Wikipedia

Delaware

savezna država Sjedinjenih Američkih Država

39°9′43″N 75°31′36″W / 39.16194°N 75.52667°W / 39.16194; -75.52667

Delaware (Poslušaji/ˈdɛləwɛər/; DE) jest savezna država na sjeveroistoku Sjedinjenih Američkih Država, na obali Atlantskog okeana, mada se ponekad ubraja u srednjoatlantske savezne države. Na jugu i zapadu graniči s Marylandom, na sjeveroistoku s New Jerseyjem, a na sjeveru s Pennsylvanijom. Ime potječe od Thomasa Westa, 3. barona De la Warra, engleskog plemića i prvog kolonijalnog guvernera Virginije, po kojem je područje koje se danas naziva Cape Henlopen prvobitno dobilo ime.[1]

Delaware
Savezna država
Zastava
Grb
Službeni naziv: State of Delaware
Uzrečica: Liberty and Independence
Sloboda i nezavisnost
Nadimak: The First State; The Small Wonder; Blue Hen State; The Diamond State
Država  Sjedinjene Američke Države
Graniči sa
Glavni grad Dover
 - Koordinate 39°9′43″N 75°31′36″W / 39.16194°N 75.52667°W / 39.16194; -75.52667
Najviša tačka
 - Položaj Ebright Azimuth
 - Nadmorska visina 136,2 m
Najniža tačka
 - Položaj obala Atlantskog okeana
 - Nadmorska visina 0 m
Dužina 154 km
Širina 48 km
Površina 6.452 km2
 - Voda 21,5%
Stanovništvo 917.092 (procjena 2012)
Gustoća 179 /km2 
Osnovan 1. savezna država
Datum 7. decembar 1787.
Vlada
 - Guverner John Carney (D)
Vremenska zona UTC-5/-4
Poštanski broj DE
ISO 3166-2 US-DE
Položaj Delawarea na karti Sjedinjenih Američkih Država
Veb-sajt: delaware.gov

Delaware zahvata sjeveroistočni dio poluostrva Delmarva i druga je najmanja američka savezna država po površini, šesta najmanja savezna država po broju stanovnika, ali i šesta najgušće naseljena savezna država. Sastoji se iz tri okruga, od sjevera prema jugu: New Castle, Kent i Sussex. Dva južna okruga historijski su dominantno poljoprivredno orijentirana, dok je New Castle više industrijski.

Prije nego što su njegovu obalu otkrili i istražili Evropljani u 16. stoljeću, područje današnjeg Delawarea naseljavale su razne grupe američkih domorodaca, uključujući plemena Lenape na sjeveru i Nanticoke na jugu. Prvi evropski naseljenici bili su nizozemski trgovci u koloniji Zwaanendael 1631, u blizini današnjeg grada Lewesa.[2] Delaware je bio jedna od 13 kolonija koje su učestvovale u američkoj revoluciji te je 7. decembra 1787. postao prva država potpisnica koja je ratificirala deklaraciju o formiranju federacije saveznih država i Ustav Sjedinjenih Američkih Država, pa je do danas u žargonu poznat i kao "Prva država" (The First State).

Etimologija

uredi

Ime je dobio po istoimenoj rijeci, a čije je ime izvedeno iz titule Thomasa Westa, 3. barona De La Warra (1577–1618), koji je bio guverner kolonije Virginia, dok su prvi Evropljani istraživali rijeku i njenu okolinu. Delaware Indijanci, ime koje su Evropljani koristili za pripadnike domorodačkog plemena Lenape, a čija je domovina dolina rijeke Delaware, također izvode ime iz istog izvora.

Geografija

uredi
 
Karta Delawarea
 
Krug od 12 milja (The Twelve-Mile Circle)
 
Dijagram kruga od 12 milja, linije Mason-Dixon i granice The Wedge. Sva plavo i bijelo označena područja su unutar Delawarea, osim malog dijela Marylanda na krajnjem zapadnom isječku kruga

Teritorija Delaware približno je duga 154 km, te široka između 14 km i 56 km, prostire se na ukupno 5.060 km2, što je čini drugom najmanjom saveznom državom po površini, poslije Rhode Islanda. Delaware je okružen na sjeveru sa Pennsylvanijom, na istoku sa rijekom Delaware, zalivom Delaware, saveznom državom New Jersey i Atlantskim okeanom; na zapadu i jugu nalazi se Maryland. Mali dijelovi Delawarea se također nalaze na istočnoj strani rijeke Delaware, dijeleći kopnenu granicu sa New Jerseyjem. Država Delaware, zajedno sa istočnim obalnim okruzima Marylanda i dva okruga u Virginiji, čine poluostrvo Delmarva, koje se pruža niz obalu srednjeg Atlantika.

Definicija sjeverne granice države Delaware je donekle neobična. Najveći dio granice između Delawarea i Pennsylvanije je prvobitno definirana polukrugom koji se proteže 19,3 km (12 milja) oko kupole zgrade sudnice grada New Castlea. Ova granica se često naziva Krug od 12 milja (Twelve-Mile Circle ). Ovo je jedina granica unutar SAD koja je nominalno polukružnica. Ova granica se prostire na istok sve na obale New Jerseyja, zatim nastavlja prema jugu duž obalne linije sve dok ne dođe ponovno do polukružnice od 12 milja na jugu, dalje granica nastavlja na uobičajeniji način sredinom glavnog toka rijeke Delaware. Na zapadu, dijelovi polukružnice se protežu pokraj najistočnije ivice Marylanda. Ostatak zapadne granice se proteže neznatno prema istoku od njenog presjeka sa kružnicom. Takozvani klin (The Wedge) je dio teritorije Delawarea između sjeverozapadnog dijela kružnice od 12 milja i granice Marylanda, koju su smatrali svojom i Delaware i Pennsylvania sve do 1921, nakon čega je klin konačno pripao Delawareu.

