Vajmarska Republika

Vajmarska Republika Weimarer Republik
1919–1933.
	Himna: Das Lied der Deutschen;
	Položaj na karti
Glavni grad	Berlin;
Službeni jezik	Njemački
Državno uređenje	Federacija
Predsjednik
• 1918–1925.	Friedrich Ebert
• 1925–1933.	Paul von Hindenburg
Zakonodavstvo
Površina
• Ukupno	468.787 km2 (1925) km2
Stanovništvo
• Ukupno (1925)	62.411.000
• Gustoća	129,3/km2

Vajmarska Republika (njemački: Weimarer Republik) naziv je za Njemačku državu od 1918. do 1933. godine. Ime potječe od grada Vajmara gdje se održala njena prva ustavna skupština. Službeni naziv republike Njemački rajh (njemački: Deutsches Reich) je zbog njemačke tradicije ostao nepromijenjen.

Njemačka je postala republika 9. novembra 1918. godine kada je car Vilim II abdicirao sa njemačkog prijestolja. Nakon toga je u Vajmaru sazvana nacionalna skupština na kojoj je 11. augusta 1919. godine napisan i usvojen novi njemački ustav. Vajmarska Republika se za svojih četrnaest godina suočila sa brojnim problemima kao što su hiperinflacija, politički ekstremizam (borba sa paravojnim postrojbama) i sporni odnosi sa pobjednicima Prvog svjetskog rata. Negodovanje Njemačke prema Versajskom sporazumu bilo je snažno, posebno u političkoj desnici, gdje je vladao veliki gnjev prema onima koji su potpisali i predali sporazum. Vajmarska Republika ispunila je većinu zahtjeva iz Versajskog sporazuma iako nikada nije u potpunosti ispunila svoje zahtjeve za razoružanje plativši samo mali dio ratne odštete. Prema Sporazumu iz Lokarna, Njemačka je prihvatila zapadnu granicu zemlje odustajući od iredentističkih zahtjeva prema Francuskoj i Belgiji, ali je nastavila osporavati istočnu granicu uvjeravajući Austriju da se pridruži Njemačkoj kao jedna od njemačkih država.

Od 1930. godine predsjednik Paul von Hindenburg iskoristio je proširene ovlasti kako bi podržao kancelare Heinriha Brüninga, Franza von Papena i generala Kurta von Schleichera. Velika depresija, pogoršana Brüningovom politikom deflacije, je dovela do porasta nezaposlenosti. Hindenburg je 1933. godine imenovao Adolfa Hitlera za kancelara čime je njegova Nacistička stranka ušla u koalicionu vladu. Nacisti su imali dva od preostalih deset mjesta u vladi. Koristeći svoju ličnu vezu sa Hindenburgom, Von Papen je postao vicekancelar kako bi Hitlera držao pod kontrolom. Nakon nekoliko mjeseci, uvođenjem dekreta o požaru i zakona o hitnim ovlaštenjima doveli su do vanrednog stanja: ukinuto je ustavno upravljanje i građanske slobode. Hitlerovo preuzimanje vlasti (Machtergreifung) se desilo vladinim dekretom bez zakonodavnog učešća. Ovi događaji su doveli do kraja republike - kako se demokratija srušila, osnivanje jednopartijske države započelo je diktaturu Trećeg rajha.

Kontrolisana revolucija

Od 1916. pa nadalje Njemačkim Carstvom iz 1871. efektivno je vladala vojska, vođena od strane Oberste Heeresleitung (OHL, vrhovne vojne komande) sa komandantom štaba, Paulom von Hindenburgom. Kada je postalo jasno da je Prvi svjetski rat izgubljen, vrhovna komanda (OHL) je zahtijevala da se uspostavi civilna vlada. Svaki pokušaj da se rat nastavi, nakon što je Bugarska napustila Centralne sile, samo bi uzrokovao da njemačke teritorije budu okupirane. Novi Reichskanzler Princ Max von Baden je stoga ponudio primirje američkom predsjedniku Vudro Vilsonu 3. oktobra 1918. Dalje 28. oktobra 1918, ustav iz 1871. je izmijenjen da bi od Reicha napravio parlamentarnu demokratiju, koja nije postojala pola vijeka: ubuduće je kancelar bio odgovoran Reichstagu, a ne caru kao do tada.

