Druga banjalučka operacija Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije

Druga banjalučka operacija Narodnooslobodilačkog pokreta Jugosjavije (NOP), odnosno partizana događala se od 18. do 20. septembra 1944. godine, a završne procedure, uz preuzimanja plijena, trajale su do 27. septembra. Planirana je i realizirana snagama jedinicama Petog bosanskog korpusa, tj 4. krajiške narodnooslobodilačke divizije, uz učešće 14. srednjobosanske udarne brigade iz 11. Narodnooslobodilačke udarne divizije.

Duga banjalučka operacija
Narodnooslobodilačka borba i Drugi svjetski rat
"Bansk dvori" u Banja Luci, poslije oslobođenja, septembra 1944. (Zarobljene ustaše pod stražom ruše bunker).
Datum	18 - 20. septembar 1944.
Lokacija	Banja Luka, okupirana Jugoslavija Nezavisna Država Hrvatska (danas Bosna i Hercegovina)
Ishod	Početak oslobođenja Banja Luke
Sukobljene strane
Sile osovine: Treći reich Nezavisna država Hrvatska Partizani
Komandanti
Karl von Krebs von Dewitz Josip Broz Tito
Vojne jedinice
21.000 (Njemačka) i NDH vojska) Peti udarni korpus, oko 11.000 vojnika

Početne pozicije

Okupiranu Banjaluku su branile njemačke snage, uz pomoć 3. i 4. ustaške bojne Nezavisne Države Hrvatske, pod zapovjedništvom tek pridošlog satnika (kapetana) Buljana, koji je preuzeo komandu dan prije (17. septembra) operacije. Pravovremeno je, na jugoistočnim prilazima osujećena pomoć četničkih kolaboracionista iz pravca naselja Vrbanja.

Jedinice 5. bosanskog korpusa NOVJ zauzele su Banjaluku, izuzev tvrđave Kastel (u kojoj se utvrdila grupa od 300 Nijemaca i ustaša) i ostala uporišta u dolini Vrbasa i u Lijevču, osim Bosanske Gradiške. Poražene si i potpuno ili djelimice uništene sve neprijateljske snage (oko 12.000 ljudi). 21. septembra zarobljeni su i sam zapovednik odbrane Banjaluke, njemački general fon Devic, zajedno sa šefom Gestaopo-a majorom Vilijem Volterom i ustaškim zapovednikom Viktorom Gutićem.

Druga oklopna njemačka armija je imala dvije borbene grupe za pomoć snagama u oblasti Banjaluke (borbene grupe fon Panvic i fon Rudno). Partizani su prvu napadali iz pravca Bosanske Gradiške prema jugu, a druga iz pravca Doboja je nadirala prema sjeverozapadu. Pod njihovim pritiskom jedinice 5. korpusa NOVJ su nakon uzimanja ratnog plijena napustile Banjaluku 27. septembra 1944. Po naređenju Vrhovnog Štaba NOVJ, Peti bosanski korpus NOVJ je zatim glavninu snaga orijentirao, preko Travnika, prema dolini Bosne i Sarajevu.

Pripreme

Pred odlučujuću operaciju za konačno oslobođenja Banja Luke, izdata i kratka pismena brigadna zapovijest. Budući da je plan bio da se Vrbas sa desne na lijevu obalu prijeđe za 5 – 6 minuta prije početka artiljerijske pripreme za napad, partizanske snage brigada je računale na taktičko iznenađenje. Međutim, ustaše su doznale da „topnički sklop 3. gorskog zdruga i dvoja oklopna kola hoće da izvrše izdaju“ i da se većina domobranskih namjerava predati partizanima.

Zato je 18. septembra, oko 14:00 sati, proglašena je u Banjaluci proglašena tzv. „pripravnost broj 1“.

