Bosanski stil u arhitekturi

Bosanski stil u arhitekturi je posebni arhitektonski izraz na početku 20. vijeka, nastao evoluiranjem iz tradicionalne arhitekture secesije i svijesti o činjenici da djelo nastaje u Bosni i Hercegovini.

Razvoj bosanskog stila

Tokom svoje vladavine austrougarska vlast nastojala je da u Bosni i Hercegovini nametne i izgradi arhitekturu evropskih stilova i da tako pokaže smisao svoje misije u okupiranoj zemlji. U početku ponudila je historijske stilove u kojima su bili izgrađeni i najreprezentativniji objekti druge polovine 19. stoljeća u Beču. U Bosni suviše se gradilo tuđinskim građevnim stilovima, prvenstveno historicizmom, a premalo se cijenio, uvažavao i upotrebljavao narodni, bosanski čin građenja.

Suočavajući se sa višenacionalnom strukturom stanovništva u Bosni i Hercegovini, vlast je uvidjela da je potrebno imati političkog sluha pri izboru nekog od historijskih stilova. Za gradnje u sredinama gdje preovlađuje bošnjačko stanovništvo, arhitekti su koristili neomaurski stil. Vremenom se pokazalo da i ovaj stil ne odgovara, koliko i drugi, jer nije nastao u razvoju arhitektonske misli i prakse oslonjene na autohtono arhitektonsko naslijeđe.

Krajem XIX i početkom XX stoljeća, javlja se pokret među arhitektima i inženjerima da se stvori bosanski stil..

Ernst Lichtblau

Bečki arhitekt Ernst Lichtblau, Wagnerov učenik, na svojim putovanjima 1904. godine, proučavao je staru stambenu arhitekturu po Bosni i Hercegovini nastojeći da iz tih autohtonih oblika stvori modernu formu. Njegov rad u Bosni jedan je primjer doticaja Wagnerove škole s arhitekturom u Bosni i Hercegovini.

Njegovi crteži objavljeni su 1907. godine u časopisu Der Architekt. Na njima su predstavljene skupine starih kuća pod Jajačkom tvrđavom. Njega su impresionirale kaskadne i kubističke forme krovova, jednostavni ali snažni oblici kuća izmodelovani svjetlom i finim valerima iz skale crne, bijele i smeđe boje. Zahvaljujući secesijskoj interpretaciji sadržaja, u njima je stara arhitektura Bosne ispoljila svoje skrivene i suptilne likovne vrijednosti dosežući i nivo na kojem su se pokazale i dodirne tačke s modernom arhitekturom.

Na drugoj grupi crteža Lichtblau nastoji da stvori kuće ili zgrade za savremene potrebe, savremenih oblika i konstrukcije. Neki crteži pokazuju nastojanje da se stvori tipska kuća koja bi imala oblik izveden iz stare stambene arhitekture, neki opet predstavljaju primjer reprezentativne kuće – vile za Bosnu – naravno opet projektovane i oblikovane po istom principu..

Projekt za kuću u Bosni nastao je već 1904. godine pa se taj datum može uzeti kao početak razvoja ili traženja bosanskog sloga. Jer u tom Lichtblauovom projektu već postoje sve značajnije komponente stare bosanske arhitekture – kao što je povišena pozicija kuće, terasaste pristupne zone, brižljivo je obrađena okolina u kojoj je vrlo značajno zelenilo, kuća je ograđena visokim zidom oko užeg dvorišta. Sama kuća – vila – pokazuje da arhitekt uvažava jednospratnu elevaciju starih kuća; kuća ima na uglu rešetkaste – sa demirima – prozore, visoki piramidalni krov, bijele zidove, veličinu i proporciju, elemente i cjelinu izvedene iz starih kuća i ugrađene u nove standarde.

Lichtblau ide i korak dalje. Projektovao je vilu u Beču u punom duhu bosanskog sloga, čime ovom arhitektonskom izrazu daje evropsku i univerzalnu legitimaciju.

Projektom zgrade Direkcije za državne šume Lichtbau koncipira modernu građevinu sa karakteristikama centralno razvijene dispozicije bosanske stambene kuće.