Tadašnji plan da se Njemačka transformira u ustavnu monarhiju, sličnu Ujedinjenom Kraljevstvu, ubrzo je zastario, kako je zemlja klizila u stanje potpunog haosa. Njemačka je bila preplavljena vojnicima koji su se vraćali sa fronta, mnogi od njih bili su ranjeni fizički ili psihološki, ili na oba načina. Nasilje je bilo rašireno, sa tučama koje su izbijale i između ljevičarskih grupa na sahranama koje su ubijali desničarski protivnici.

Pobuna je izbila kada je 29. oktobra vojska bez konsultacije sa vladom naredila pokret njemačkoj floti – pokret koji ne samo da je bio potpuno beznadežan, već je bilo sigurno da bi zaustavio i mirovne pregovore. Kada je vojska uhapsila oko 1000 mornara, i dala da se prebace u Kil, lokalna buna pretvorila se u globalnu pobunu, koja se brzo raširila po većem dijelu Njemačke. Drugi mornari, a onda i radnici, solidarisali su se sa uhapšenima, započeli su da biraju radničke i vojne sovjete, po modelu sovjeta iz Ruske revolucije 1917. i preuzeli su vojnu i civilnu vlast u mnogim gradovima. 7. novembra je revolucija stigla do Minhena, i Ludvig III od Bavarske je pobjegao.

U početku su zahtjevi bili skromni. Tražili su da se uhapšeni mornari puste. Za razliku od Rusije, godinu dana ranije, savjete nije kontrolisala komunistička partija. Ipak, zbog nastanka Sovjetskog saveza, revolucija je veoma zastrašila vlast i srednje klase. Zemlja je bila na ivici da postane socijalistička republika.

U to vrijeme političko predstavništvo radničke klase bilo je podijeljeno. Jedna frakcija se odvojila od socijal-demokrata, nazvavši sebe "nezavisnim socijal-demokratima" (USPD, od Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands), i oni su naginjali ka socijalističkom sistemu. Kako ne bi izgubila uticaj, preostala "većina socijal-demokrata" (MSPD, oni koji su podržavali parlamentarni sistem) odlučila je da se stavi na čelo pokreta i također je 7. novembra zahtijevala da car Vilhem II od Njemačke abdcira. 9. novembra 1918. Filip Šajdeman je proklamovao republiku sa balkona zgrade reichstaga u Berlinu, dva sata prije nego što je Karl Libkneht proklamovao socijalističku republiku, iza ugla, sa berlinskog zamka.

Ipak, 9. novembra veoma kontroverznim aktom, državni kancelar (Reichskanzler), princ Max von Baden, prenio je svoju vlast Fridrihu Erbertu, vođi MSPD-a. Bilo je jasno da ovaj akt neće biti dovoljan da zadovolji mase, pa je, dan kasnije, sazvana revolucionarna vlada zvana "Savjet narodnih predstavnika" (Rat der Volksbeauftragten). Ona se sastojala od po tri člana MCPD-a i USPD-a. Erbert je predvodio MSPD, a Hugo Hase USPD. Mada je novu vladu priznao berlinski radnički i vojnički savjet, suprotstavila joj se Spartakistička liga koju su predvodili Roza Luksemburg i Karl Libkneht. Ebert je sazvao nacionalni kongres savjeta, koji se održao od 16. do 20. decembra 1918., i u kome je MSPD imao većinu. Ebert je stoga uspio da raspiše brze izbore za nacionalnu skupštinu kako bi napravio ustav za parlamentarni sistem, marginalizirajući pokret koji je pozivao na socijalističku republiku.

Da bi omogućio svojoj tek nastaloj vladi da održi kontrolu u zemlji, Ebert je napravio pakt sa vrhovnom vojnom komandom, koju je sada vodio Ludendorfov nasljednik general Vilhelm Grener. Ovaj pakt Ebert-Grener je u osnovi propisivao da vlada neće pokušavati da reformiše vojsku, dok se vojska zaklinjala da će štititi vladu. Sa jedne strane, ovaj dogovor je simbolizirao prihvaćenost nove vlade od strane vojske, ublažavajući brige u srednjim klasama; a sa druge strane, smatran je izdajom radničkih interesa od strane lijevog krila, i također je uspostavljao armiju kao nezavisnu i konzervativnu grupu u Vajmaru, koja će imati veliki uticaj nad sudbinom republike. Ovaj pakt je predstavljao jedan od nekoliko koraka koji su doveli do permanentne podjele među političkim predstavnicima radničke klase u SPD i komuniste.