Tok operacije

Partizani su očekivali da će, oko 19:00 sati toga dana, saveznički avion i bombardirati određene ciljeve u Banjaluci, ali je to izostalo. Glavni pravac napada je bio iz pravca prigradskog naselja Vrbanja. Iako se preko Vrbasa čuo rad tenkovskih motora, 3. i 4. bataljon 14. SNOUB-a je naređeno da u 22:00 sata moraju biti na lijevoj obali rijeke, bez obzira na tu činjenicu. U isto vrijeme ka Gradu se uputila domobranska satnija iz Čelinca da se, navodno, predaju jedinicama 5. korpusa. Imajući u vidu predstojeće forsiranje Vrbasa, Štab Brigade nije imao vremena za demobilizaciju domobrana pa ih je uputio na Crni vrh, do 5. bataljona 14. brigade i štaba 53. divizije, što su nevoljko prihvatili. U toj satniji je bilo 137 domobrana i starješina, sa 12 puškomitraljeza, dva teška mitraljeza i dva teška minobacača što je bio prvi plijen 53. divizije i 5 korpusa te večeri. Zatim su 3. i 4. bataljon Brigade dospjeli na desnu obalu Vrbasa, kod Rebrovačkog mosta i oko 21:50 sati počeli su gaziti preko rijeke, najprije kod „Mihaljevića“ . Ustaše su ih primijetile i počele pucati tek kad je prva grupa pregazila na lijevu obalu. Zahvaljujući pogrešnoj procjeni ustaškog zapovjedništva da u to doba godine Vrbas nije gazan, Četvrti i 3. bataljon 14. SNOUB-a su prvu i drugu liniju neprijateljske odbrane savladali bez ijedne žrtve. Tako su pristigli u zaleđe posade kod Rebrovačkog mosta, razbili je i upali u Grad, između gimnazije i Rebrovačkog mosta. Štabu 5. korpusa je 18. septembra 1944 javljeno:

"Naše su snage otpočele na vrijem e napad. Forsiranje m preko Vrbasa."

a zatim je 2. bataljon 14. brigade prešao Vrbas i napao Kastel. Drugi bataljon je pregazio Vrbas, dijelom gazom, a dijelom preko Rebrovačkog mosta, što je bilo moguće nakon uspješne akcije prve grupe. U ovom dijelu bataljona 14. Brigade, starješine su bile zamjenik komandanta brigade Nikola Garača i zamjenik komesara brigade Đoko Pstrocki.

Prvi bataljon je cestom za Kotor-Varoš napredovao prije planiranog termina za početak napada i stigao blizu mosta kod Kastela. Tu su ga dočekali Alija Nuhbegović i Isak Maglajlić i nekoliko uglednih Banjalučana. Budući da su u Kastelu bili stacionirani Nijemci, Bataljon je pronašao jednog željezničara koji je poznavao gaz na tom mjestu (a i danas postoji). Bataljon se zatim uključio u borbeni raspored 39. NOU divizije.

Do tada su 2, 3. i 4. bataljon brigade proširili su front napada i prema centru Grada. Treći bataljon se usmjerio prema Kastelu i Gimnaziji, a četvrti prema „Citadeli“ i Boriku. Kod Borika su naišli na domobrane druge baterije 22. topničkog sklopa (diviziona), koji su ih, navodno očekivali se predaju, što su i učinili, predavši naoružanje komandantu 4. bataljona Veljku Sipki. Šta više, posredstvom ovog diviziona, uspostavljena je veza i sa oklopnim vodom 3. gorskog zdruga, pa su i oni došli do Komande 22. artiljerijskog diviziona. Posade tenkova su prešle u jedinice 5. korpusa i uključile se u operaciju.

Četvrti bataljon Brigade, u kojem je komandant bio Veljko Šipka, a komesar Žarko Dević je zatim napadao u pravcu „Citadele“. Oko 23:00 sata, 18. septembra, 4. bataljon se našao na liniji Hipotekarne banke (današnje „Palate Predsjednika Republike Srpske)“, upravo kada neprijatelj pokušavao pregrupirati, a njegovi određeni dijelovi su se, iz Banskih zgrada, premještali u banku, koju je branila njemačka “feldžandarmerija“. Borci 4. bataljona su obišli banku i našli sporedni, manje branjeni ulaz.

Napadajući kamenu Hipotekarnu banku, osiguranu rešetkama na vratima i prozorima, te noći su poginuli komesar 3. čete Sakan Konstantin, koji je na dužnost komesara došao samo dan ranije i desetar Rajko Dević, rodom iz s. Štrbci. Oko dvadesetak boraca je ranjeno. Posebno oni iz redova muslimanske milicije, koja je u brigadu stupila 14. septembra oko Novog Šehera i Domislice.

Treći bataljon Brigade, čiji je komandant biop Ljubo Radić Gedžo, a komesar Rizo Selmanagić, od Kastela i Gimnazije je već stigao mimo Šumske uprave i Hrvatskog doma. Prema „tvrdim zgradama“ otpor neprijatelja se pojačavao i nije bilo znakova predaje. Zato je na tom mjestu postavljena ulična barikada.

Drugi bataljon, u kojem je komandant bio Milan Mlinarić, a komesar – Ljubo Jovičić, napredovao je prema vrbaskom mostu pri ušću Vrbanje, da pomogne 18. brigadi. Njegova 3. četa četa je te noći napadala istočno od „Logora Kulina bana“, prema pozorištu i „Komandi mjesta“. Dijelovi 2. bataljona 14. Brigade su, poslije ponoći, dospjeli do Komande mjesta („Platzkomandanture“), gdje su bili rovovi sa vodom domobrana pod komandom domobranskog potporučnika Nikole Arbanasa. Ovaj je odmah vod predao 3. četi, jer je ranije saznao da dolaze partizani i donio takvu odluku.