Topografija

uredi

Delaware se prostire na relativno ravnom terenu i ima najmanju prosječnu nadmorsku visinu od svih saveznih država.[3] Najviša tačka u Delawareu je Ebright Azimuth, a nalazi se u blizini srednje škole Concord u gradu Wilmington, izdiže se samo 136,2 m iznad nivoa mora.[3] Najsjeverniji dio države je dio Apalačkog Piedmonta, brdovit sa valovitim uzvišenjima. Takozvana fall line približno prati autoput "Robert Kirkwood" između Newarka i Wilmingtona; južno od ovog puta je Atlantska obalna nizija, sa ravnim, pjeskovitim, a ponegdje i močvarnim, terenom.[4] Greben, visine 23 do 24 metra se proteže duž zapadne granice države, te čini vododijelnicu koja hrani rijeku Delaware i zaliv na istoku te zaliv Chesapeake na zapadu.

Klima

uredi

Pošto je gotovo cijeli Delaware dio Atlantske obalne nizije, na njegovu klimu znatno utiče djelovanje okeana. Savezna država je prijelazna zona između vlažne suptropske klime i kontinentalne klime. Usprkos male veličine teritorije (približno 160 km od najsjevernije do najjužnije tačke), postoji značajna varijacija u prosječnoj temperaturi i količini sniježnih padavina između okruga Sussex i New Castle. Južniji dijelovi Delaware, pod uticajem Atlantskog okeana i zaliva Delaware, imaju blažu klimu i duži period rasta vegetacije od sjevernog dijela države. Najviša ikad izmjerena temperatura u Delawareu bila je 43 °C izmjerena u gradu Millsboro 21. jula 1930, a najniža, također u Millsborou 17. januara 1893. izmjereno je -27 °C.

Okoliš

uredi

Prelazni oblik klime daje Delawareu veliku raznolikost u vegetaciji. U sjevernoj trećini države nalaze se sjeveroistočne primorske šume i miješane šume hrasta, tipične za sjeveroistok SAD.[5] U južnoj dijelu na dvije trećine teritorije države prostiru se srednjeatlatske primorske šume.[5] Državni park Trap Pond u okrugu Sussex, naprimjer, uzgaja močvarni čempres (Taxodium distichum) što bi se moglo smatrati najsjevernijim mjestom gdje raste ova vrsta. Delaware pruža državne subvencije čišćenjima "manje kontaminiranih" površina opasnim materijama, a takve subvencije finansira iz poreza od prodaje nafte i naftnih derivata na veliko.[6]

Historija

uredi

Domorodački period

uredi

Prije nego što su Delaware naselili evropski kolonisti, ovo područje je bilo naseljeno istočnim plemenima Algonquiana poznatih i kao Unami Lenape ili Delaware, a živjeli su u dolini rijeke Delaware, a pleme Nanticoke duž rijeke sve do zaliva Chesapeake. Pleme Unami Lenape u dolini Delawarea su blisko povezani sa plemenima Munsee Lenape duž rijeke Hudson. Oni su formirali lovačko i poljoprivedno društvo, a vrlo brzo su postali i posrednici u trgovini krznom sa svojim drevnim neprijateljima iz plemena Minqua ili Susquehannock. Kada su izgubili zemlju kraj rijeke Delaware i Minqua uništena od strane pet ujedinjenih plemena Iroqoisa (irokeza) 1670-ih, ostaci plemena Lenape koji su htjeli zadržati svoj identitet kao takav, napustili su ovo područje i odselili se preko Alleghany planina sredinom 18. vijeka. Općenito, oni domoroci koji se nisu odselili izvan područja Delaware su pokršteni, te grupirani zajedno sa drugim obojenim stanovništvom i vremenom se stopili sa doseljenicima.

Kolonijalni period

uredi
 
Nova Švedska - susret švedskih kolonista i domorodaca Delawarea

Prvi Evropljani koji su se naselili na područje današnjeg Delawarea bili su Nizozemci. Osnovali su trgovačku stanicu zvanu Zwaanendael 1631. u blizini današnjeg grada Lewesa. Međutim, za nepunu godinu svi doseljenici su stradali u sukobima sa okolnim domorodačkim plemenima. 1638. osnovana je Nova Švedska, trgovačka stanica i kolonija doseljenika iz Švedske, a nalazila se u Fort Christini (danas Wilmington). Vođa doseljenika bio je Peter Minuit, a predvodio je grupe Šveđana, Finaca i Nizozemaca. Kolonija Nova Švedska trajala je 17 godina. Nizozemci, osnaženi pod vodstvom Peter Stuyvesanta, osnivaju utvrdu 1651. na mjestu današnjeg New Castlea, a već 1655. osvajaju Novu Švedsku i pripajaju je Novoj Nizozemskoj.[7][8] Samo devet godina kasnije nizozemske kolonije osvojili su Englezi došavši flotom brodova pod komandom Roberta Carra po direktivi tadašnjeg Jakova II, vojvode od Yorka, koji je 1682. prepustio upravljanje područjem Williamu Pennu, osnivačem i upravnikom provincije Pennsylvanije. Penn je snažno nastojao da Pennsylvanija dobije izlaz na more te je od vojvode Jakova II zakupio područje koje je kasnije bilo poznato kao niske zemlje na Delawareu.[7]

Penn je uspostavio reprezentativnu vladu i jedno kratko vrijeme ova svoja dva posjeda vodio pod jednom Generalnom skupštinom 1682. Međutim, do 1704. Provincija Pennsylvania toliko se razvila da su njeni predstavnici htjeli donositi odluke bez udjela predstavnika niskih zemalja, a dvije grupe predstavnika počele su zasjedati odvojeno, jedna u Philadelphiji, a druga u New Castleu. Penn i njegova aristrokratija su ostali upravnici oba područja i uvijek su imenovali istu osobu kao guvernera za njihovu provinciju Pennsylvaniju i teritoriju niskih zemalja. Slučaj da su Delaware i Pennsylvanija dijelili guvernera nije jedinstven. Od 1703. do 1738. kolonije New York i New Jersey također su dijelile guvernera.[9] Osim toga, i Massachusetts i New Hampshire također su jedno vrijeme dijelili guvernera.[10]

U prvim godinama nakon osnivanja Delaware je uvozio mnogo više robova nego što je dolazilo engleskih imigranata, jer su se u Engleskoj djelomično popravljali ekonomski uvjeti života. Kolonija je s vremenom postala društvo robova, uzgajali su duhan kao glavni izvor prihoda, čak i kasnije kada je broj engleskih imigranata ponovo počeo rasti.

