Miroslavljevo evanđelje

Miroslavljevo evanđelje je evanđeljski tekst oblikovan prema liturgijskim čitanjima pravoslavlja. Poznato je da su ostali bosanski tekstovi ove vrste po pravilu četveroevanđelja. Pisano je za Miroslava, brata velikog župana Stefana Nemanje, kneza humskog za potrebe njegove zadužbine crkve Svetog Petra na Limu (današnje Bijelo Polje), potiče s kraja 12 vijeka, najvjerovatnije iz pretposljednje decenije (1180-1191).^[1]^[2] Miroslavljev ktitorski natpis na zadužbini također svjedoči o razvoju pismenosti na prostoru Balkana.^[3] Pojedini historičari smatraju da je knez Miroslav prethodno bio bogumil (pataren) jer je u to doba ovaj vjerski pokret bio veoma snažan, ali za ovu hipotezu ne postoje čvrsti dokazi.^[3] Humski knez Miroslav bio je oženjen sestrom bosanskog bana Kulina. Po tipu to je puno izborno evanđelje - aprakos, što znači da ima čitanja za svaki dan, po Pashi, po Pedesetnici, po Novom ljetu, kao i praznična i prigodna čitanja.^[2] Miroslavljev puni aprakos se razlikuje od ostalih južnoslavenskih i istočnoslavenskih (staroruskih) punih aprakosa što ga čini jedinstvenim, odnosno originalnim u odnosu na rasprostranjeniji tip mstislavsko-vukanovski puni aprakos.^[2] Tekst se svrstava u najstariju slavensku redakciju, koja se odlikuje tačnošću, vjernošću prema originalu, jasnoćom, a u koju još spadaju Marijino, Asemanovo, Ostromirovo evanđelje, Savina knjiga, itd.^[2] Evanđelje ima 181 list, tekst je pisan na bijelom, tankom pergamentu, u dva stupca, slovima ustavne ćirilice i ukrašen je sa oko trista stilizovanih minijatura i inicijala u boji i zlatu. Smatra se da je prenijeto na Svetu Goru, zajedno sa Vukanovim evanđeljem, u vrijeme osnivanja manastira Hilandar (oko 1198. godine), gdje su se nalazila do sredine (Vukanovo), odnosno do kraja 19. vijeka (Miroslavljevo). Miroslavljev (1180-1191) i Vukanov (1196-1202) evanđelistar spadaju u najstarije sačuvane knjige sa prostora Balkana, dok Marijin evanđelistar iz 11. vijeka, pisan glagoljicom, upućuje također na štokavsko govorno podneblje. Rukopis Miroslavljevog evanđelja nalazi se u Beogradu, u Narodnom muzeju, sem jednog lista koji se čuva u Nacionalnoj biblioteci Rusije u Sankt Peterburgu. Rukopis je zbog ratnih i kriznih događaja u 20. vijeku, a u odnosu na minuli manastirski period pretrpeo velika oštećenja, dok list koji se nalazi u Sankt Peterburgu danas važi za najbolje očuvan fragmenat od cijelog evanđelja. Smatra se da su ipak najveća oštećenja na rukopisu nastala u mirnodopsko vrijeme, od 1946. do 1966. godine, tokom njegovog nestručnog javnog izlaganja u staklenoj vitrini pod jakim sijaličnim svijetlom u Umjetničkom muzeju (danas Narodni muzej) koje je samo ubrzalo proces "isušivanja" pergamenta. Stanje rukopisa je tokom 1970-ih bilo naročito alarmantno da bi njegovo proglašenje za kulturno dobro od izuzetnog značaja 1979. godine presudno uticalo da se dve godine kasnije formira poseban novčani fond za restauraciju i konzervaciju evanđelja. Od juna 2005. godine Miroslavljevo evanđelje uvršteno je u UNESCO listu "Pamćenje svijeta" (engleski Memory of The World), na kojoj je za sada samo 120 dokumenata od izuzetnog i univerzalnog značaja.^[4] Od 2009. godine Miroslavljevo evanđelje uvršćeno je u ″Svjetsku digitalnu biblioteku″ UNESCO-a (engleski World Digital Library)^[5]

Radovi o Miroslavljevom evanđelju

Miroslavljevo evanđelje je dobro proučeno, zahvaljujući tome što je već 1897. godine izašlo fototipsko izdanje Ljubomira Stojanovića.^[6] U prilozima ovog izdanja nabrojane su bitnije paleografske i jezičke osobine, a uz to su date opće karateristike u pogledu redakcijske pripadnosti spomenika, koje autor tretira kao pomalo izdvojen primjerak bosanske škole. Pored Stojanovića imamo radove Kuljbakina ^[7] i Vrane ^[8], koji također daju doprinos u izučavanju Miroslavljevog evanđelja,

Pitanje pripadnosti Miroslavljevog evanđelja srednjovjekovnoj bosanskoj književnosti

Marijino evanđelje, pisano glagoljicom na 174 pergamentnih listova u 11. vijeku. Danas se cijeli rukopis čuva u Nacionalnoj biblioteci Rusije u Sankt Peterburgu, sem 2 lista koja se nalaze u Beču.

