Stari Egipat

Antički Egipat je bila najznačajnija civilizacija antičkog svijeta, koja je nastala u sjeveroistočnoj Africi uz donji tok rijeke Nil u današnjem Egiptu. Nastao je 3150. godine p.n.e. (prema konvencionalnoj egipatskoj hronologiji) političkim ujedinjenjem Gornjeg i Donjeg Egipta pod prvim faraonom Menesom. Historija antičkog Egipta prati niz stabilnih kraljevina koje su podijeljene periodima relativne nestabilnosti poznatim kao intermedijarni periodi: Staro carstvo tokom ranog bronzanog doba, Srednje carstvo tokom srednjeg bronzanog doba i Novo carstvo tokom kasnog bronzanog doba. Antički Egipat je dostigao vrhunac svoje moći tokom perioda Novog carstva, nakon čega su ušli u period laganog opadanja. Antički Egipat je bio napadan i osvajan od strane mnogih stranih sila kao što su Kanaanci, Hiksi, Nubijci, Asirci, Babilonci, Perzijanci i Makedonci. Nakon smrti Aleksandra Velikog, helenističko Ptolemejsko kraljevstvo je vladalo Egiptom do 30. godine p.n.e. kada je palo pod vlast Rimskog carstva i postalo rimska provincija.

Velika Sfinga u Gizi i piramide Gize su među najprepoznatljivijim simbolima civilizacije starog Egipta.

Uspon antičke egipatske civilizacije je djelimično proizašao iz njene sposobnosti da se prilagodi poljoprivrednim uslovima koji su vladali u dolini rijeke Nil. Predvidljive poplave i kontrolisano navodnjavanje plodne doline proizveli su višak usjeva koji su doveli do povećanja broja stanovništva i kulturni razvoj. Povećanje ljudskih i materijalnih resursa doprinijelo je eksploataciji mineralnih sirovina, ranom razvoju nezavisnog sistema pisanja, organizaciji kolektivnih građevinskih i poljoprivrednih projekata, trgovini sa okolnim regijama i stvaranju vojske koja je imala cilj povećanje egipatske dominacije. Motivaciju i organizaciju ovih aktivnosti je vršila birokratija sačinjena od elitnih pisara, vjerskih vođa i upravitelja pod kontrolom faraona koji je osiguravao saradnju i jedinstvo egipatskog naroda preko složenog sistema religijskog vjerovanja sa razvijenim kultom pogrebnih obreda.

Antički Egipat je ostavio ogromnu kulturnu baštinu za svjetsku civilizaciju, čija su se umjetnička djela u drevna vremena izvozila u različite dijelove svijeta i uveliko kopirala od strane umjetnika i vještih zanatlija iz drugih zemalja. Neobični arhitektonski oblici poput veličanstvenih piramida, hramova, palata i obeliska su vijekovima izazivale veliko zanimanje i nadahnjivali maštu putnika i istraživača. Egipatski majstori su stvorili prekrasne zidne slike i statue, savladali metode proizvodnje stakla i egipatske keramike i fajansa, a pjesnici i pisci stvorili su nove oblike u književnosti. Među naučnim dostignućima drevnih Egipćana bilo je značajno stvaranje originalnog sistema pisanja, matematičkog sistema, praktične sistema medicine, astronomskih opažanja i nastalog kalendara. Interesovanje za spomenike, artefakte i arheološka iskopavanja u drevnom Egiptu, koja je nastala na prijelazu iz 18. - 19. vijek, dovela je do stvaranja egiptološke nauke i pojave umjetničkih pravaca (egiptomanija, oživljavanje egipatske arhitekture).

Historija

Plodna poplavna dolina rijeke Nil je tokom većeg dijela ljudske historije pružala ljudima priliku da razvijaju poljoprivredu i sofisticiranije centralizirano društvo koje je postalo kamen temeljac ljudske civilizacije. Moderni nomadski lovci-sakupljači su počeli živjeti u dolini Nila krajem srednjeg pleistocena prije nekih 120.000 godina. Do kasnog paleolita sušna klima sjeverne Afrike je postala sve toplija, što je prisililo stanovništvo tog područja da se koncentrira duž riječne regije.