Podjela je postala konačna kada je Ebert pozvao OHL da pošalje trupe da uguše novu pobunu vojnika u Berlinu 23. novembra 1918., u kojoj su pobunjeni vojnici zarobili komandanta grada i zatvorili državnu kancelariju (Reichskanzlei), u kojoj je boravio savjet narodnih predstavnika. Gušenje pobune bilo je oštro, sa nekoliko mrtvih i ranjenih. Ovo je uzrokovalo time da lijevo krilo objavi raskid sa MSPD, koji je sa njihove tačke gledišta paktirao sa kontra-revolucionarnom vojskom da bi suzbio revoluviju. Zato je USPD napustio savjet narodnih predstavnika poslije samo sedam nedjelja. Razdor se produbio kada je u decembru formirana Komunistička partija Njemačke (KPD) od strane određenih grupa sa lijevog krila, uključujući lijevo krilo USPD-a i grupu Spartakus.

U januaru su naredne krvave pokušaje uspostavljanja proleterske diktature od strane radnika na ulicama ugušile paravojne Freikorps-jedinice (prev. slobodne trupe), sastavljene od vojnika dobrovoljaca. Ovo je kulminiralo ubistvom Roze Luksemburg i Libknehta, 15. januara. Uz podršku Eberta, ubicama nije suđeno pred civilnim, već pred vojnim sudom, što je dovelo do veoma blagih kazni. Ovo naravno nije doprinijelo Ebertovoj popularnosti u lijevom krilu.

Izbori za nacionalnu skupštinu održani su 19. januara 1919. U ovo doba nove partije lijevog krila, uključujući USPD i KPD su jedva bile sposobne da se organizuju, što je većinu mjesta u parlamentu donijelo umjerenim snagama. Zbog tekućih borbi u Berlinu, nacionalna skupština je zasijedala u Weimaru, što je budućoj republici i dalo nezvanično ime. Vajmarski ustav je stvorio republiku pod polu-predsjedničkim sistemom, gdje se reichstag birao po proporcionalnom predstavljanju.

Za vrijeme debata u Vajmaru, borbe su se nastavile. Sovjetska republika je proglašena u Minhenu, a zatim su je ugušili Freikorps i regularne vojne jedinice, i sporadične borbe su nastavile da izbijaju po cijeloj zemlji. Borbe su trajale i u istočnim pokrajinama Njemačke koje su bile lojalne caru, ali nisu htjele da budu dio republike: veliki poljski ustanak u pokrajini Pozen i 3 silesijska ustanka u Gornjoj Silesiji.

Za to vrijeme njemačka delegacija u Francuskoj je potpisivala Versajski mirovni sporazum, prihvatajući velike redukcije njemačke vojske, velike reparacije i sramotnu "klauzulu o krivici za rat". Adolf Hitler će kasnije kriviti republiku i njenu demokratiju za ovaj sporazum. Prvi državni predsjednik (Reichspräsident) republike, Fridrih Ebert iz MSPD-a je potpisao novi njemački ustav 11. avgusta 1919.

Službena poštanska markica u čast Nacionalne skupštine

U martu 1920. godine grupica pučista-generala predvođena Wolfgangom Kappom izvela je državni udar i uvela diktaturu. Naravno, dotadašnja je vlada pobjegla iz Berlina, a Kapp se postavio za kancelara i inaugurirao pučističku vladu. Gladan narod je reagirao generalnim štrajkom, a u kombinaciji s prijetnjama Antante pučisti su odustali nakon tri dana.

Zanimljiv je i podatak o dostignućima te republike. Rejting Njemačke rastao je s međunarodnim uspjesima, pa je tako '22. u Rapallu potpisan sovjetsko-njemački sporazum (Rapallski sporazum) "uspostava odnosa punog prijateljstva i trgovine". SSSR time izlazi iz vanjskopolitičke izolacije. Također se međusobno odriču potraživanja uključujući i ratnu odštetu. Ebert umire početkom 1925., a novi predsjednik je feldmaršal znameniti Paul von Hindenburg, kandidat desnice i monarhist.

Nakon nekoliko perioda strašnih ekonomsko-političkih kriza, on 1932. biva ponovo izabran, a iste se godine smjenjuju i kancelari Brunning, Schleicher i Papen.