Takozvana Platzkomandantura tada nije zauzeta, jer je u njoj bila njemačka posada koja je zgradu žestoko branila.

U zoru, 19. septembra neprijatelj je iz jedne od zgrada Banskih dvora (današnje općinske službe) izvršio protunapad na linije 3. bataljona. Napadao je ulicom u kojoj je te noći podignuta barikada pa je protivnapad odbijen i snage bataljona su opet stigle u zgrade na sjevernoj strani Gospodske ulice, odakle su tukli neprijatelja u Banskoj zgradi. Neprijatelj je već bio pritisnut jedinicama 4. i 39. divizije., dok je 18. brigada je zauzela „Logor Kulina bana“. Tako su na a lijevoj obali Vrbasa pali Logor i Gimnazija, a „očišćen“ dio Grada do Hipotekarne banke i Banske uprave, kako je stajalo u izvještaju Štab 53. divizije Štab 5. korpusa o dotadašnjim dostignućima 14. i 18. brigade. U toku 19. septembra snage 14. brigade su bile bile su na liniji: 3. bataljon u Gospodskoj ulici, 4. bataljon u zgradi sjeveroistočno i sjeverozapadno od Hipotekarne banke. Dio 4. bataljona bio je i oko Vojne pekare. Drugi bataljon se nalazio prema njemačkoj Platzkomandanturi i Pozorištu. Iza jedinica 14. Brigade, 19. septembra ujutro više nije bilo ni jedne neprijateljske „otporne tačke“. Prema sjećanju Advana Hozića, među domobranima koji su se predali 14. brigadi bilo je i nekoliko oficira, ranijih saradnika NOP-a, pa i članova KPJ.

Iako su oslabljene za nekoliko hiljada vojnika, ustaške snage su ostale vjerne Paveliću pružale su, u ulučnim borbama, očajnički otpor, što se posebno odnosilo na prokazane ustaške zločincie i predstavnike ustaške vlasti.

Poslije podne, 19. septembra, došao je izvještaj da preko sela Rebrovca ka Banjaluci, a iza leđa jedinica 14. brigade, dolaze četnici. Dobijeno je naređenje da se po svaku cijenu odbace od Grada. U tom cilju, prema četnicima je upućen 3. bataljon koji je bio na Rebrovačkom mostu i njima bio najbliži. Skupa sa komandantom 22. domobranskog topničkog sklopa organizirano je zajedničko osmatranje neprijatelja. Na predlog domobranskog oficira, po četnicima je, snažnom paljbom, djelovala jedna artiljerijske baterija. Četnički borbeni poredak se od eksplozija pokolebao i počeo povlačiti, pa je pokret 3. bataljona obustavljen i vraćen je na ranije položaje.

Oko neprijatelja koji se sklonio u zgrade u centru grada koncentrisao se veliki broj partizanskih jedinica, pa neke od njih nisu imale ni mjesta za zapad. To im je omugućilo da lutaju u zaleđu drugih partizanskih jedinica, upadaju u „tuđe prostore“ i tamo ponovo „zarobljavaju“ domobranske jedinice koje su na početku napada prešle na stranu NOV.

Nakon saznanja da iz pravca Bosanske Gradiške prema banjalučkom garnizonu pristiže pomoć, štab 5. korpusa je pregrupirao akcije svojih jedinica. Četrnaesta brigada je upućena prema Klašnicama, gdje se tokom noći 19/20. septembra izvlačila iz borbe. Po naređenji Štaba divizije, njen 4. bataljon, usmjeren prema Trapistima jer je poslije četničkog napada na prigradsko naselje Vrbanju (19. septembra), bila ugrožena sigurnost Štaba 53. divizije.

5. bataljon 14. brigade, formiran uglavnom od domobrana i domobranske, uključujući i satnije iz Čelinca, koja se ranije (18. septembra) predala 14. Brigadi, pa se na nju bilo rizično osloniti. Zato je Štab 14. brigade, u potrebnom pravcu, krenuo samo sa 2. i 3. Bataljonom. Sutradan ujutro, 20. septembra, 4. bataljon je kod Trapista zarobio 46 Nijemaca. Oni su se te noći probili kroz linije 13. krajiške KNOU brigade i počeli bježati. Bio je to prvi ozbiljan znak da se i Nijemci povlače i da je Banja Luka oslobođena. Međutim, konačno oslobođene ovoga grada je uslijedilo tek 22. aprila 1945.

Također pogledajte

• Partizani
• Drugi svjetski rat
• 14. SNOUB