Preddinastički period

Tokom predinastičkog i ranodinastičkog perioda, egipatska klima je bila manje sušnija nego danas. Tada je teritorija Egipta bila natkrivena savanama u kojima su pasli kopitari. Zemlja je bila dosta plodnija, a dolina rijeke Nil je bila dom velikih populacija vodenih ptica. Lov je bio veoma zastupljen pa je ovo ujedno i period kada su mnoge životinje prvi put pripitomljene. Oko 5.500. godine p.n.e., plemena koja su živjela u dolini rijeke Nil su razvila čvrstu kontrolu nad poljoprivredom i stočarstvom, stvorivši badarsku kulturu koja je bila poznata po visokoj kvaliteti keramike, kamenog alata i korištenju bakra.

Tokom perioda amraške kulture, Egipćani su koristili opsidijan koji je korišten za oblikovanje lopatica. Tokom perioda gerzeanske kulture, Egipćani su se iz malih poljoprivrednih zajednica razvili u moćnu civilizaciju čije su vođe imale potpunu kontrolu nad ljudima i resursima doline Nila. Nakon uspostavljanja kontrole nad Egiptom, proizvodili su brojna materijalna dobra koja su odražavala sve veću moć i bogatstvo elite, kao i društvene predmete za ličnu upotrebu kao što su češljevi, keramika, visokokvalitetne ukrasne kamene vaze, kozmetika i nakit od zlata, lapisusa i slonovače. Oni su takođe razvili keramičku glazuru koja je korišćena za ukrašavanje čaša, amajlija i figurica. Krajem predinastičkog perioda Egipćani su počeli koristiti pisane simbole koji su se na kraju razvili u sistem hijeroglifa koji je korišćen za pisanje antičkog egipatskog jezika.

Ranodinastički period i stvaranje države (3050.p.n.e. - 2686. p.n.e.)

Ranodinastički period je započeo otprilike u isto vrijeme kada i stvaranje rane sumersko-akadske civilizacije u Mezopotamiji i antičkom Elamu. Egipatski svećenik Maneton je u 3. stoljeću p.n.e. grupisao dugu liniju egipatskih faraona u 30 dinastija. Egipatsku zvaničnu historiju je započeo faraon Menes za koga se vjeruje da je ujedinio Gornji i Donji Egipat. Međutim, moderni naučnici smatraju da se prelazak u jedinstvenu državu dogodio postepeno jer o faraonu Menesu ne postoje savremeni zapisi. Neki naučnici smatraju da je mitski faraon Menes ustvari faraon Narmer koji je prikazan kako nosi kraljevske regalije na ceremonijalnom simboličkom činu ujedinjenja. Tokom ranodinastičkog perioda prvi dinastički faraoni su učvrstili kontrolu nad Donjim Egiptom osnivanjem prijestolnice Memfis iz kojeg su kontrolirali radnu snagu, poljoprivredu sa plodne delte Nila i unosne trgovačke puteve do Levanta. Njihova sve veća moć i bogatstvo se odrazila na njihovim složenim mastaba grobnicama i kultnim mrtvačnicama koje su korištene za proslavu obožavanog faraona nakon njegove smrti. Snažna legalizacija faraona je služila za legalizaciju državne kontrole nad zemljom, radom i resursima koji su bili od velikog značaja za opstanak i rast antičke egipatske civilizacije.

Staro carstvo (2686.p.n.e. - 2181. p.n.e.)

Tokom perioda Starog carstva došlo je do velikog napretka u arhitekturi, umjetnosti i tehnologiji zahvaljujući povećanju poljoprivredne produktivnosti i broja stanovnika. Mnoga krunska dostignuća antičkog Egipta, piramide u Gizi i Velika Sfinga, su izgrađeni tokom perioda Starog carstva. Pod vodstvom vezira, državni dužnosnici su prikupljali poreze, koordinirali projekte navodnjavanja radi poboljšanja prinosa, pripremali seljake na rad na građevinskim projektima i uspostavili pravosudni sistem za održavanje reda i mira. Sa sve većim značajem centralne uprave pojavila se nova klasa obrazovanih pisaca i službenika koji su od kralja dobijali imanja kao isplatu za njihove usluge. Kraljevi su također davali zemlju svojim mrtvačkim kultovima i lokalnim hramovima kako bi osigurali ove institucije nakon njegove smrti. Naučnici smatraju da je pet stoljeća ove prakse polako narušilo ekonomsku moć Egipta koja više nije mogla podržati veliku centraliziranu upravu. Kako se moć kraljeva smanjivala, regionalni guverneri zvani nomarsi su počeli osporavati kraljevu nadmoć. Vjeruje se da je ovo, zajedno sa jakim sušama između 2200. i 2150. godine p.n.e., uzrokovalo da zemlja uđe u 140.-godišnji period gladi i sukoba poznatiji kao prvi prijelazni period.