Rane godine: Unutrašnji sukob (1919–1923)

Republika je od početka bila pod velikim pritiskom od ekstremista i sa lijevog i sa desnog krila. U suštini ljevičari su optuživali socijal-demokrate za izdaju ideala radničkog pokreta paktiranjem sa snagama stare države umjesto organizovanja komunističke revolucije; desno krilo se protivilo demokratskom sistemu, jer se zalagalo za očuvanje autoritativne države poput carstva iz 1871. Da bi podrilo kredibilitet republike, desno krilo (posebno vojska) je optuživalo republiku da je odgovorna za poraz Njemačke u Prvom svjetskom ratu. Tu se i stvorila legenda o ubodu u leđa koja je kasnije dosta korištena u propagandne svrhe i od strane Nacista. 13. marta 1920. se odigrao Kapov puč. Ovo je podrazumijevalo da je grupa Freikorpsa zauzela Berlin i postavila Volfganga Kapa, desničarskog novinara za kancelara nove vlade. Nacionalna vlada je morala da pobjegne u Študgart, odakle je pozvala na generalni štrajk. Ovaj štrajk je u potpunosti blokirao ekonomiju, i Kapova vlada je doživjela kolaps već 17. marta. Inspirisan uspjehom generalnih štrajkova, podignut je komunistički ustanak u oblasti Rur, 1920. kada je 50.000 ljudi formiralo crvenu armiju i preuzelo kontrolu nad pokrajinom. Regularna vojska i Freikorps su ugušili ustanak, bez da su primili ikakvo naređenje od vlade. Još komunističkih pobuna ugušeno je u martu 1921. u Saksoniji i Hamburgu.

Do 1923. godine republika više nije mogla da priušti da plaća ratne reparacije koje su proizlazile iz Versajskog sporazuma, i vlada je prestala da plaća rate. Kao odgovor, francuske i belgijske trupe su okupirale Rur, Njemačku najvažniju industrijsku regiju tog vremena, i preuzele kontrolu nad rudarskim i proizvodnim preduzećima u januaru 1922. U januaru 1923. opet je stigao poziv na štrajkove, i ohrabrivan je pasivni otpor. Štrajkovi su trajali osam mjeseci, što je nanijelo štetu njemačkoj ekonomiji, i započeo je uvoz.

Kako je država isplaćivala platu štrajkujućim radnicima, štampan je dodatni novac, što je dovelo do hiperinflacije. Vrijednost marke je opala od 4,2 za američki dolar, do 1.000.000 za dolar u avgustu 1923. i 4.200.000.000.000 za dolar 20. novembra. 1. decembra je uspostavljena nova valuta, po kursu od 1.000.000.000.000. starih maraka za 1 novu marku (Rentenmark). Isplaćivanje reparacija je nastavljeno i Rur je vraćen Njemačkoj.

1920. Njemačka radnička partija je postala Nacistička partija (NSDAP) i ona će biti glavna snaga koja će dovesti do kolapsa Vajmara. Hitler je postao predsjednik partije u julu 1921. Jurišni odredi (Sturmabteilung) su uspostavljeni u novembru 1921. i oni će djelovati kao Hitlerova lična armija u njegovoj borbi za vlast. Onda je 8. novembra 1923. Borbeni savez (Kampfbund) u savezu sa Erihom Ludendorfom preuzeo miting od bavarskog premijera, Gustava von Kara, u pivskoj hali u Minhenu. Ludendorf i Hitler proglasili su novu vladu, i planirali su da preuzmu kontrolu u Minhenu sljedećeg dana. 100 policajaca je razbilo 3.000 demonstranata i Hitler je uhapšen i osuđen na 5 godina zatvora. Kazna je bila minimalna za taj vid optužbe, a Hilter je odslužio svega 9 mjeseci prije nego što je pušten. Poslije neuspjeha Pivskog puča, hapšenja i puštanja na slobodu, Hitler se fokusirao na legalne metode sticanja vlasti.