Američka revolucija

uredi

Kao i druge središnje kolonije, niske zemlje na Delawareu su isprva pokazale vrlo malo entuzijazma za odvajanje od Kraljevine Velike Britanije. Njegovo stanovništvo je imalo dobre odnose sa upravnom vladom, a općenito im je bila dopuštena veća nezavisnost i autonomija u svojoj kolonijalnoj skupštini nego drugim kolonijama. Trgovci u luci Wilmington su imali snažne veze sa Britancima.

I prije nego što je izglasana Deklaracija o nezavisnosi, patriotske vođe Thomas McKean and Caesar Rodney su ubijedili kolonijalnu skupštinu da izglasa svoje odvajanje od vlasti Britanije i Pennsylvanije 15. juna 1776. Osoba koja je najbolje predstavljala većinu u Delawareu, George Read, nije mogao prisustvovali glasanju na kojem je donesena Deklaracija o nezavisnosti. Međutim, nakon dramatičnog noćnog jahanja Caesar Rodney je uspio prisustvovali delegaciji i dao glas Delawarea neophodan za nezavisnost.

Prvobitno pod vodstvom John Hasleta, Delaware je dao jednu od elitnih jedinica Kontinentalnoj armiji, poznatu kao Delaware Blues, a imali su i nadimak plavi pijetlovi. U augustu 1777. general William Howe poveo je britansku vojsku kroz Delaware na putu prema Philadelphiji, koju je osvojio nakon bitke kod Brandywinea. Jedini veći vojni okršaj na području Delawarea bila je bitka na Coochovom mostu, koja se odigrala 3. septembra 1777. u okrugu New Castle. Nakon bitke kod Brandywinea, Wilmington je bio okupiran od strane Britanaca, a predsjednik Delawarea John McKinly je bio uhapšen. Britanci su kontrolirali rijeku Delaware veći dio perioda rata, onemogućavajući trgovinu i davajući podršku dijelu stanovništva koji su ostali lojalni Britancima, naročito u okrugu Sussex. Pošto su Britanci obećali slobodu robovima revolucionara ako se budu s njima borili protiv svojih vlasnika, odbjegli robovi su bježali prema sjeveru te im se priduživali.[11]

Ropstvo i rasizam

uredi

Krajem kolonijalnog perioda, broj robova u Delawareu je počeo opadati. Prelazak sa poljoprivredne proizvodnje duhana na mješanu ekonomiju stočarstva smanjivalo je potrebu za robovskom radnom snagom. Lokalni metodisti i kvekeri su nagovarali robovlasnike da oslobađaju svoje robove nakon Američke revolucije, a mnogi su to i učinili u svrhu svojih ideala. Do 1810-ih tri četvrtine svih crnaca u Delawareu su bili slobodni. Kada je John Dickinson oslobodio svoje robove 1777, on je u to vrijeme bio najveći robovlasnik u Delawareu sa ukupno 37 robova koje posjedovao. Do 1860. neki od najvećih robovlasnika imali su najviše 16 robova.[12]

Iako su pokušaji da se zabrani robovlasništvo propali nakon glasanja u zakonodavnom tijelu, u praktičnom smislu, država je uglavnom prestala sa tom praksom. Na popisu stanovništva SAD 1860, na samom pragu Američkog građanskog rata, 91,7% crnačkog stanovništva u Delawareu bilo je slobodno.[12] Registrirano je samo 1.798 robova u odnosu na 19.829 slobodnih crnaca.[13]

Nezavisnu crkvenu zajednicu crnaca je osnovao oslobođeni rob Peter Spencer 1813. kao Ujedinjenu crkvu Afrikanaca. Ona je uslijedila nakon osnivanja Afrikanske metodističke episkopalne crkve u Philadephiji 1793, a koja je bila vezana za Metodističku episkopalnu crkvu sve do 1816. Spencer je izgradio crkvu u Wilmingtonu za svoju novu crkvenu zajednicu.[14] Kasnije je ova zajednica promijenila ime u Afrička unija prve obojene metodističke protestantske crkve i konekcije, poznatije pod imenom A.U.M.P. crkva. Slijedeći Spencera počev od 1814, održavaju se godišnji skupovi u mjesecu augustu, na kojima se održavaju brojni vjerski i kulturni festivali. Oni predstavljaju jedne od najstarijih kulturnih festivala u cijeloj SAD.

Iako je na samom početku građanskog rata Delaware nominalno bio robovlasnička država, on je ostao član Unije. Delaware je glasao protiv secesije 3. januara 1861. Prema riječima tadašnjeg guvernera, Delaware je prva država koja je podržala Uniju tako što je ratificirala Ustav, a bit će posljednja koja će je napustiti. Iako je ogromna većina građana Delawarea bio u vojsci lojalnoj Uniji, neki su služili i u jedinicama na Konfederalnoj strani u Marylandu i Virginiji. Delaware je značajan kao jedina robovlasnička savezna država u kojoj nije organizovana nijedna konfederalna vojna jedinica. Preostali robovi u Delawareu su oslobođeni ratificiranjem 13. amandmana na Ustav SAD u decembru 1865.

Stanovništvo

uredi
Godina Broj
stanovnika
1830. 76.748
1840. 78.085
1850. 91.532
1860. 112.216
1870. 125.015
1880. 146.608
1890. 168.493
1900. 184.735
1910. 202.322
1920. 223.003
1930. 238.380
1940. 266.505
1950. 318.085
1960. 446.292
1970. 548.104
1980. 594.338
1990. 666.168
2000. 783.600
2010. 897.934
2020. 989.948

Prema podacima Biroa za popis SAD-a, procjenjuje se da je u Delawareu 2023. živjelo 1.031.890 stanovnika, što predstavlja porast broja stanovnika od 4,2% u odnosu na posljednji provedeni popis stanovništva 2020.

Rase

uredi
 
Karta gustoće naseljenosti Delawarea

Po podacima s popisa stanovništva 2010, Delaware je imao 897.934 stanovnika. Rasni sastav bio je sljedeći:

  • 68,9% bijelaca (65,3% bijelaca i 3,6% Latinoamerikanaca)
  • 21,4% Afroamerikanaca
  • 0,5% domorodačkog stanovništva (potomaka Indijanaca i Inuita)
  • 3,2% Azijata
  • 0,0% domorodaca sa Havaja i drugih pacifičkih ostrva
  • 3,4% drugih rasa
  • 2,7% miješanih rasa (dvije ili više rasa).

