Gradska bosanska kuća osmanskog doba

Stambena bosanska kuća iz osmanskog perioda je osnovna arhitektonsko-urbanistička cjelina u Bosni i Hercegovini u periodu od 16. do 19. stoljeća.

Graditeljstvo bosanskohercegovačkog sela veoma sporo se mijenjalo i ostalo je uglavnom vjerno srednjovjekovnim tradicijama. Grad bio je elastičniji i prihvatio je orijentalni način života, a samim tim i graditeljstvo i arhitekturu stambenog prostora. Izvorna osnova, u svim kućama osmanskog perioda potječe iz Anadolije, sastavljene od dva osnovna dijela: pojedinačne sobe i natkrivenog hola koji povezuje jednu ili više soba. Ovakva stambena kuća nosi u sebi neke veoma bitne odlike nomadskog šatora jurte.

Bosanska kuća Jajce, jedina sa dva kata, zbog prilagođavanja terenu

Bosanska kuća u rudarskom gradu Kreševu

Bosanska (Svrzina) kuća u administrativnom centru Sarajevo

Osnovni oblik osmanske kuće (jednospratnica sa prizemljem i jednim spratom), prodro je u sve krajeve Bosne i Hercegovine. S obzirom na dužinu perioda kao i na različite regionalne utjecaje kojima je bila izložena u različitim područjima, tokom vremena je dolazilo do izvjesnih promjena kuće, ali osnovni principi su zadržani i primijenjeni u svakom pojedinom slučaju. Na stvaranje nekoliko podtipova uticali su:

• Klimatski uslovi (kontinentalni i mediteranski). Mediteranska klima uticala je na stvaranje specifične kuće u Hercegovini
• Topografija terena naročito došla je do izražaja na brdovitom terenu Jajca gdje je nastao i poseban podtip - Bosanska kuća Jajce
• Građevinski materijal
• Socijalni i ekonomski uslovi. Pojedini gradovi Bosne svoj ekonomski prosperitet zasnivali su na različitim ekonomskim i društvenim mogućnostima. Fojnica i Kreševo bili su rudarska naselja, Foča trgovačko. Neka naselja ostala su fortifikacijske tvrđave (Travnik, Počitelj, Ostrožac), dok su Sarajevo i Banja Luka postali administrativni centri.
• Nastojanja narodnih neimara da u svaki objekat unese nešto svoje.

Stambeni kompleks i kultura stanovanja

Stambeni kompleks se u pravilu sastojao iz tri dijela: kuće, avlije i bašče.

Kuća

Stanovanje u bosanskoj kući karakterizira stroga izdvojenost prostorija za domaćinske poslove od prostorija za život.

Stanovanju služe halvati i čardaci.

Za okupljanje porodice, kao prostor za rekreaciju i razonodu, služio je zajednički prostor koji povezuje sobe - hajat u prizemlju i tavan na spratu. Dio tavana, uzdignut na visinu stepenice ili više, se naziva jazluk (rjeđe kamarija), prema vani se zatvarao mušepcima, a služio je za odmor i razonodu.

Takve kuće gradio je srednji, zanatlijski stalež.

Imućniji ljudi imali su i bogatije rješenje kuće, sa dva zasebna ili međusobno spojena dijela (kraja). Oba dijela imaju i zasebne avlije i sav potrebni prostor u unutrašnjosti. Jedan kraj kuće, pod imenom selamluk, je za muške članove. Drugi dio je samo za ženske članove i djecu, i do tog dijela zabranjen je pristup strancima i daljnim rođacima pa se po tome taj dio naziva haremluk. Poseban vid zapreke između ova dva dijela je ćekme-dolaf (okretni ormarić), za dodavanje stvari iz ženskog u muški dio.

Namještaj i unutrašnja oprema kuće su uslovljeni načinom stanovanja i korištenja prostora. Ugradbeni namještaj, omogućavao je elastičnu upotrebu svih stambenih prostorija i činili su ga:

• sećija (visine 10–30 cm, i širine 80–90 cm), smještena ispod prozora duž cijelog zida.
• sofra, koja se unosila iz mutvaka, ispod koje se, u vrijeme obroka, na ćilim prostirala velika plahta
• drveni sanduci na koje se stavlja minder - slamnjača, pa šilte - dušek i onda fini prekrivač od makata
• musandara, ograde uz ulazni zid sobe u koju su uklopljena sobna vrata,
• rafe -police,
• dolafi - ormari,
• dušekluk - prostor za posteljinu,
• hamamdžik (banjica)
• glinena peć sa lončićima

Tokom dana soba prelazila je od prostora za rad, preko prostora za objedovanje, prostora za druženje do prostora za spavanje. Spavanje na dušecima, sjedenje na sećijama, objedovanje za sofrom ili sinijom utjecalo je da prozorski parapeti budu niski, da cjelokupan horizont bude niži, da vrata budu niža, kao i prostorije, oko 210 cm.