Pitanje da li ono pripada ili ne pripada bosanskoj srednjovjekovnoj književnosti, postaje složeno ako se postavlja kategorički. Na jednu stranu znamo da je nastalo u Humu, koji se kasnije priključuje u bosansko područje, a s druge strane, ono je pisano za humskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje, koji je tada vladao Humom. Po paleografskim i ortografskim osobinama pripada školi koja je činila temelj bosanske pisarske tradicije, ali po organizaciji i ostalim osobinama teksta, Miroslavljevo evanđelje se u velikoj mjeri izdvaja od ostale bosanske vjerske književnosti. Vrana smatra da rukopis nema tragova makedonske matice, iako i prema njemu evanđelje slijedi tekstualno najstarije staroslavenske radove. Dok Kuljbakin smatra upravo suprotno, tj. da je matica makedonska, ali da između nje i Miroslavljevog evanđelja postoji barem još jedan srpski predložak. Vjerovatno ono predstavlja onu vrstu rukopisa koji je prijelazna karika između makedonske i bosanske književnosti, kao i pisarske tradicije. Ujedno time pokazuje i put, kojim je staroslavenska književnost dopirala u srednjovjekovnu Bosnu, a to je južnim pravcem iz Makedonije preko Huma. Temelj koji je sačuvao dugo vremena najstariju staroslavensku pismenost, jeste tzv. Ohridska škola.

Opis Miroslavljevog evanđelja

Iluminacije Miroslavljevog evanđelja (12. vijek.)

Miroslavljevo evanđelje je po svom sastavu evanđelistar, bogoslužbena knjiga u kojoj su tekstovi raspoređeni prema čitanjima u toku crkvene godine. Miroslavljevo evanđelje ima 181 foliju, odnosno 362 stranice. Tekst je napisan na 180 listova. Jedan se list nalazi u ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Petersburgu, a čitav dokument se nalazi u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Evanđelje se prvobitno nalazilo u Hilandaru, ali nema podataka kako je onamo dospio, te ga je manastir kasnije poklonio kralju Aleksandru I 1896. godine. Prema formatu rukopis nije tipičan za srednjovjekovnu Bosnu. Njegove dimenzije su 41.8 x 28.4 cm, što ga čini većim od ostalih bosanskih četveroevanđelja. Pisan je dvostupčano na pergamentu.

Iluminacije Vukanovog evanđelja (12. vijek). Danas se cijeli rukopis pisan na 184 pergamentna lista čuva u Nacionalnoj biblioteci Rusije u Sankt Peterburgu. U istoj ustanovi čuva se originalna povelja bana Kulina.

Bogato je iluminiran, a ukupno broj iznosi 296 minijatura i ukrasnih inicijala. Minijature su crtane perom, a zatim bojene četkicom crvenom, zelenom, žutom i bijelom bojom i ukrašene zlatom. Sve zastavice, osim prve na kojoj su prikazani evanđelisti Jovan, Marko i Luka pod arkadama, jednostavnog su izgleda i crtane su perom. Inicijali Evanđelja su veoma raznovrsni, počevši od onih sa geometrijskim prepletom, preko kombinovanja geometrijskih i biljnih prepleta, do onih koji sadrže elemente biljaka i stvarnih i fantastičnih životinja. Pored ovih, jedan broj inicijala sadrži ljudsku figuru, a neki i čitave kompozicije. Najpoznatije minijature, uz pomenute zastavice sa evanđelistima, jesu inicijali "В" - evanđelista Marko, inicijal "В" - Aleksandar Veliki, inicijal "В" - Marija Magdalena. Umjetnički i ikonografski slikarstvo Miroslavljevog evanđelja kombinuju romanički stil i bizantijsku tradiciju. Osnovna sredstva izražavanja iluminatora su linija i zvučni odnos boja - zelene i crvene, uz osvjetljivanje žutom i zlatnom. Prema ovome, može se zaključiti da je kodeks pisan za viši sloj, a da je naručilac bio knez Miroslav, svjedoči jasno zapis na 360 stranici. Iako Vrana pretpostavlja da je možda iluminator rukopisa bila neka treća osoba, s obzirom na očit utjecaj romanike, koja nas upućuje na vezu s Primorjem. Međutim, kako Grigorije u svom zapisu izričito kaže:

заставих сије евангелије златом…,

prema čemu je malo vjerovatno da on nije bio iluminator, a značajni Zapadni utjecaj mogao je preko Primorja i Dubrovnika već tada doprijeti do Huma. Grafijskom i paleografskom analizom utvrđeno je da potpisani Grigorije nije bio glavni pisar, odnosno njegovoj ruci pripada samo mali dio teksta i to od drugog stupca 358 stranice do teksta haleluja. Ostatak rukopisa pisao je drugi tj. glavni pisar, koji se od Grigorija razlikuje po tome što pripada staroj ćiriličkoj ortografiji. Ona se neposredno naslanja na glagoljsku i sa nešto izmjena primjetna je u svim bosanskim spomenicima. Jezički se Miroslavljevo evanđelje podudara u osnovi sa bosanskim evanđeljima kad je riječ o glavnom pisaru, s tim što su nesumnjivo uočene sporadične osobine koje su morale pripadati makedonskoj matici ili predlošku kao što postpozitivni član u jednom slučaju (женама), te nešto širi obuhvat makedonske, ali i staroslavenske zamjene zadnjeg poluglasa sa o (начемок, опреснок i dr.). Kožni povez evanđelja nije prvobitan, već najvjerovatnije potiče iz 14. vijeka. Izgleda da je preuzet sa nekog drugog rukopisa što potvrđuje njegova veličina, kao i tehničke i stilske odlike. Na osnovu monograma se pretpostavlja da potiče iz nekog od svetogorskih manastira.

Također pogledaj

Reference

^ Zvono i ezan jedno drugom ne smetaju (Vijesti, Jadanka Ćetković, 4.05.2014.)
^ ^a ^b ^c ^d Miroslavljevo jevanđelje: Kritičko izdanje (SANU, I Odeljenje - Knjiga XXXIII, Nikola Rodić i Gordana Jovanović, Beograd, 1986.)
^ ^a ^b O ktitorskom natpisu kneza Miroslava u crkvi Svetog Petra na Limu (Miodrag Marković, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet)
^ UNESCO Memory of the World - Miroslav Gospel
^ Svetska digitalna biblioteka (Politika, 21.04.2009)
^ Lj. Stojanović, Miroslavljevo jevanđelje (fotolitografsko izdanje), fotografska reprodukcija i štampa c. i k. dvorskog umetničkog zavoda Angerera i Gešla, Beograd-Beč, 1897.
^ St. M. Kuljbakin, Paleografska i jezička ispitivanja o Miroslavljevom jevanđelju, Sremski Karlovci, SKA, 1925.
^ J.Vrana, L ' Evangèliare de Miroslav, Mouton & Co, St. Gravenhage, 1961.

Literatura

Kuna, Herta: Srednjovjekovna bosanska književnost, Forum Bosnæ, br. 45, Sarajevo, 2008.

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Miroslavljevo evanđelje

[1] Zvono i ezan jedno drugom ne smetaju (Vijesti, Jadanka Ćetković, 4.05.2014.)

[dais.sanu.ac.rs-2] Miroslavljevo jevanđelje: Kritičko izdanje (SANU, I Odeljenje - Knjiga XXXIII, Nikola Rodić i Gordana Jovanović, Beograd, 1986.)

[doiserbia.nb.rs-3] O ktitorskom natpisu kneza Miroslava u crkvi Svetog Petra na Limu (Miodrag Marković, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet)

[4] UNESCO Memory of the World - Miroslav Gospel

[5] Svetska digitalna biblioteka (Politika, 21.04.2009)

[6] Lj. Stojanović, Miroslavljevo jevanđelje (fotolitografsko izdanje), fotografska reprodukcija i štampa c. i k. dvorskog umetničkog zavoda Angerera i Gešla, Beograd-Beč, 1897.

[7] St. M. Kuljbakin, Paleografska i jezička ispitivanja o Miroslavljevom jevanđelju, Sremski Karlovci, SKA, 1925.

[8] J.Vrana, L ' Evangèliare de Miroslav, Mouton & Co, St. Gravenhage, 1961.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]