U etničkom pogledu, Latinoamerikanci bilo koje rase činili su približno 8,2% ukupnog stanovništva.[15]

Rasni pregled stanovništva Delawarea
Rasni sastav 1990[16] 2000[17] 2010[18]
Bijelci 80,3% 74,6% 68,9%
Afroamerikanci 16,9% 19,2% 21,4%
Azijati 1,4% 2,1% 3,2%
Potomci domorodaca (Indijanci) 0,3% 0,4% 0,5%
Domoroci sa Havaja i drugih
pacifičkih ostrva		 - - -
Druge rase 1,1% 2,0% 3,4%
Mješanci dvije ili više rasa - 1,7% 2,7%

Delaware je šesta najgušće naseljena savezna američka država, sa gustoćom stanovništva od 442,6 stanovnika po kvadratnoj milji, što je 365,4 stanovnika po kvadratnoj milji više od nacionalnog prosjeka. Po ukupnom broju stanovnika, Delaware je na 45. mjestu od svih saveznih država. Samo pet saveznih država: Delaware, Zapadna Virginia, Vermont, Maine i Wyoming nemaju nijedan grad sa više od 100.000 stanovnika, prema podacima popisa stanovništva 2010.[19] Centar naseljenosti Delawarea jest u okrugu New Castle, u Townsendu.[20]

Jezici

uredi

Po podacima iz 2000, 91% stanovništva Delaware starijeg od pet godina govori samo engleski, 5% govori španski. Treći najzastupljeniji jezik je francuski, koji govori 0,7% stanovništva, zatim kineski 0,5% i njemački 0,5% stanovništva.

Predloženi su zakoni u oba doma zakonodavnog tijela Delawarea, Senata i Predstavničkog doma, da se engleski jezik proglasi zvaničnim jezikom u Delawareu.[21][22] Međutim, zakoni nisu prošli ni u jednom zakonodavnom domu.

Religija

uredi

Po religijskom opredjeljenju, stanovništvo Delawarea čine pripadnici sljedećih religija:

Prema podacima iz 2010, Udruženje za historijske podatke o religiji[24] objavilo je izvještaj o tri najveće religijske grupe u Delawareu po broju pripadnika: katolika sa 182.532 vjernika, Ujedinjena metodistička crkva sa 53.656 vjernika te druge evangelističko-protestantske crkve sa 22.973 vjernika. Religijska grupa sa najvećim brojem zajednica je Ujedinjena metodistička crkva sa 158 zajednica, zatim evangeličko-protestantske crkve sa 106 zajednica te Katolička crkva sa 45 zajednica.

Rimokatolička dijaceza Wilmington i Episkopalna dijaceza Delaware imaju u svojoj jurisdikciji sve župe na području Delawarea. Crkva A.U.M.P, najstarija afroamerička crkvena zajednica, osnovana je u Wilmingtonu te i dalje ima znatno prisustvo i djelovanje u državi. Zbog stalnog doseljavanja imigranata iz raznih dijelova svijeta, izgrađeni su džamija u Ogletownu i hinduistički hram u Hockessinu. Prema anketi iz 2012. o religijskom vjerovanju u SAD-u, 34% stanovništva Delawarea izjasnilo se da su umjereno religiozni, 33% se izjasnilo kao veoma religiozni te 33% kao nereligiozni.[25]

Privreda

uredi

Bruto regionalni proizvod (BRP) Delawarea u 2010. iznosio je 62,3 milijarde US dolara.[26]

Prosječne prodajne cijene novih i polovnih kuća i stanova (u US$)[27]
DE okrug mart 2010. mart 2011.
New Castle 229.000 216.000
Sussex 323.000 296.000
Kent 186.000 178.000

Lični dohodak po glavi stanovnika u Delawareu iznosio je 34.199 US$, što je deveti najviši od svih saveznih država. U 2005, prosječna sedmična plata iznosila je 937 US$, što je svrstava Delaware na sedmo mjesto među saveznim državama.[28] Ono što je zajedničko mnogim drugim okruzima širom SAD, sva tri okruga u Delawareu su zabilježila smanjenje prodajnih cijena novih i postojećih stanova i kuća iz godine u godinu, kada se uzme usporedba 2010. sa 2011.[27] Prema studiji koju je proveo Phoenix Marketing International 2013, Delaware je bio 9. savezna država po broju milionera po glavi stanovnika u SAD, sa odnosom 6,2 milionera na 100 stanovnika.[29]

 
"Branje breskvi u Delawareu" iz izdanja Harper's Weeklyja iz 1878.

Osnovni poljoprivredni proizvodi Delawarea su piletina, plastenička proizvodnja, soja, mliječni proizvodi i kukuruz. Više od 50% svih kompanija u SAD čijim se dionicama javno trguje, te 63% svih kompanija sa spiska Fortune 500 su prijavljene u Delawareu.[30] Poslovna atraktivnost države kao korporativni raj se uglavnom ogleda u tome što Delaware ima vrlo povoljan zakon o korporacijama. Porez na franšizu za korporacije u Delawareu daje oko jedne petine svih javnih prihoda savezne države.[31] Iako je Delaware u sklopu SAD rangiran kao najtransparentnija jurisdikcija na svijetu od strane Mreže porezne pravde u sklopu indeksa Financial Secrecy u 2009,[32], indeks iste grupe za 2011. je rangirao SAD kao petu, ali nije spomenuo Delaware.[33]

Naslov 4, poglavlje 7. Zakona Delawarea propisuje da se alkoholna pića mogu prodavati samo licenciranim i određenim objektima, te samo u periodu od 9 sati ujutro do 1 sat poslije ponoći.[34] Sve do 2003, Delaware je bio jedna od nekoliko saveznih država koje su sprovodile takozvane plave zakone kojima je bila zabranjena prodaja alkoholnih pića nedjeljom.[35]

Industrija

uredi

Prema podacima iz januara 2011, stopa nezaposlenosti u Delawareu iznosila je 8,5%.[36] Najviše zaposlenih bilo je u sektorima:

Saobraćaj

uredi
 
Trenutne registracijske oznake vozila u Delawareu, ovaj dizajn i izgled je uveden 1959, što čini ove tablice najstarijim po izgledu i dizajnu trenutno važećim u opticaju u SAD