Prvi prijelazni period (2181.p.n.e. - 2134. p.n.e.)

Nakon propasti centralne vlade na kraju perioda Starog carstva, uprava više nije mogla podržati ili stabilizirati ekonomiju zemlje. Regionalni guverneri se nisu mogli osloniti na faraona tokom krize kada je zbog nestašice hrane i političkih sporova došlo do manjih građanskih ratova. Uprkos teškim problemima, lokalni čelnici su iskoristili svoju novoosnovanu nezavisnost za kontroliranje vlastitih resursa čime su postali ekonomski moćniji. Poboljšanjem kreativnosti provincijske zanatlije su usvojile i prilagodile različite kulturne motive Starog carstva, dok su pisari razvili književne stilove koji su izražavali optimizam i originalnost tog razdoblja. Tada su se lokalni vladari počeli međusobno nadmetati za teritorijalnu kontrolu i političku moć. Vladari Herakliopolisa su do 2160. godine p.n.e. kontrolisali Donji Egipat na sjeveru, dok je porodica Intef sa sjedištem u Tebi preuzela kontrolu nad Gornjim Egiptom na jugu. Kako je porodica Intef širila svoju vlast i kontrolu prema sjeveru, sukob dviju rivalskih dinastija je postao neizbježan. Snage Mentuhotepa II su konačno pobijedile vladare Herakliopolisa i ponovo ujedinile dvije zemlje čime je započeo period ekonomske i kulturne renesanse poznatije kao Srednje carstvo.

Srednje carstvo (2134.p.n.e.-1690. p.n.e.)

Faraoni Srednjeg carstva su obnovili stabilnost i prosperitet zemlje, potičući na taj način preporod umjetničkih, književnih i monumentalnih građevinskih projekata. Mentuhotep II i njegovi nasljednici su vladali iz Tebe do 1985. godine p.n.e. kada je Amenemhet I prebacio prijestolnicu kraljevstva u grad Itvaji. Tu su egipatski faraoni poduzeli dalekovidnu šemu melioracije i navodnjavanja kako bi povećali poljoprivrednu proizvodnju. Nakon toga je vojska osvojila teritoriju u Nubiji koja je bila bogata rudnicima zlata i kamenolomima kojima su izgradili odbrambenu strukturu kako bi se obranili od stranih napadača. Vojnim i političkim jačanjem osigurana su ogromna poljoprivredna i mineralna bogatstva koja su bila na raspolaganju stanovništvu. Književnost je sadržavala sofisticirane teme i likove napisane u samouvjerenom elokventnom stilu, dok su reljefna i portretna skulptura dostigle nove visine tehničke sofisticiranosti. U nedostatku radne snage faraon Amenemhet III je dozvolio Kanaanskim doseljenicima naseljavanje u delti Nila. Njegove ambiciozne građevinske i rudarske aktivnosti, u kombinaciji sa velikim poplavama, su opteretile ekonomiju prouzrokujući spori pad moći kada su Kanaanski doseljenici počeli preuzimati veću kontrolu nad Egiptom vladajući kao Hiksi.

Drugi prijelazni period (1690.p.n.e. - 1549. p.n.e.)

Kako je moć faraona Srednjeg carstva slabila, zapadnoazijski doseljenici Hiksi su nakon izgradnje svoje prijestolnice u Avarisu sve više preuzimali kontrolu nad Egiptom. Iako su faraone tretirali kao vazale, ipak su zadržali egipatski model vlasti integrirajući egipatske elemente u svoju kulturu uvodeći nova oružja za ratovanje poput kompozitnog luka i konjske kočije. Nakon povlačenja na jug, faraoni su se našli zarobljeni između kanaanskih Hiksa na sjeveru i njihovih nubijskih saveznika na jugu. Nakon nekoliko decenija, faraoni su skupili dovoljno snage da izazovu Hikse na sukob koji je trajao više od 30 godina. Tada su faraoni Sekenenre Tao II i Kamos uspjeli pobijediti Nubijce na jugu, dok je faraon Ahmose I trajno iskorijenio prisustvo Hiksa u Egiptu. Nakon uspostavljanja Novog carstva, vojska je postala centralni prioritet kojim su nastojali proširiti granice Egipta i zavladati Bliskim istokom.

