoreu a učestvovali su u NFL-u od 1953. do 1983. kada su se preselili u Indianapolis.

Baltimore Orioles su najveći bejzbol klub u Marylandu koji se takmiči u MLB. U hokeju, Maryland predstavlja ekipa Washington Capitals. U profesionalnoj košarkaškoj ligi NBA, ekipa Washington Wizards je ranije bila na teritoriji Marylanda, sve dok 1997. godine nije sagrađena arena u centru Washingtona D.C. (prvobitno poznata kao MCI Center, a 2006. dobila je naziv Verizon Center).

Godine 2012. The Baltimore Sun objavio je spisak deset najpoznatijih sportista Marylanda u historiji ove savezne države. Spisak sačinjavaju: Babe Ruth, Cal Ripken Jr., Johnny Unitas, Brooks Robinson, Frank Robinson, Ray Lewis, Michael Phelps, Jimmie Foxx, Jim Parker i Wes Unseld.[60]

Reference

uredi
  1. ^ "Maryland's Name". Catholic History of Maryland. Simon & Schuster. Arhivirano s originala, 8. 3. 2006. Pristupljeno 1. 12. 2017.
  2. ^ a b c William Hand Browne (1. 8. 2010). George Calvert and Cecilius Calvert, Barons Baltimore. Nabu Press. ISBN 978-1176625396.
  3. ^ a b c "Reconstructing the Brick Chapel of 1667" str. 1, sekcija "The Birthplace of Religious Freedom" "Archived copy" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 13. 3. 2014. Pristupljeno 3. 5. 2014.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  4. ^ Cecilius Calvert, "Instructions to the Colonists by Lord Baltimore, (1633)" u: Clayton Coleman Hall, ur., Narratives of Early Maryland, 1633–1684, (NY: Charles Scribner's Sons, 1910), 11–23.
  5. ^ "State Median Household Income Patterns: 1990–2010". U.S. Census Bureau. Pristupljeno 6. 8. 2012.
  6. ^ a b c "Hardiness Zones". Arbor Day Foundation. Pristupljeno 5. 3. 2013.
  7. ^ "NOAA National Climatic Data Center". NOAA. Arhivirano s originala 16. 10. 2011. Pristupljeno 23. 4. 2017.CS1 održavanje: bot: nepoznat status originalnog URL-a (link)
  8. ^ a b Stewart George R. (1967). Names on the Land: A Historical Account of Place-Naming in the United States (3. izd.). Houghton Mifflin. str. 42–43.
  9. ^ "Maryland's Name". Maryland at a Glance. Maryland State Archives. Arhivirano s originala, 8. 3. 2006. Pristupljeno 21. 1. 2008.
  10. ^ Kristin P. Masser. "Maryland In Focus -- St. Mary's County". msa.maryland.gov.
  11. ^ "Great Seal of Maryland (obverse)". msa.maryland.gov.
  12. ^ a b c ""The Southern Colonies", U.S. History, The Independence Hall Association". 22. 3. 2016. Arhivirano s originala, 22. 3. 2016.
  13. ^ Greenwell, Megan (21. 8. 2008). "Religious Freedom Byway Would Recognize Maryland's Historic Role". Washington Post. Pristupljeno 10. 12. 2017.
  14. ^ Taylor, Owen M. (2009). History of Annapolis. Applewood Books. str. 5. ISBN 9781429020480.
  15. ^ Brenner, Robert (2003). Merchants and Revolution. London: Verso. ISBN 9781859843338.
  16. ^ a b c d Hubbard Bill, Jr. (2009). American Boundaries: the Nation, the States, the Rectangular Survey. University of Chicago Press. str. 21–23. ISBN 978-0-226-35591-7.
  17. ^ a b Peter Kolchin (1993). American Slavery: 1619–1877. New York: Hill and Wang. str. 81–82.
  18. ^ Dilts James D. (1993). The Great Road: The Building of the Baltimore and Ohio, the Nation's First Railroad, 1828–1853. Palo Alto, CA: Stanford University Press. str. 80. ISBN 0-8047-2235-8.
  19. ^ Stover John F. (1987). History of the Baltimore and Ohio Railroad. West Lafayette, IN: Purdue University Press. str. 18. ISBN 0-911198-81-4.
  20. ^ Walter Coffey (29. 4. 2016). "Maryland Remains in the Union". The Civil War Months. Walter Coffey. Arhivirano s originala, 17. 8. 2016. Pristupljeno 7. 7. 2016.
  21. ^ Cairns Huntington (1. 12. 1937). "History and Constitutionality of the Maryland Income Tax Law". Maryland Law Review. UM Carey Law. str. 1, 6. Pristupljeno 19. 8. 2015.
  22. ^ Resident Population Data. "Resident Population Data – 2010 Census". 2010.census.gov. Arhivirano s originala, 18. 11. 2011. Pristupljeno 24. 12. 2012.
  23. ^ "Table 1. Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2015". Američki popisni biro. 24. 12. 2015. Arhivirano s originala (CSV), 23. 12. 2015. Pristupljeno 24. 12. 2015.
  24. ^ "Population and Population Centers by State – 2000". United States Census Bureau. Arhivirano s originala, 12. 12. 2001. Pristupljeno 5. 12. 2008.
  25. ^ "The South As It's Own Nation". League of the South. 2004. Arhivirano s originala, 5. 6. 2008. Pristupljeno 17. 12. 2017.