Josip Vancaš

U prvo vrijeme traganja za bosanskim stilom (slogom), Josip Vancaš samoinicijativno proučavao je stare kuće, pravio skice, studije i radio na snimanji karakterističnih objekata i cjelina. Zalagao se za autohtono graditeljstvo i unošenje višestoljetne tradicije Bosne u savremenu arhitekturu.

Kao saborski poslanik, podnio je u Bosanskom saboru 1911. godine rezoluciju u kojoj su ovi arhitekti izrazili svoje gledanje na arhitektonsko nasljeđe u Bosni i Hercegovini i prijedloge za čuvanje i korištenje arhitektonskih znamenitosti. Rezolucijom Zemaljska vlada pozvana je da preduzme odgovarajuće mjere radi popisa svih starijih i javnih i privatnih građevina i građevinskih spomenika, da se građevinski spomenici stave pod zaštitu države, da se te građevine crtački i fotografski snime te da se pripremi zakonska osnova – kojom bi novogradnje u bosanskom slogu uživale pogodnosti i poreske olakšice. Sama rezolucija nije dala neke određene rezultate iako ju je Zemaljska vlada prihvatila.

Josip Pospišil

Tokom 1909. u Sarajevo je stigao arhitekt Josip Pospišil, i odmah počeo sa studiranjem autohtone baštine u urbanizmu i arhitekturi, boreći se za njihovu zaštitu i obnovu. On propagira "bosanski stil", tražeći modele u njegovoj neposrednoj okolini.

Pospišil 1912. godine oglasio se u uglednom časopisu Der Bautechniker sa više stručnih članaka u kojima o problemima tekuće graditeljske prakse i teorije u Bosni i Hercegovini obavještava i inostranu kulturnu javnost. Tada objavio je i više svojih projekata i među njima, perspektivni prikaz buduće zgrade Vatrogasne kasarne. Njegovi projekti zgrade u kojoj je apoteka "Radnik", stambeno-poslovne četvorokatnice u Titovoj 34, Musafija palate, Sebilja (javne česma u obliku kioska) na Baš-čaršijskom trgu, primjeri su propagiranja bosanskog stila.

• 
  Zgrada Zemaljskog vakufa
• 
  Salom palata
  (Titova 34)
• 
  Musafija palata
• 
  Sebilj na Baščaršiji
• 
  Narodna biblioteka, Derventa

Objekti

• Zgrada Zemaljskog vakufa (Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini i Vakufske direkcije) i Hadim Ali-pašinog vakufa
• Kuća Osmanage Mehmedića u Zenici
• Ljetnikovac Mandića na Ilidži
• Porodična zgrada Husedžinovića u Banjoj Luci iz 1913. godine.
• Hotel Stari Grad u Sarajevu. Ovim projektom Vancaš napravio je veći otklon od secesijskog principa organizacije pročelja i to najviše u slobodi ritmizacije zidnih planova i oblicima doksata. Centralni doksat, nepravilno je konveksan, veličine dva kata, s tim što je gornji sav u drvetu i staklu, poput divanhane kod bosanske kuće. Ugaoni doksat je u tlocrtu petorugaonik.
• Stambeno-poslovna uglovnica na Baščaršiji iz 1911. godine predstavlja izraz poštovanja zatečenog sa: kamenim prizemljem, bogatim doksatom, tavanskim prozorima sa klasičnim lomljenim lukom, zatvorenim mušepkom i isturenom strehom sa rezbarenom opšavom. I druge zgrade na Baš-čaršiji nastele pred Prvi svjetski rat imale su naglašene elemente pripadnosti arhitekturi u koju su interpolirane.
• Zgrada Hadin-pašinog vakufa u formalnim elementima nosi sve odlike bosanske kuće.
• Zgrada općine u Derventi i Zgrada Realne gimnazije u Derventa
• Hrvatski dom u Kiseljaku
• Kreditna zgrada u Tešnju

Literatura

• Alija Bejtić -Ulice i trgovi Sarajeva. Sarajevo: Muzej grada Sarajeva 1973. Godine
• Borislav Spasojević -Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu. Sarajevo: Svjetlost, 1988.
• Nedžad Kurto - Sarajevo 1492-1992, Oko, Sarajevo.
• Jela Božić, -Arhitekt Josip pl. Vancaš, Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989.
• Ibrahim, Krzović (1987). Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918. Umjetnicka galerija, 1987.