Kuhinja (mutvak) u kućama iz osmanskog perioda

Živa voda u stambenom kompleksu

Drvorebarstvo u kućama iz osmanskog perioda

Avlija

Avlija ili dvorište je dio kompleksa u kojem se obavljaju domaćinski poslovi. U njoj su smješteni: mutvak (kuhinja), drvarnica, ćenifa (nužnik), ahar (staja), ostava-magaza, bošćaluk (predaharluk), česma, kapija, kapidžik i cvijetnjak.

Ograđena je visokim zidom po kojem se ponekad postavljao paravan od dasaka. U zidu je ulazna kapija na dva krila, sa halkama ili zvekirima. u avliju je i komunikativna brana za nečistoće, jer se u stambenim kućama izuzetno mnogo polagalo na higijenu. Vrata sa halkama ili zvekirima na koja se izlazilo u bašču nazivaju se kapidžik.

Avlije su pokaldrmljene kamenim oblutkom, i zasađene lozom, cvijećem i zelenilom.

Kapije su vrlo značajan elemenat stambenog kompleksa u funkcionalnom i dekorativnom pogledu.

Bašča

Bašče – vrtovi su sastavni dio kulture stanovanja. Gdje god je moguće u vrt se uvodila živa voda, bilo da joj se samo prilazi, uvlači u kućni vrt ili čak u objekat. Posebna kapija u bašči vodila je do komšijine kuće.

Građenje

Tradicionalna kuća je plod rada narodnog graditelja. Konstrukcija je dosta jednostavna, s obzirom da se prizemlje ponavlja na spratu. Temelji i prizemlje građeni su od kamena, a kao vezivo je korišten krečni malter. Klesani kamen upotrebljavao se za izradu detalja, uglova objekta, okvira prozora, lukova vrata.

Nasuprot kamenu, drvo svugdje zadržava prirodan izgled i strukturu, kao konstruktivni elemenat i kao arhitektonski dekor. Za ukrućivanje zidova su se koristile drvene gredice – hatule.

Plafoni iznad prizemlja su u pravilu od drvenih gredica, među kojima je često utisnuta konstrukcija «šašavca», koji preuzimaju jedan dio naprezanja greda na pritisak. Pod gornje prostorije je od dasaka koje se postavljaju okomito na grede.

Za pregradne zidove se koristio tanji zid od drvenog skeleta – čatma.

Prozori prizemlja su rjeđi, manjih dimenzija, u kamenom zidu, sa ravnim nadvojem prema vani i rasteretnom nišom prema unutra. Prozori na spratu brojniji, većih dimenzija i često sa lučnim nadvojem, a kao zaštitu od pogleda i sunca, često imaju mušepke (drvene kapke), koji, prema položaju, mogu biti vanjski - dvokrilni i unutrašnji - horizontalno klizni.

Krovna konstrukcija je sastavljena od hatula (vjenčanica), rogova, rožnjača i podrožnjača, direka i kosnika, ako je pokrov prepušten. Kao pokrivač koristila se šindra ili kamena ploča od krečnjaka dužine 30–80 cm, a debljine 2–5 cm.

Drvorezbarstvo

Važna osobina bosanske kuće jeste njeno dekorisanje, u drvetu i kamenu, kao i metalu i tkanini. Javlja se na drvenim arhitektonskim elementima, na stropovima i namještaju. Ponekad je drvorezba bila ukrašena natpisima sa plastično izvedenim slovima. Tekstovi su nekada imali talismanski (apotropejski) karakter, ali često i historijski.

U drvorezbarstvu se upotrebljavaju razne vrste drveta, razni motivi i razne tehnike. Karakterističan orijentalni tretman «bez početka i kraja» prisutan je u i drvorezbarskom dekorativnom tretmanu arhitekture u Bosni i Hercegovini, gdje su elementi obično poredani jedan do drugog.

Literatura

• Alija Bejtić - Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod Turskom vladavinom, III-IV, 1952-53, Veselin Masleša, Sarajevo
• Dušan Grabrijan i Juraj Neidhardt - Arhitektura Bosne i Hercegovine i put u savremeno, Ljudska pravica, Ljubljana, 1957.
• Džemal Čelić - Drvorezba u Bosni i Hercegovini, Most, br. 11, str 115-119, 1976.
• Amir Pašić - Prilog proučavanju islamskog stambenog graditeljstva u Jugoslaviji na primjeru Mostara, koliko je stara stambena arhitektura Mostara autohtona pojava – doktorska disertacija, Zagreb, 1989.
• Hivzija Hasandedić - Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, El Kalem, Sarajevo, 1990.