  26. ^ Beck, John; Randall, Aaron; Frandsen, Wendy (27. 6. 2007). "Southern Culture: An Introduction" (PDF). Durham, North Carolina: Carolina Academic Press. str. 14–15. Pristupljeno 23. 5. 2008.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)
  27. ^ "Your Local FBI Office". www.fbi.gov. Federal Bureau of Investigation. Arhivirano s originala, 15. 8. 2009. Pristupljeno 11. 8. 2009.
  28. ^ "Regions of the United States". American Memory. The Library of Congress. Pristupljeno 11. 8. 2009.
  29. ^ "Region 3: The Mid-Atlantic States". www.epa.gov. U.S. Environmental Protection Agency. Pristupljeno 11. 8. 2009.
  30. ^ "Americans under age 1 now mostly minorities, but not in Ohio: Statistical Snapshot". The Plain Dealer. 3. 6. 2012.
  31. ^ a b c Population Division, Laura K. Yax. "Historical Census Statistics on Population Totals By Race, 1790 to 1990, and By Hispanic Origin, 1970 to 1990, For The United States, Regions, Divisions, and States". Arhivirano s originala, 25. 7. 2008.
  32. ^ a b "Maryland QuickFacts from the US Census Bureau". Arhivirano s originala, 7. 2. 2015. Pristupljeno 14. 1. 2015.
  33. ^ "Languages in Maryland" (PDF). U.S.ENGLISH Foundation, Inc. Arhivirano s originala (PDF), 17. 1. 2013. Pristupljeno 22. 5. 2012.
  34. ^ Data Access and Dissemination Systems (DADS). "American FactFinder – Results". Pristupljeno 14. 1. 2015.
  35. ^ "Maryland Languages". City-Data. Pristupljeno 14. 9. 2016.
  36. ^ "Calvert County, Maryland's Success in Controlling Sprawl". Environmental Protection Agency. Pristupljeno 18. 12. 2017.
  37. ^ Shields, Todd (16. 2. 1997). "On Edge". The Washington Post. Pristupljeno 3. 9. 2016.
  38. ^ "Bureau of Economic Analysis". 6. 6. 2013.
  39. ^ Dolan Karen (30. 1. 2012). "A better way of measuring progress in Maryland". Baltimore Sun. Arhivirano s originala, 20. 1. 2013. Pristupljeno 20. 12. 2017.
  40. ^ "Measuring Prosperity: Maryland's Genuine Progress Indicator, Solutions". Thesolutionsjournal.com. Arhivirano s originala, 5. 10. 2012. Pristupljeno 12. 7. 2013.
  41. ^ "American FactFinder – Results". Arhivirano s originala, 12. 2. 2020. Pristupljeno 20. 12. 2017.
  42. ^ Frank Robert. "Top states for millionaires per capita". CNBC. Pristupljeno 21. 1. 2014.
  43. ^ U.S. Poverty Rate Drops; Ranks of Uninsured Grow washingtonpost.com.
  44. ^ Maryland is ranked as richest state baltimoresun.com.
  45. ^ US Poverty Rate Declines Significantly Arhivirano 15. 12. 2014. na Wayback Machine wibw.com.
  46. ^ Local Area Unemployment Statistics; na stranici bls.gov
  47. ^ "Tonnage for Selected U.S. Ports in 2008". U.S. Army Corps of Engineers. 17. 2. 2010. Arhivirano s originala, 31. 7. 2010.
  48. ^ "Port of Baltimore". Automotive Logistics Buyers' Guide. Ultima Media. Arhivirano s originala, 25. 5. 2017. Pristupljeno 21. 12. 2017.
  49. ^ "College Park Aviation Museum Home". Collegeparkaviationmuseum.com. 12. 9. 2013. Arhivirano s originala, 27. 7. 2009. Pristupljeno 23. 12. 2017.
  50. ^ "Frederick E. Humphreys: First Military Pilot". New York State Division of Military and Naval Affairs: Military History. 9. 9. 2008. Pristupljeno 23. 11. 2010.
  51. ^ a b "CSX and Maryland". Arhivirano s originala, 21. 10. 2011.
  52. ^ Leip, David. "General Election Results – Maryland". United States Election Atlas. Pristupljeno 18. 11. 2016.
  53. ^ Lamy, Rudolf B. (2006). "A Study of Scarlet: Red Robes and the Maryland Court of Appeals." Arhivirano 25. 4. 2012. na Wayback Machine monografija, (Annapolis, MD: Maryland State Law Library.)
  54. ^ "Maryland State taxes". BankRate.com. Arhivirano s originala, 13. 8. 2009. Pristupljeno 9. 4. 2008.
  55. ^ "Maryland Income Tax Information – Local Tax Rates". Individuals.marylandtaxes.com. Arhivirano s originala, 20. 9. 2008. Pristupljeno 23. 12. 2017.
  56. ^ "Vice President Agnew resigns". 10. 10. 1973. Pristupljeno 24. 12. 2017.[mrtav link]
  57. ^ About MSDE, 6. januar 2009. Ministarstvo obrazovanja Marylanda, pristupljeno 22. marta 2009.
  58. ^ "Slicing education?". gazette.net. The Gazette. 30. 10. 2009. str. A-9. Arhivirano s originala, 4. 9. 2015. Pristupljeno 26. 12. 2017.
  59. ^ UMB Fast Facts. University of Maryland, Baltimore. Pristupljeno 21. maja 2017.
  60. ^ "Top 10 Maryland athletes in The Sun's 175-year history". Baltimore Sun. 16. 5. 2012. Arhivirano s originala, 20. 1. 2013. Pristupljeno 16. 3. 2013.


 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Maryland
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Maryland&oldid=3660485"