Štresemanova zlatna era (1923–1929)

Gustav Štreseman je bio kancelar Njemačke tokom kratkog perioda 1923., i služio je kao ministar vanjskih poslova od 1923. do 1929. Ovo je bio period relativne stabilnosti za Vajmarsku Republiku tokom koga je bilo manje pobuna i izgledalo je da ekonomija počinje da se oporavlja. Štresemanov prvi potez je bilo izdavanje nove valute, zlatne marke, kako bi zaustavio ekstremnu hiperinflaciju koja je gušila njemačko društvo i ekonomiju. Ovaj potez bio je uspješan jer je Štreseman uporno odbijao da štampa dodatni novac – što je bio početni uzrok inflatorne spirale. Kako bi dodatno stabilizovao ekonomiju, on je smanjio potrošnju i birokratiju. Tokom ovog perioda je također stvoren Dejvisov plan, koji je vezivao isplate reparacija sa sposobnošću njemačke ekonomije da ih isplaćuje. Njemačka je primljena u Ligu Naroda, napravljeni su dogovori o zapadnoj granici, potpisan sporazum o nenapadanju sa Rusijom i zaustavljeno je razoružavanje. Ipak, ovaj progres je finansiran pozajmicama iz inostranstva, što je povećavalo državni dug, dok je ukupna trgovina opadala, a nezaposlenost rasla. Reforme koje je sproveo Štreseman nisu uticale na dubinske slabosti Vajmarske Njemačke, već su samo dale privid stabilne demokratije. Štresemanova smrt 1929. je označila kraj "zlatne ere" Vajmarske Republike.

Kolaps Vajmarske Republike i dolazak Hitlera na vlast

Posljednje godine Vajmarske Republike su bile čak politički nestabilnije nego prethodne godine. 29. marta 1930. Paul von Hindenburg je postavio finansijskog eksperta, Heinricha Brüninga, za nasljednika kancelara Hermanna Müllera poslije nekoliko mjeseci lobiranja od strane generala Kurta von Schleichera u ime armije. Od nove vlade se očekivalo da napravi politički zaokret prema konzervatizmu, baziran na vanrednim ovlašćenjima koje je ustav omogućavao predsjedniku, iako nije imao većinsku podršku u Rajhstagu.

Kako nepopularni finansijski zakon nije dobio podršku u Rajhstagu, Hindenburg ga je donio kao dekret baziran na članu 48. ustava. 18. jula 1930. zakon je ponovo ukinut tankom većinom u parlamentu uz podršku SPD-a, KPD-a, tada malih NSDAP-a i DNVP-a. Odmah potom je Biring predao Rajhstagu predsjednički dekret u kome se on raspušta.

Opšti izbori za Rajhstag koji su uslijedili 14. septembra 1930. donijeli su ogromnu promjenu u političkim snagama: 18,3 % glasova je otišlo nacistima, što je pet puta veći procenat nego 1928. Ovo je imalo razorne posljedice po republiku. Nije više bilo većine u Rajhstagu, čak ni za veliku koaliciju umjerenih partija, i to je ohrabrilo pristalice NSDAP-a da iznesu svoje zahtjeve za vlašću, povećavajući nasilje i teror. Poslije 1930. republika je sve više klizila u stanje građanskog rata.

Od 1930-1932. Brüning je pokušavao da uredi razorenu državu bez većine u parlamentu, vladajući pomoću hitnih predsjedničkih dekreta. U ovo vrijeme je velika depresija dostigla vrhunac. U skladu sa liberalnom ekonomskom teorijom koja tvrdi da će manja javna potrošnja podstaći ekonomski rast, Brining je drastično srezao državne troškove, uključujući socijalni sektor. Očekivao je i prihvatio da će ekonomska kriza jedno vrijeme biti pogoršana, prije nego što se stvari poprave. Rajh je, između ostalog, u potpunosti zaustavio sve javne izdatke za obavezno osiguranje za nezaposlene (koje je uspostavljeno 1927.), što je rezultiralo većim doprinosima radnika i manjim beneficijama za nezaposlene. Ovo je naravno bila veoma nepopularna mjera. Ekonomski pad je trajao do 1932. kada su se pojavile prvi indikacije oporavka. Ipak, do tada je Vajmarska Republika izgubila sav kredibilitet među većinom Nijemaca. Dok se naučnici ne slažu u ocjeni brinigove politike, može se reći da je ona dovela do propadanja Republike. Još uvijek je diskutabilno da li su u tom trenutku postojale alternative. 30. maja 1932. Brüning je dao ostavku jer nije više imao hindenburgovu podršku. Pet sedmica ranije, Hindenburg je opet bio izabran za predsjednika, uz aktivnu briningovu podršku, a protivkandidat mu je bio Hitler (predsjednik je, za razliku od kancelara, bio direktno biran). Hindenburg je tada postavio Franza von Papena za novog kancelara. Fon Papen je imao podršku Hitlera, ali po cijenu serije zahtjeva:

Rajhstag je imao da bude ponovo raspušten kako bi bili raspisani novi izbori
Zabrana Jurišnih odreda, donijeta nakon uličnih nemira, morala je da bude povučena
Socijal-demokratska Pruska vlada morala je biti raspuštena hitnim dekretom

Opšti izbori održani 31. jula 1932. donijeli su 37,2% glasova NSDAP-u, što ju je učinilo najvećom partijom u Reichstagu. Hitler je sada zahtijevao da bude postavljen za kancelara, što je Hindenburg odbio 19. augusta 1932. Ipak nije postojala većina u parlamentu ni za jednu vladu, pa je zbog toga parlament opet raspušten i još jednom su organizovani izbori u nadi da će rezultirati stabilnom većinom.

Ovo se nije dogodilo. Izbori od 6. novembra 1932. su donijeli 33,0% glasova nacistima (dakle izgubili su 4%). Franz von Papen je dao ostavku i na mjestu premijera ga je naslijedio general von Schleicher 3. decembra. Njegov smjeli plan je bio da skupi većinu u Reichstagu ujedinivši trgovačke unioniste lijevog krila iz raznih partija, uključujući struju NSDAP-a koju je vodio Gregor Strasser. Ni ovo nije bilo uspješno.

4. januara 1933. Hitler se tajno sastao sa von Papenom u kući kelnskog bankara, Kurta Schrödera. Oni su se dogovorili da formiraju zajedničku vladu u kojoj su osim Hitlera samo dva pripadnika nacističke partije trebali biti članovi vlade (Wilhelm Frick kao ministar unutrašnjih poslova i Hermann Göring kao komesar Pruske), a von Papen bi bio Hitlerov vicekancelar. U novi kabinet je ušao uticajni medijski mogul, Alfred Hugenberg, koji je u to vrijeme bio predsjednik DNVP (također desničarske partije).

Hindenburg je postavio Hitlera za novog kancelara 30. januara 1933. Mada je bio protiv nacista, i mada je porazio Hitlera na izborima za predsjednika, složio se sa von Papenovom teorijom, da se uz opadajuću podršku nacistima u narodu, Hitler može kontrolisati kao kancelar. Ovaj datum koji je nacistička propaganda nazvala Machtergreifung (sticanje moći), se smatra početkom nacističke Njemačke.

Razlozi za slom Republike

Zašto je Vajmarska Republika imala tako katastrofalan kraj i ustupila mjesto nacističkoj diktaturi, i danas je tema debata. S jedne strane Hitler je postao kancelar legalno, kroz mehanizme postavljene ustavom, i NSDAP je osvojila relativnu većinu u parlamentu na dva izbora 1932. S druge strane Hitler je postavljen za premijera u trenutku kada je bilo jasno da njegova partija nije imala dovoljnu moć da preuzme vlast.

Naučnici su davali razne razloge i, zavisno od ličnog političkog stanovišta, jedna analiza daje prednost jednom setu razloga, druga analiza drugom. Situacija se na određeni način još više iskomplikovala činjenicom da su tokom Hladnog rata historijske analize u određenom stepenu bile zamagljene pokušajima da se opravdaju određene ideologije.

Osim toga potpuno je hipotetička tvrdnja da je nacizam mogao biti izbjegnut da su određene odluke bile drugačije. Uticaj na rast popularnosti nacizma je imao čitav splet činjenica – jedna od njih su bile i visoke reparacije koje su Njemačkoj nametnute od strane sila pobjednica u Prvom svjetskom ratu. Još tokom Versajske konferencije su određeni stručnjaci (vidi Keynes) izražavali zabrinutost kako bi visoke reparacije mogle ojačati ekstremne struje u Njemačkoj. Razlozi za jačanje nacizma su, između ostalih, i oni ekonomskog, institucionalnog i ličnog karaktera.

Ekonomski problemi

Vajmarska Republika je imala neke od najozbiljnijih ekonomskih problema koje su ikada iskusile zapadne države. Neobuzdana hiperinflacija, visoka stopa nezaposlenosti i veliki veliki pad životnog standarda (kada se uporedi s onim prijeratnim), bili su glavni ekonomski razlozi kolapsa Republike. Do velike depresije 1930-ih institucija Republike kao takve je okrivljavana za većinu ekonomskih problema. Ovo se može zaključiti ako se posmatraju izborni rezultati, gdje su političke partije koje su se borile protiv republike (zajedno lijevo i desno krilo) učinile demokratsku većinu u parlamentu nemogućom.