Saobraćajni sistem u Delawareu je pod upravom i nadzorom Ministarstva saobraćaja Delawarea (Delaware Department of Transportation ili DelDOT)[39][40] Finansiranje projekata pod upravom Ministarstva saobraćaja se odvija, djelimično, iz Fonda za saobraćaj koji je osnovan 1987. u svrhu stabilizacije finansiranja i održavanja transportnog sistema u državi; a dostupnost sredstava Fonda je dovela do postepenog odvajanja operacija koje provodi Ministarstvo saobraćaja od drugih operacija koje sprovode drugi organi vlasti savezne države Delaware.[41] DelDOT upravlja programima kao što su program Delaware Adopt-a-Highway (doslovno: usvajanje autoputa), uklanjanje snijega sa glavnih puteva u državi, infrastruktura za kontrolu saobraćaja (signali i oznake), upravljanje naplatom putarina, upravljanje korporacijom za tranzit (Delaware transit corporation), organizacijom javnog prevoza u Delawareu i drugim programima. Tokom 2009, Ministarstvo saobraćaja je održavalo 13.507 milja puteva od čega je 89% javnog sistema puteva države, dok ostatak otpada na javne puteve pod upravom pojedinih nižih organa vlasti i općina. Time Delaware daleko odstupa od nacionalnog prosjeka SAD od oko 20% od svih puteva u nadležnosti saveznih država koje održavaju državna ministarstva saobraćaja.[42]

Putevi

uredi
 
Delaware Route 1 (DE 1), put sa djelimičnom naplatom putarine, povezuje Fenwick Island i Wilmington.

Jedna od glavnih ruta sistema međudržavnih autoputeva u SAD, Interstate 95 (I-95) prolazi kroz Delaware od jugozapada prema sjeveroistoku preko okruga New Castle. Osim I-95, postoji još šest međudržavnih autoputeva koji povezuju Delaware: U.S. Route 9 (US 9), U.S. Route 13, U.S. Route 40, U.S. Route 113, U.S. Route 202 i U.S. Route 301. Postoji također i nekoliko unutardržavnih puteva koji prolaze kroz saveznu državu Delaware, a neki od njih su Delaware Route 1 (DE 1), DE 9 i DE 404. US 13 i DE 1 su autoputevi koji su primarno orijentirani sjever-jug povezujući Wilmington i Pennsylvaniju sa Marylandom, sa DE 1 koji služi kao osnova ruta između Wilmingtona i plaža Delawarea. DE 9 je autoput koji povezuje Dover i Wilmington kroz živopisnu rutu duž zaliva Delaware. Autoput US 40 je ruta primarno orijentirana istok-zapad a povezuje Maryland sa New Jerseyem. DE 404 je drugi autoput koji je primarno orijentiran istok-zapad povezujući most Chesapeake Bay u Marylandu sa plažama u Delawareu. Država upravlja i sa dva autoputa uz naplatu putarine: Delaware Turnpike koji je na I-95 između Marylanda i New Castle te memorijalni autoput veterana Korejskog rata, koji je na DE-1 između Wilmingtona i Dovera.

Biciklistička ruta 1 u Delawareu (Delaware Bicycle Route 1) pruža se u smijeru sjever-jug dužinom cijele savezne države od granice sa Marylandom u Fenwick Islandu do granice sa Pennsylvanijom sjeverno od Montchanina. To je jedna od nekoliko označenih biciklističkih ruta koje su planirane kroz Delaware.[43]

Delaware ima oko 1.450 mostova, od čega je 95% pod upravom Ministarstva saobraćaja Delawarea. Oko 30% svih mostova u Delawareu izgrađeno je prije 1950-ih godina a oko 60% od ukupnog broja su uključeni u nacionalni inventar mostova. Neki mostovi koji nisu pod upravom DelDOT-a uključuju četiri mosta na kanalu Chesapeake i Delaware, koji su pod jurisdikcijom Američkog inžinjerskog korpusa, te Memorijalni most Delaware koji je pod zajedničkom upravom Delaware River i Bay Authority.

Zapaženo je da je sastav sekundarnih puteva, izgrađenih na bazi katrana, u okrugu Sussex mnogo podložniji habanju od asfaltnih puteva u ostatku zemlje.[44] Među ovim lokalnim putevima, Sussex 238 (okružni put) se smatra jednim od najproblematičnijih.[44]

Trajekti

uredi

Postoje tri trajektne linije koje opslužuju područje Delawarea:

  • trajekt Cape May-Lewes prelazi preko ušća zaliva Delaware između Lewesa u Delawareu i Cape May u New Jerseyu.
  • trajekt Woodland je kablovski trajekt koji prevozi preko rijeke Nanticoke jugozapadno od Seaforda.
  • trajekt Delaware City–Salem povezuje Delaware City sa Fort Delawareom i Salem

Željeznički i autobuski saobraćaj

uredi

Amtrak ima dvije stanice u Delawareu duž sjeveroistočnog koridora; relativno mirnu stanicu u Newarku i nešto prometniju u Wilmingtonu. Sjeveroistočni koridor također opslužuje i regionalna SEPTA linija Wilmington-Newark koja povezuje Claymont, Wilmington, Churchmans Crossing i Newark. Glavni teretni željeznički pravac u Delawareu je željeznička linija I klase Norfolk Southern, koja opslužuju veći dio Delawarea. Ona povezuje dva kraća željeznička pravca liniju Delaware Coast Line i liniju Maryland and Delaware, kojom se služe lokalne kompanije u okrugu Sussex. Druga linija I klase je CSX koja prolazi kroz sjeverni dio okruga New Castle paralelno sa Amtrakovim sjeveroistočnim koridorom. CSX povezuje teretnim operacijama liniju Wilmington and Western kojoj je sjedište u Wilmingtonu i liniju East Penn koja povezuje Wilmington sa Coatesvilleom.

Posljednja putnička željeznička linija u smijeru sjever-jug kroz glavni dio Delawarea bila je Pennsylvanijska željeznica, takozvana The Cavalier koja je prestala sa radom 1956, a prolazila je od Philadelphije kroz unutrašnjost Delawarea.[45]

Aviosaobraćaj

uredi
 
Wilmington, najveći grad u Delaweru

Aerodrom New Castle u blizini Wilmingtona trenutno opslužuju komercijalna aviokompanija Frontier Airlines, pružajući usluge prema raznim odredištima u SAD. U prošlosti, kompanija Skybus Airlines također je pružala usluge na aerodromu u Wilmingtonu, za destinacije prema Columbusu i Greensborou od 7. marta 2008.[46] do svog bankrota 5. aprila 2008.