Novo carstvo (1549.p.n.e. - 1069. p.n.e.)

Nakon uspostavljanja perioda neviđenog prosperiteta osiguranjem granica i jačanjem diplomatskih veza sa Asirijom, Kanaanom i Kraljevinom Mitani, Egipat je dostigao svoj vrhunac tokom vladavine faraona Tutmosa I i Tutmosa III. Tada su pokrenuti mnogi građevinski projekti koji su promovisali njihova dostignuća i glavnog boga Amona; hram u Karnaku je najveći egipatski hram ikad izgrađen. Međutim, tokom vladavine Amenhotepa IV dolazi do niza radikalnih i haotičnih reformi kada je prethodni bog sunca Aton postavljen kao vrhovno božanstvo čime su potisnuta većina drugih božanstava. Nakon njegove smrti, kult Atona je napušten čime je vraćen tradicionalni vjerski poredak. Novi faraon Ramzes II je nastavio graditi sve više hramova, statua i obelisaka nego bilo koji drugi faraon u historiji. Kao odvažni vojni vođa, Ramzes II je predvodio svoju vojsku protiv Hetita u bici kod Kadeša 1274. godine p.n.e. nakon čega je potpisan prvi zabilježeni mirovni sporazum. Međutim, bogatstvo Egipta ga je učinilo primamljivom metom za invaziju Berbera i naroda sa mora koju vojska nije mogla zaustaviti izgubivši kontrolu nad svojim preostalim teritorijama u južnom Kanaanu. Nakon izbijanja velikih unutrašnjih problema poput korupcije, pljački grobnica i građanskih nemira, Egipat je ušao u Treći prijelazni period.

Treći prijelazni period (1069.p.n.e. - 653. p.n.e.)

Nakon smrti Ramzesa XI 1078. godine p.n.e., Smendes je preuzeo vlast nad sjevernim dijelom Egipta dok su južni dio Egipta efektivno kontrolisali Amonovi sveštenici. Tokom njegove vladavine došlo je do naseljavanja Libijaca u zapadnoj delti gdje su počeli povećavati svoju autonomiju. Nakon preuzimanja kontrole nad deltom Nila tokom vladavine Šošenka I osnovali su novu libijsku dinastiju koja je vladala narednih 200 godina. Ova dinastija je doživjela svoj pad kada je kušitski kralj Pije izvršio invaziju na Egipat 727. godine p.n.e. uspostavivši novu 25. dinastiju. Najpoznatiji vladar ove dinastije je bio faraon Taharka koji je ujedinio sjeverni i južni Egipat. Nakon vraćanja moći iz perioda Novog carstva, faraoni 25. dinastije su sagradili i obnovili hramove i spomenike u cijeloj dolini Nila, uključujući i one u Memfisu, Karnaku, Kavi i Jebel Barkalu. Njihov dalekosežni prestiž je značajno opao krajem trećeg prijelaznog perioda jer su njihovi saveznici pali pod uticaj Novoasirskog carstva. To je dovelo do neizbježnog sukoba u kojem su Asirci potisnuli Kušite zauzevši egipatsku prijestolnicu Memfis.

Kasni period (653.p.n.e. - 332. p.n.e.)

Asirci su prepustili kontrolu nad Egiptom nizu vazala koji su postali poznati kao saitski faraoni 26. dinastije. Saitski faraon Psamtik I je 653. godine p.n.e. protjerao Asirce uz pomoć grčkih plaćenika koji su stvorili prvu egipatsku mornaricu. Nakon stvaranja nove prijestolnice Sais došlo je do kratkotrajnog ekonomskog i kulturnog uspona koje je prekinulo moćno Ahemenidsko carstvo. Perzijski car Kambiz II je tokom bitke kod Peluzija 525. godine p.n.e. zarobio faraona Psamtika III i preuzeo titulu faraona. Nakon aneksije, Egipat je zajedno sa Kiprom i Fenicijom postao šesta satrapija Ahemenidskog carstva. Ovaj period perzijske vladavine, poznat kao 27. dinastija, se završio 402. godine p.n.e. kada je Egipat stekao nezavisnost. Tada je na vlast došla posljednja 30. dinastija koja je okončana vladavinom faraona Nektaneba II. Nakon kratkotrajne uspostave perzijske vlasti, perzijski satrap Mazak je bez borbe 332. godine p.n.e. predao Egipat Aleksandru Velikom.