U ovom kontekstu, Versajski sporazum su Nijemci smatrali kažnjavajućim (što je u određenoj mjeri i bio) i degradirajućim dokumentom, koji ih je prisilio da predaju zone bogate resursima i da plate velike kompenzacije. Ove kaznene reparacije su uzrokovale veliko zaprepaštenje i srdžbu njemačkog naroda. Stvarnu ekonomsku štetu koju je Versajski ugovor nanio Njemačkoj nije baš lako utvrditi. Mada su zvanične reparacije koje je Njemačka imala da plati bile značajne, u stvarnosti je ona platila samo mali dio ovoga duga. Ustvari, više je novca ušlo u Njemačku od savezničkih zajmova, nego što je Njemačka platila putem reparacija. Ipak, reparacije su štetile Njemačkoj ekonomiji, jer su obeshrabrivale zajmove, i stoga primoravale Vajmarsku vladu da finansira deficit štampajući novac – što je dovelo do hiperinflacije.

Danas se većina historičara slaže da su mnoge industrijske vođe poistovjećivale republiku sa radničkim sindikatima i socijal-demokratama, jer su oni uspostavili socijalne koncesije iz 1918/1919. Ali iako su neki vidjeli Hitlera kao sredstvo da se ovo prekine, ipak nisu svi oni podržavali nacizam u cijelosti, te su Hitlera smatrali samo prelaznim rješenjem u njihovom nastojanju da se ukine republika. Sama Njemačka je bila nestabilna i prije nego što su određene industrijske vođe podržale Hitlera. Dalje, podrška industrijalaca, sama po sebi, nije bila dovoljna da se objasni podrška koju je Hitler imao u velikim dijelovima populacija, što je podrazumijevalo i mnoge radnike koji su se okrenuli od lijevih partija.

Institucionalni problemi

Opšte je stanovište da je ustav iz 1919. imao veliki broj fundamentalnih slabosti, koje su uspostavljanje diktature učinile isuviše lakim. Da li bi drugačiji ustav spriječio Treći rajh je doduše diskutabilno; u svakom slučaju; zapadnonjemački ustav iz 1949. je prihvatio ovaj prigovor, i može se u velikoj mjeri posmatrati kao snažna reakcija na ove mane.

Institucija predsjednika države (Reichspräsident) je često bila nazivana terminom republikanski car (Ersatzkaiser) – pokušaj da se zamijeni car koji je abdcirao 1918. sa autoritarnom institucijom slične snage. Ovo je najvidljivije u članu 48. ustava koji je predsjedniku davao ovlaštenja da "preduzme sve neophodne korake" ako su "javni red i bezbjednost ozbiljno narušeni ili u opasnosti". Mada je planiran samo kao vanredna klauzula, ovaj član je korišten u mnogo prilika, čak i prije 1933. kako bi se izdali dekreti bez podrške parlamenta; i učinio je Gleichschaltung lakšim. Na primjer, dekret o požaru u Reichstagu je izdat na bazi člana 48.

Upotreba gotovo čistog proporcionalnog predstavljanja je značila da je bilo koja partija sa malom podrškom mogla da uđe u republički parlament. Ovo je dovelo do velikog broja malih partija, od kojih su neke imale ekstremističke ideologije, i dozvolilo im da izgrade političku bazu unutar sistema.

Reichstag je mogao da ukloni kancelara, čak i ako poslanici nisu sposobni da se dogovore oko njegovog nasljednika. Ova destruktivna klauzula je dovela do toga da dođe do brze promjene velikog broja kancelara i političke nestabilnosti republike. Kao rezultat, ustav iz 1949. (Grundgesetz) utvrđuje da kancelar može biti smijenjen samo ako se u isto vrijeme izabere njegov nasljednik.

Vajmarska Republika je bila građansko-demokratska republika, kao takva je predstavljala veliki jastuk za mekano prizemljenje i oporavak opustošene države. Oporavak koji je kasnije stvorio uvjete za pojavu fašizma.

Predstavnici te republike nisu bili sveci; mahom su naginjali autoritativnim oblicima vladavine i lovili stranputice u diplomatskim odnosima s pobjednicima Prvog svjetskog rata. Dokaz toj tvrdnji je i blag, gotovo majčinski odnos Vajmarske Republike prema nacionalsocijalističkoj stranci od njenog nastanka 1919.

Također pogledajte

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Vajmarska Republika