Delaware ima središnji položaj u području Sjeveroistočnog koridora sa gradovima duž nacionalnog puta I-95. Stoga, putnici iz Delawarea koji putuju komercijalnim aviokompanijama za domaće i međunarodne letove najčešće koriste Međunarodni aerodrom Philadephia (PHL), zatim Međunarodni aerodrom Baltimore-Washington Thurgood Marshall (BWI) i Međunarodni aerodrom Washington Dulles (IAD). Stanovnici okruga Sussex također koriste i Regionalni aerodrom Wicomico koji se nalazi oko 16 km od granice Delawarea. Međunarodni aerodrom Newark Liberty (EWR) i Međunarodni aerodrom Ronald Reagan Washington su također udaljeni na manje od 160 km od okruga New Castle.

U središnjem dijelu države nalazi se vojna baza Dover Air Force Base komande za zračnu mobilnost, koja je sjedište dvije jedinice zračnih snaga SAD i to 436. Airlift Wing i 512. Airlift Wing. Osim ovih, u Delawareu se nalaze još manji aerodromi kao što su: aerodrom Summit u blizini Middletowna, aerodrom Delaware Airpark u blizini Cheswolda i Aerodrom okruga Sussex u blizini Georgetowna.

Vlada

uredi

Trenutni 4. po redu Ustav Delawarea usvojen 1897. regulira i definira izvršnu, zakonodavnu i sudsku vlast u saveznoj državi.

Zakonodavna vlast

uredi

Zakonodavna skupština Delawarea se sastoji iz Predstavničkog doma koji ima 41 člana i Senata Delaware sa 21 članom. Sjedište oba doma je u glavnom gradu savezne države, Doveru. Predstavnici skupštine su izabrani na mandat od dvije godine, dok je senatora četiri godine. Senat potvrđuje suce i druge imenovane predstavnike vlasti koje određuje guverner.

Senatori u Senatu SAD iz Delawarea su Thomas R. Carper i Chris Coons, oba iz Demokratske stranke. Jedini predstavnik Delawarea u Predstavničkom domu SAD je John Carney, također demokrat.

Sudska vlast

uredi

Ustav Delawarea je precizirao broj i nadležnost sudova u državi:

  • Vrhovni sud Delawarea je najviši sudski organ u državi.
  • Viši sud Delawarea je sud za parnice opće jurisdikcije.
  • Privredni sud Delawarea (The Delaware Court of Chancery) obrađuje sudske predmete uglavnom iz poslovne oblasti
  • Porodični sud se bavi domaćim predmetima
  • Sud zajedničkih molbi Delawarea ima jurisdikciju na ograničenu oblast civilnih i kriminalnih predmeta

Osim ustavnom određenih sudova, postoje i neki manji sudovi kao što je Sud pravde mira te Aldermenov sud.

Izvršna vlast

uredi
Glavni članak: Spisak guvernera Delawarea

Na čelu izvršne vlasti je guverner Delawarea. Trenutni guverner Delawarea je Jack Markell (Demokratska stranka), koji je na tu dužnost stupio 20. januara 2009. Zamjenik guvernera je Matthew P. Denn. Guverner daje izvještaj o stanju države u vidu govora na zajedničkoj sjednici oba doma zakonodavne skupšine Delawarea jednom godišnje.[47]

Politika

uredi
 
Dover, glavni grad Delawarea
Rezultati predsjedničkih
izbora u Delawareu
Godina Republikanci Demokrati
2020. 39,77% 200.603 58,74% 296.268
2016. 41,92% 185.127 53,35% 235.603
2012. 39,98% 165.484 58,61% 242.584
2008. 37,37% 152.356 62,63% 255.394
2004. 45,75% 171.660 53,35% 200.152
2000. 41,90% 137.288 54,96% 180.068
1996. 36,58% 99.062 51,82% 140.955
1992. 35,33% 102.313 43,52% 126.054
1988. 55,88% 139.639 43,48% 108.647
1984. 59,78% 152.190 39,93% 101.656
1980. 47,21% 111.252 44,87% 105.754
1976. 46,57% 109.831 51,98% 122.596
1972. 59,60% 140.357 39,18% 92.283
1968. 45,12% 96.714 41,61% 89.194
1964. 38,78% 78.078 60,95% 122.704
1960. 49,00% 96.373 50,63% 99.590

Demokratska stranka drži većinu biračkog tijela u Delawareu. Do predsjedničkih izbora 2000. država je bila predsjednički predvodnik, šaljući tri elektorska glasa pobjedničkom kandidatu od 1952. Ovaj trend prestao je 2000, kada su elektori iz Delawarea glasali za Ala Gorea; a u 2004. John Kerry pobijedio je u Delawareu s prednošću od 8%. Na izborima 2008. demokratski kandidat Barack Obama porazio je republikanca Johna McCaina u Delawareu sa 62,63% osvojenih glasova prema 37,37%. Potpredsjednik i predsjednik Joe Biden predstavljao je Delaware u Senatu SAD-a od 1973. do 2009.

Prelazak Delawarea u demokratske države bio je djelomično zbog snažne podrške demokratama u okrugu New Castle, u kojem živi oko 55% ukupnog stanovništva savezne države, što je više od stanovništva okruga Kent i Sussex zajedno (dva manja okruga imaju zajedno 359.000 stanovništva u odnosu na 535.000, koliko živi u okrugu New Castle). New Castle nije većinski glasao za republikance na predsjedničkim izborima još od 1988. Na predsjedničkim izborima 1992, 2000. i 2004. republikanski predsjednički kandidati pobjeđivali su u okruzima Kent i Sussex, ali su svaki put u okrugu New Castle gubili s dvocifrenom razlikom u postocima, što je bilo dovoljno da na nivou savezne države pobijede demokratski kandidati. Osim toga, okrug New Castle bira i najveći broj kandidata u zakonodavna tijela; 27 od 41 distrikta u Zastupničkom domu te 14 od 21 distrikta u Senatu nalaze se u okrugu New Castle.