Ptolemejski period (332. p.n.e. - 30.)

Nakon osvajanja Egipta 332. godine p.n.e., Egipćani su Aleksandra Velikog dočekali kao izbavitelja. Njegovi nasljednici su uspostavili novo Ptolemejsko kraljevstvo koje je bilo zasnovano na egipatskom modelu sa sjedištem u novoj prijestolnici Aleksandriji. Ovaj grad je kao sjedište helenističke vladavine postao centar obrazovanja i kulture u čuvenoj Aleksandrijskoj biblioteci. Helenistička kultura nije zamijenila egipatsku kulturu jer su Ptolemeji podržavali stare tradicije kako bi osigurali odanost stanovništva. Oni su podizali nove hramove u egipatskom stilu, podržavali tradicionalne kultove i predstavljali sebe kao faraone. Uprkos naporima da ugode Egipćanima, postepeno ekonomsko slabljenje i stalni ratovi sa Seleučkim carstvom su uzrokovali slabljenje Ptolemejske moći. To je iskoristila Rimska republika koja se zahvaljujući uvozu žita sve više miješala u unutrašnje stvari Ptolemejskog kraljevstva. Kontinuirane egipatske pobune, ambiciozni političari i moćni protivnici sa Bliskog istoka su učinili kraljevinu nestabilnom, pa je Rimska republika odlučila da pošalje snage koje su osigurale zemlju kao novu rimsku provinciju.

Rimski period (30. - 641.)

Egipat je postao nova provincija Rimskog carstva nakon poraza Marka Antonija i ptolemejske kraljice Kleopatre VII u bici kod Akcija 30. godine p.n.e. Tokom ovog perioda, Rimljani su se u velikoj mjeri oslanjali na pošiljke žita iz Egipta, pa je rimska vojska pod kontrolom prefekta sprečavala pobune koji su nastajali zbog velikih poreza. Iako su Rimljani imali više neprijateljski stav od Grka prema Egipćanima, neke tradicije poput mumificiranja i štovanja tradicionalnih bogova su se nastavile. Nastanak hrišćanstva je doveo do preobraćenja i progona od strane Dioklecijana. Nakon što je rimski car Teodozije I zabranio sve paganske obrede i zatvorio hramove, došlo je do velikih antipaganskih pobuna u kojima su uništene sve javne i privatne religiozne ikone. To je dovelo do smanjenja broja sveštenika koji su znali čitati hijeroglife jer su mnogi egipatski hramovi pretvoreni u crkve ili napušteni u pustinji. Tokom 4. stoljeća Egipat je postao dio Istočnog Rimskog carstva koje je ratovalo sa mnogim neprijateljima. Nakon kratkotrajnog zauzimanja od strane Sasanidskog carstva 618. godine, bizantijski car Heraklije je ponovo osvojio Egipat 629. godine da bi ga konačno zauzela muslimanska vojska Rašidunskog halifata 639. godine.

Religija

U starom Egiptu je svaki bog imao svoj vlastiti hram u kojem su se nalazili kipovi ovih bogova. Pošto je faraon ispočetka smatran visokim duhovnim bićem a kasnije kao posrednik između svijeta ljudi i duhovnog svijeta i on je imao svoj kip koji se koristio u određenim vjerskim ceremonijama za dobrobit zemlje.

Egipćani su se bavili astronomijom i pomoću položaja zvijezda su pokušavali odrediti vrijeme poplava. Kao referenca za poplave Nila im je služila zvijezda sothis (sirius).

Arhitektura

U rano doba nastaju građevine od cigle a nakon toga cigle polako zamjenjuje kamen. Najimpresivnije građevine iz staroegipatskog vremena su piramide. Najpoznatije su Keopsova piramida, Mikerinosova piramida i Kefrenova piramida. Piramide su simbolizirale povezanost između vječnog (vrh) i zemaljskog (osnova).

Također pogledajte

Vanjski linkovi

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Stari Egipat