Demokrati drže i mjesto guvernera Delawarea od 1993. te su otad pobijedili na šest uzastopnih izbora za guvernera. Demokratska stranka trenutno drži svih devet ključnih funkcija u državi.

Javni prihodi

uredi

Delaware ima šest različitih stopa poreza na dohodak u rasponu od 2,2% do 5,95%. Država ne razrezuje porez na promet za potrošače. Međutim, država razrezuje porez na velike primaoce kod većih kompanija. Porezi na licence za rad kompanija i obrta se kreću od 0,096% do 1,92% u zavisnosti od kategorije u koju spada određena djelatnost. Delaware ne razrezuje ni poreze na nekretnine niti privatne objekte na nivou države. Nekretnine su samo subjekt oporezivanja poreza na nekretnine na nivou okruga, doprinosa za školske distrikte, te ako se nekretnina nalazi na području statističke inkorporirane oblasti, poreza na općinsko vlasništvo.

Legalno kockanje daje značajne izvore prihoda državi. Naprimjer, kasino u delaverskom Racetrack parku dao je državi oko 100 miliona US$ poreza 2010.[48]

Gradovi

uredi
Mjesto Grad Okrug Stanovništvo
1. Wilmington New Castle 71.292
2. Dover Kent 36.047
3. Newark New Castle 31.454
4. Milford Kent i Sussex 9.709

Obrazovanje

uredi

Delaware je bio ishodište sudskog procesa Belton protiv Gebharta, jednog od četiri slična slučaja koji su objedinjeni u jedinstveni slučaj Brown protiv Obrazovnog odbora, nakon čega je Vrhovni sud donio presudu kojom je ukinuta rasna segregacija u javnim školama. Značajno je da je slučaj Belton bio jedini slučaj u kojem je sud savezne države donio odluku u korist tužioca, čime je presudio da je segregacija bila protivna Ustavu SAD.

Za razliku od mnogih američkih saveznih država, obrazovni sistem u Delawareu je centraliziran. Cijelim obrazovnim sistemom upravlja državna obrazovna inspekcija (Superintendent of Education), dok odbori lokalnih škola zadržavaju nazdor nad porezima i određenim odlukama o školskim planovima.

Prema podacima iz 2011, Ministarstvo obrazovanja Delawarea je dalo saglasnost za rad 25 čarter škola (škole koje se finansiraju iz javnih prihoda, ali imaju nezavisnost u odlučivanju) u Delawareu, između kojih i jedna institucija namijenjena isključivo za djevojčice.[49] Svi učitelji i nastavnici u javnim školskim distriktima su članovi sindikata.[50] Prema podacima iz januara 2012, nijedna od čarter škola nije bila članica sindikata učitelja.[50] Jedan od sindikata učitelja u Delawareu je DSEA (Udruženje obrazovnih radnika države Delaware), čija predsjednica od januara 2012. je Frederika Jenner.[50]

Koledži i univerziteti

uredi

Kultura

uredi

Do 2013, Delaware je bila jedina američka savezna država koja nije imala nacionalne parkove, zaštićena prirodna područja ili značajne nacionalne spomenike na svom području. Međutim, predsjednik Barack Obama je 25. marta 2013. proglasio nacionalni spomenik Prva država u čast uloge savezne države Delaware u kolonijalnom periodu i činjenice da je prva koja je ratificirala Ustav SAD.[51]

Poznate osobe

uredi

Reference

uredi
  1. ^ Online Etymology Dictionary. "Delaware". Pristupljeno 24. 2. 2007.
  2. ^ država Delaware. "A brief history". Arhivirano s originala, 2. 4. 2012. Pristupljeno 21. 2. 2014.
  3. ^ a b United States Census Bureau. "Extreme and Mean Elevations by State and Other Area" (PDF). Statistical Abstract of the United States: 2004–2005. str. 216. Pristupljeno 16. 3. 2011.
  4. ^ The Delaware Geological Survey. "A Summary of the Geologic History of Delaware".
  5. ^ a b Olson (2001). "Terrestrial Ecoregions of the World: A New Map of Life on Earth". BioScience. 51 (11): 933–938. Arhivirano s originala, 7. 9. 2011. Pristupljeno 22. 2. 2014. doi:10.1641/0006-3568(2001)051[0933:TEOTWA]2.0.CO;2
  6. ^ Montgomery, Jeff (14. 5. 2011). "Cleaning up contamination". The News Journal. New Castle, Delaware: Gannett. DelawareOnline. Arhivirano s originala, 14. 5. 2011. Pristupljeno 14. 5. 2011.
  7. ^ a b University of Delaware Press (2006). "3. The Lower Counties on The Delaware". History of Delaware (5. izd, ilustrirano izd.). str. 45. ISBN 0-87413-947-3.
  8. ^ Museum of the City of New York/Dover (2011), Scheltema, Gajus; Westerhuijs, Heleen (ured.), Exploring Historic Dutch New York, New York, ISBN 978-0-486-48637-6
  9. ^ Lurie, Mappen M (2004), Encyclopedia of New Jersey, Rutgers University Press, str. 327, ISBN 0-8135-3325-2
  10. ^ Mayo, LS (1921), John Wentworth, Governor of New Hampshire: 1767–1775, Harvard University Press, str. 5
  11. ^ Schama, Simon (2006), Rough Crossings: Britain, the Slaves, and the American Revolution, New York: Harper Collins
  12. ^ a b Kolchin, Peter (1994), American Slavery: 1619–1877, New York: Hill & Wang, ISBN 0-8090-2568-X
  13. ^ "1860 Federal Census", Historical Census Browser, University of Virginia Library, arhivirano s originala, 11. 10. 2014, pristupljeno 30. 11. 2012
  14. ^ Peter T, Dalleo (27. 6. 1997). "The Growth of Delaware's Antebellum Free African Community". University of Delaware.
  15. ^ "American FactFinder". Factfinder2.census.gov. 5. 10. 2010. Pristupljeno 17. 8. 2011.
  16. ^ "Historical Census Statistics on Population Totals By Race, 1790 to 1990, and By Hispanic Origin, 1970 to 1990, For The United States, Regions, Divisions, and States". Arhivirano s originala, 22. 6. 2013. Pristupljeno 24. 2. 2014.
  17. ^ "Population of Delaware: Census 2010 and 2000 Interactive Map, Demographics, Statistics, Quick Facts". Arhivirano s originala, 7. 1. 2014. Pristupljeno 24. 2. 2014.
  18. ^ Podaci o popisu stanovništva SAD 2010.
  19. ^ USA Population Trivia: 16 States Have No Cities over 200,000 - 12 more have only one
  20. ^ "Population and Population Centers by State (2000)". Američki popisni biro. 20. 2. 2002. Pristupljeno 9. 3. 2007.
  21. ^ SB 129, State of Delaware, podnesen 13. juna 2007. u komisiju Senata.
  22. ^ HB 436, State of Delaware, predložen 15. juna 2006.
  23. ^ State-by-State Percentage of White Evangelicals, Catholics, and Black Protestants
  24. ^ "The Association of Religion Data Archives | State Membership Report". www.thearda.com. Arhivirano s originala, 9. 11. 2013. Pristupljeno 7. 11. 2013.
  25. ^ Catholic News Agency (3. 4. 2012). "In 'very religious' USA, Gallup sees Delaware residents as 'moderately' so – by 1 percent". The Dialog. Arhivirano s originala, 25. 6. 2012. Pristupljeno 16. 4. 2012.
  26. ^ "GDP by State". Greyhill Advisors. Arhivirano s originala, 3. 2. 2012. Pristupljeno 9. 9. 2011.
  27. ^ a b Ruth, Eric (15. 4. 2010). "Delaware housing: Home prices slide in all three counties; sales in NCCo, Kent down from year ago". News Journal. Gannett. Delaware Online. Pristupljeno 16. 4. 2011.
  28. ^ Tadesse, Luladey B (26. 8. 2006). "Del. workers earn 7th-highest salary in U.S." Delaware News-Journal. Arhivirano s originala, 30. 9. 2007. Pristupljeno 15. 10. 2019. Napomena: iznos od $937 sedmično se odnosi na 4. tromjesečje 2005.
  29. ^ Frank, Robert. "Top states for millionaires per capita". CNBC. Pristupljeno 25. 1. 2014.
  30. ^ Government of DE. "Delaware Division of Corporations". Pristupljeno 10. 6. 2012.
  31. ^ "Delaware 2007 Fiscal Notebook – State General Fund Revenues by Category (F.Y. 2002 – F.Y. 2005)" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 16. 8. 2011. Pristupljeno 26. 2. 2014.
  32. ^ "Financial Secrecy Index". Tax Justice Network. 1. 11. 2009. Arhivirano s originala, 17. 1. 2013. Pristupljeno 26. 2. 2014.
  33. ^ "Financial Secrecy Index". Tax Justice Network. 4. 10. 2011. Arhivirano s originala, 28. 8. 2013. Pristupljeno 26. 2. 2014.
  34. ^ Delaware General Assembly. "Chapter 7. Regulatory Provisions". Online Delaware Code. Arhivirano s originala, 6. 11. 2010.
  35. ^ Aaron, Nathans (9. 7. 2011). "Del. package stores hope to benefit from Md. tax". The News Journal. New Castle, Delaware. Arhivirano s originala, 11. 7. 2011. Pristupljeno 28. 2. 2014.
  36. ^ "Delaware Statewide Seasonally Adjusted". Local Area Unemployment Statistics. United States Department of Labor, Bureau of Labor Statistics. februar 2011. Pristupljeno 16. 4. 2011.
  37. ^ Eder, Andrew (21. 7. 2008). "DuPont can't avoid talk of buyout". Delaware News-Journal. Gannett. Arhivirano s originala, 1. 8. 2008. Pristupljeno 15. 10. 2019.
  38. ^ Barrish, Cris (10. 7. 2011). "Oversight of doctors improves". The News Journal. Newcastle, DE. ISSN 1042-4121. Arhivirano s originala, 10. 7. 2011. Pristupljeno 26. 2. 2014.
  39. ^ State of Delaware. "State of Delaware Department of Transportation". Pristupljeno 30. 6. 2006.
  40. ^ Staff (Delaware Department of Transportation Public Relations) (2005). Delaware Transportation Facts 2005 (PDF). DelDOT Division of Planning. Arhivirano s originala (PDF), 9. 9. 2008. Pristupljeno 28. 2. 2014.
  41. ^ Montgomery, Jeff. "Crisis ahead on Delaware roads". The News Journal. delawareonline. Pristupljeno 29. 1. 2012.
  42. ^ Delaware Transportation Facts (PDF). Delaware Department of Transportation. 2009. Arhivirano s originala (PDF), 11. 5. 2012. Pristupljeno 28. 2. 2014.
  43. ^ Delaware Department of Transportation. "Projects: Delaware Bicycle Facility Master Plan". Arhivirano s originala, 18. 9. 2010. Pristupljeno 1. 3. 2014.
  44. ^ a b Justin Williams (17. 4. 2011). "Anything Once: On the road, taking plenty of pot shots". News Journal. Wilmington, Delaware: Gannett. DelawareOnline. Pristupljeno 17. 4. 2011.[mrtav link]
  45. ^ Christopher T Baer (2009), Named Trains of The PRR Including Through Services (PDF), PRRTHS.
  46. ^ Matzer Rose, Marla (9. 1. 2008). "Skybus adds two cities to schedule". Pristupljeno 9. 1. 2008.[mrtav link]
  47. ^ "Delaware House of Representatives Minority Caucus". 2010. Arhivirano s originala, 24. 1. 2010. Pristupljeno 3. 3. 2014.
  48. ^ Barrish, Chris (23. 4. 2011). "Delaware crime: Wave of brazen attacks sounds alarm at casino". Delaware Online. Wilmington, DE: Gannett. Arhivirano s originala, 14. 5. 2011. Pristupljeno 5. 3. 2014.
  49. ^ Dobo, Nichole (12. 6. 2011). "Delaware schools: Checkered past goes unchecked". The News Journal. Arhivirano s originala, 13. 6. 2011. Pristupljeno 5. 3. 2014.
  50. ^ a b c Dobo, Nichole (19. 1. 2012). "Charter votes to join union". The News Journal.
  51. ^ White House: Presidential Proclamation -- First State National Monument, 25. mart 2013

Vanjski linkovi

uredi
 
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Delaware
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Delaware&oldid=3663845"